11 - Wilk :: Salesian history

Expand document

Collapse document

11 - Wilk

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

11 - Wilk

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

SALEZJANIE W ˝YCIU RELIGIJNYM OKUPOWANEJ POLSKI

(1939-1945). PRÓBY PRACY WYCHOWAWCZEJ

Ks. Stanis∏aw Wilk SDB

1. Uwarunkowania dzia∏alnoÊci zakonnej na ziemiach okupowanej Polski

Podczas II wojny Êwiatowej ˝ycie religijne oraz dzia∏alnoÊç duszpasterska i

oÊwiatowo-wychowawcza KoÊcio∏a katolickiego, a tym samym zakonów i zgro-

madzeƒ zakonnych, by∏y uwarunkowane sytuacjà panujàcà na poszczególnych

obszarach administracyjnych okupowanej Polski. W 1937 r. na ziemiach polskich

znajdowa∏o si´ 341 domów zakonnych m´skich z 6430 zakonników, w tym 1663

ksi´˝y, 2141 kleryków, 2626 braci. W 99 parafiach zakonnych zatrudnionych

by∏o 227 ksi´˝y. Ponadto zakonnicy obs∏ugiwali 39 sanktuariów i miejsc

pielgrzymkowych; prowadzili: 9 domów rekolekcyjnych, 8 szkó∏ powszechnych,

13 gimnazjów, 12 szkó∏ zawodowych, 35 ni˝szych seminariów, 26 internatów, 9

sierociƒców, 11 innych zak∏adów wychowawczych. Do szkó∏ zakonnych

ucz´szcza∏o ok. 10 000 uczniów, a w zak∏adach wychowawczych przebywa∏o ok. 4

500 wychowanków. Prasa zakonna liczy∏a 57 tytu∏ów1.

Podczas wojny na terenach w∏àczonych do Rzeszy ˝ycie zakonne zosta∏o prawie

ca∏kowicie zniszczone przez okupanta. Najwi´ksze straty ponios∏y zakony w okr´gu

Gdaƒsk-Prusy Zachodnie, w „Kraju Warty” i na terenach przy∏àczonych do pro-

wincji Prusy Wschodnie. Tam bowiem panowa∏ najwi´kszy terror, walka

antykoÊcielna i antypolska. W „Kraju Warty” polityk´ wyznaniowà prowadzono w

oparciu o tzw. program „13 punktów”, który m.in. stanowi∏, ˝e „wszystkie zak∏ady

religijne i stowarzyszenia zakonne podlegajà rozwiàzaniu, poniewa˝ sà sprzeczne z

niemieckim poj´ciem obyczajnoÊci i z politykà narodowoÊciowà”2. Likwidacj´ zako-

nów przeprowadzano stopniowo. W lutym 1940 r. w samym Poznaniu znajdowa∏o

si´ jeszcze 5 polskich zakonników: 1 oblat, 1 salezjanin i 3 zmartwychwstaƒców (za-

trudnionych w duszpasterstwie parafialnym). Do koƒca 1941 r. wszystkie domy za-

konne zosta∏y zamkni´te, a zakonnicy ulegli rozproszeniu. Jednych aresztowano, a

innych wysiedlono do Generalnej Guberni. Nieliczni ukrywali si´ w

miejscowoÊciach rodzinnych lub u zaprzyjaênionych rodzin. Starania i zabiegi w∏adz

koÊcielnych i prze∏o˝onych generalnych o uwolnienie aresztowanych zakonników

1 Zob. M. Piro˝yƒski, S. Szcz´ch: Rocznik statystyczny KoÊcio∏a katolickiego w Polsce. Rok

pierwszy 1937. Lublin 1938 s. 32-44.

2 Cyt. za: K. Âmigiel: KoÊció∏ katolicki w tzw. okr´gu Warty 1939-1945. Lublin 1978 s. 45.

1.2 Page 2

▲back to top

2 Stansisław Wilk

nie odnosi∏y ˝adnego skutku. Przyk∏adem takiej wytrwa∏ej, ale w∏aÊciwie bezskutecz-

nej akcji mo˝e byç dzia∏alnoÊç o. E. Wigge SVD na rzecz uwi´zionych werbistów3.

Likwidacji domów zakonnych towarzyszy∏a konfiskata majàtków. Wiele

koÊcio∏ów i kaplic zosta∏o ograbionych. Kilka klasztorów zamieniono na obozy

przejÊciowe dla duchowieƒstwa. Pozosta∏e przeznaczono m.in. na u˝ytek wojska,

instytucji niemieckich i mieszkania dla przesiedleƒców. Ze wzgl´du na katolików

narodowoÊci niemieckiej w∏adze okupacyjne pozwoli∏y kilkunastu zakonnikom

niemieckim na dzia∏alnoÊç duszpasterskà. W Poznaniu istnia∏ przez ca∏à okupacj´

dom zakonny franciszkanów konwentualnych. W 1943 r. w „Kraju Warty” praco-

wa∏o 11 zakonników, w tym 2 bernardynów, 3 franciszkanów, 1 misjonarz, 3

oblatów, 1 orionista i 1 werbista4.

Nieco ∏agodniejsze warunki panowa∏y w regencji katowickiej (prowincja Êlà-

ska). Wprawdzie w diecezji katowickiej zniesiono 65 domów zakonnych, jak do-

nosi∏ Stolicy Apostolskiej bp Stanis∏aw Adamski w piÊmie z czerwca 1941 r., ale

zakonnicy mogli zamieszkaç w domach prywatnych i dalej kontynuowaç swojà

dzia∏alnoÊç, przede wszystkim duszpasterskà5. Równie˝ i tam majàtki zakonne i

budynki klasztorne uleg∏y konfiskacie, ale dzi´ki pomocy i ofiarnoÊci wiernych

oraz dzi´ki temu, ˝e w∏adze niemieckie pozwala∏y niekiedy zakonnikom na pozo-

stanie w cz´Êci zaj´tych budynków, wspólnoty zakonne mog∏y nadal egzystowaç6.

Odmienne traktowanie zakonów na Âlàsku by∏o podyktowane wzgl´dami in-

nej polityki, stosowanej tam przez w∏adze niemieckie wobec Polaków i KoÊcio∏a.

Stàd te˝ starania prze∏o˝onych generalnych o zabezpieczenie bytu i istnienia placó-

wek zakonnych tylko tam by∏y uwieƒczone pewnymi sukcesami. Wy˝si prze∏o˝eni

zakonni ratowali w∏asne wspólnoty przez mianowanie zakonników niemieckich

albo reichsdeutschów prze∏o˝onymi poszczególnych domów lub przez ustanawia-

nie specjalnych delegatów nad kilkoma domami, którzy zazwyczaj byli albo au-

tochtonami, albo narodowoÊci niemieckiej lub podpisali list´ narodowoÊciowà.

Innego rodzaju próbà ratowania zakonników, zw∏aszcza kleryków i m∏odych

ksi´˝y, by∏ legalny wyjazd z okupowanej Polski, podejmowany z inicjatywy

prze∏o˝onych wy˝szych na poczàtku okupacji. Wiadomo, ˝e w ten sposób wyje-

cha∏o do W∏och ponad 30 salezjanów7. W niektórych przypadkach o losie klaszto-

ru wzgl´dnie zakonnika decydowa∏o powo∏anie si´ na przynale˝noÊç do zgromad-

zenia „w∏oskiego” lub „niemieckiego”8.

Na Wileƒszczyênie w wielu domach prze∏o˝onymi zostali zakonnicy litewscy.

3 Beiträge zur Geschichte der Provincia Polonica Societas Verbi Divini. Zusammengestellt

von B. Kozie∏ und F. Bornemann. Roma 1972 s. 147-168.

4 Âmigiel, dz.cyt. s. 182-183.

5 Actes et documents du Saint Siège relatifs à la seconde guerre mondiàle. Vol. 3 p. 1. Roma

1967 s. 412.

6 J. Sziling: Polityka okupanta hitlerowskiego wobec KoÊcio∏a katolickiego 1939-1945.

Poznaƒ 1970 s. 208.

7 A. Âwida SDB: Zarys dziejów Towarzystwa Salezjaƒskiego. Cz. 3. Kraków-¸ódê [b.r.w.] s. 8.

8 Cz. Gil OCD: The Polish Province of the Discalced Carmelites during the Second Wold War.

In: Les Eglises chrétiennes dans l’Europe dominée par le IIIe Reich 1939-1945. Lublin 1978 s. 250.

1.3 Page 3

▲back to top

Salezjanie w ˝yciu religijnym okupowanej Polski (1939-1945) 3

Rzàd litewski dà˝y∏ do usuni´cia cz∏onków tych zakonów, które przed wojnà nie

posiada∏y na Litwie swoich domów. Pozostali zakonnicy, jak np. jezuici, marianie,

salezjanie, byli zmuszeni przenieÊç si´ do domów litewskich. Po zaj´ciu tych tere-

nów przez wojska niemieckie pozwolono zakonnikom na nauczanie religii w

szko∏ach i na prowadzenie zak∏adów opiekuƒczych. W∏adze niemieckie

wykorzystywa∏y napi´cia narodowoÊciowe dla w∏asnej polityki i dlatego pozwala∏y

równie˝ na nieco szerszy zakres dzia∏alnoÊci zewn´trznej. O trudnoÊciach i warun-

kach pracy duszpasterskiej w Komisariacie Rzeszy Wschód mo˝e Êwiadczyç fakt,

˝e wielu kap∏anów, w tym równie˝ i zakonników, np. jezuici, karmelici, salezjanie,

wys∏anych przez abpa R. Ja∏brzykowskiego w okolice Miƒska, Mohylewa, Witeb-

ska i Smoleƒska, zosta∏o zabitych lub usuni´tych z parafii. Pod opiekà duszpaster-

skà pracujàcych tam ksi´˝y znajdowa∏y si´ bardzo rozleg∏e parafie. W niektórych z

nich kraƒcowe miejscowoÊci dzieli∏a odleg∏oÊç ok. 70 km9.

Stosunkowo najlepsze warunki dla dzia∏alnoÊci zakonów, podobnie jak dla

ca∏ego KoÊcio∏a katolickiego, istnia∏y w Generalnej Guberni. I tu w∏adze niemiec-

kie stosowa∏y represje, ale nie by∏y one tak krwawe i tak totalnie przeprowadzane,

jak na pozosta∏ych obszarach. O aresztowaniu zakonników, i w ogóle

duchowieƒstwa, decydowa∏y najcz´Êciej akcje odwetowe lub Êlepy przypadek. Za-

konnicy posiadali mo˝liwoÊci prowadzenia ˝ycia wspólnego oraz mogli rozwijaç,

chocia˝ w ograniczonym zakresie, niektóre formy dzia∏alnoÊci zewn´trznej.

W latach II wojny Êwiatowej równie˝ zakony i zgromadzenia m´skie uiÊci∏y

swojà danin´ krwi. Lista zakonników, którzy zgin´li w obozach koncentracyjnych,

podczas bombardowaƒ, w wi´zieniach lub zostali rozstrzelani, obejmuje 580 osób,

w tym 289 kap∏anów, 86 kleryków i 205 braci zakonnych. Pewna liczba opuÊci∏a

szeregi zakonne10.

Po zakoƒczeniu dzia∏aƒ frontowych w Generalnej Guberni i na kresach

wschodnich zakony konsolidowa∏y si∏y. Otwierano tajne nowicjaty, konspiracyjne

studia filozofii i teologii, tajne komplety. Troszczono si´ o zachowanie ˝ycia wspól-

nego i praktyk pobo˝nych, w tym tak˝e o coroczne odprawianie rekolekcji.

Prze∏o˝eni wy˝si mogli tak˝e w miar´ swobodnie przeprowadzaç translokacje za-

konników.

Zakonnicy pozbawieni mo˝liwoÊci prowadzenia szkó∏, internatów, wydaw-

nictw itp., w∏àczyli si´ w duszpasterstwo parafialne. Wa˝nà rol´ w tym duszpaster-

skim zaanga˝owaniu pe∏ni∏y kaplice i koÊcio∏y zakonne. Podtrzymywano w nich

dzia∏alnoÊç bractw i stowarzyszeƒ: bractwa III zakonu, stowarzyszenia Apostolstwa

Modlitwy, ˝ywy ró˝aniec, ko∏a ministrantów, orszaki procesyjne i chóry parafial-

ne. Zakonnicy przychodzili tak˝e z pomocà duszpasterskà duchowieƒstwu diecez-

jalnemu, obs∏ugujàc uroczystoÊci w sanktuariach i miejscach pielgrzymkowych,

g∏oszàc misje i rekolekcje parafialne, trudniàc si´ kolporta˝em ksià˝ek i czasopism

(wydanych przed wojnà) oraz rozprowadzaniem dewocjonalii. Prowadzàc siero-

9 Actes et documents s. 249, p.2 s. 533.

10 W. Jacewicz SDB, J. WoÊ SDB: Martyrologium polskiego duchowieƒstwa rzymskokato-

lickiego pod okupacjà hitlerowskà w latach 1939-1945. Z. 1. Warszawa 1977 s. 85.

1.4 Page 4

▲back to top

4 Stansisław Wilk

ciƒce czy internaty, tam gdzie to by∏o mo˝liwe, wykorzystywali czas wolny na

przygotowywanie jase∏ek i innych drobnych przedstawieƒ religijnych.

2. Struktury organizacyjne Zgromadzenia Salezjaƒskiego w Polsce

We wrzeÊniu 1939 roku salezjanie posiadali w Polsce dwie inspektorie: Âw. Sta-

nis∏awa Kostki z siedzibà w Warszawie (pó∏nocna) i Âw. Jacka Odrowà˝a z siedzibà

w Krakowie (po∏udniowa)11. Pierwsza liczy∏a 371 cz∏onków i 22 domy, a druga

330 cz∏onków i 24 domy, w sumie 701 salezjanów (ksi´˝y – 245, kleryków – 267,

braci, czyli tak zwanych koadiutorów – 189)12 i 46 placówek, z których 3 znajdo-

wa∏y si´ w stadium organizacji.

Podzia∏y administracyjne ziem polskich, przeprowadzone przez w∏adze oku-

pacyjne, uniemo˝liwi∏y inspektorom kontakt z domami odci´tymi od ich rezy-

dencji przez kordony graniczne. Dla tych domów, tam gdzie to by∏o mo˝liwe,

ksi´˝a inspektorzy: ks. Stanis∏aw P∏ywaczyk w inspektorii pó∏nocnej i ks. Adam

CieÊlar w inspektorii po∏udniowej, mianowali swoich delegatów.

Na ziemiach wcielonych do Rzeszy znajdowa∏y si´ nast´pujàce domy: z inspek-

torii po∏udniowej – Kopiec, Marsza∏ki, Ostrzeszów, OÊwi´cim, Pogrzebieƒ, Poz-

naƒ i Szczyrk; z inspektorii pó∏nocnej – Aleksandrów Kujawski, Czerwiƒsk, Ja-

cià˝ek, Kutno, Làd, Lutomiersk, ¸ódê (2), P∏ock i Rumia. Delegatem dla domów

inspektorii po∏udniowej zosta∏ ks. Józef Strauch, który zazwyczaj przebywa∏ w

Mys∏owicach, natomiast personel placówek inspektorii pó∏nocnej doÊç szybko zo-

sta∏ rozproszony i z tego wzgl´du nie mianowano delegata.

W Generalnej Guberni obowiàzki delegata dla placówek prowincji Êw.

Stanis∏awa Kostki (G∏osków - Zielone, Soko∏ów Podlaski, Warszawa - 3) spe∏nia∏

ks. Wojciech Balawajder, który w 1940 roku otrzyma∏ nominacj´ na inspektora

prowincji Êwi´tego Stanis∏awa Kostki. W inspektorii po∏udniowej ks. inspektor

Adam CieÊlar przebywa∏ w Krakowie i sprawowa∏ bezpoÊrednià piecz´ nad doma-

mi w Cz´stochowie (2), Lublinie, Kielcach, Krakowie (3), Pleszowie, PrzemyÊlu

(Zasanie) i Skawie. Z zajmowanego stanowiska ustàpi∏ w 1941 r., gdy˝ z powodu

gro˝àcego aresztowania musia∏ si´ ukrywaç. Przez dwa miesiàce obowiàzki inspek-

tora pe∏ni∏ ks. Alojzy S´kowski. W dniu 2 VIII 1941 ks. genera∏ Piotr Ricaldone

mianowa∏ inspektorem prowincji Êw. Jacka ks. Jana Âlósarczyka.

Nad domami inspektorii pó∏nocnej, które znalaz∏y si´ poza linià demarkacyjnà

niemiecko-sowieckà (Dworzec, Kamienny Most, Kurhan, Reginów, Ró˝anystok,

11 Inspektoria pó∏nocna rozciàga∏a si´ na terenach diecezji: che∏miƒskiej, w∏oc∏awskiej,

∏ódzkiej, warszawskiej, p∏ockiej, ∏om˝yƒskiej, podlaskiej, piƒskiej i wileƒskiej, zaÊ po∏udniowa

na terenach pozosta∏ych diecezji: gnieênieƒskiej, poznaƒskiej, Êlàskiej, cz´stochowskiej, kra-

kowskiej, sandomierskiej, kieleckiej, tarnowskiej, lubelskiej, przemyskiej, ∏uckiej i lwowskiej.

12 Elenco generale delIa Societa di S. Francesco di Sales 1938, Torino 1938. W sierpniu

1939 r. w Czerwiƒsku rozpocz´∏o nowicjat (wspólny dla obydwu inspektorii) 58 kandyda-

tów. Zob. Archiwum Towarzystwa Salezjaƒskiego w Warszawie T. - Odpowiedzi na kwestio-

nariusz 1979 roku, dotyczàcy dzia∏alnoÊci salezjaƒskiej w latach II Êwiatowej, relacja ks. S.

Wilkosza z 4 II l979 (dalej cyt.: ArTSW - t.: Kwestionariusz 1979).

1.5 Page 5

▲back to top

Salezjanie w ˝yciu religijnym okupowanej Polski (1939-1945) 5

SupraÊl, Wilno - 2) sprawowa∏ opiek´ ks. Stanis∏aw P∏ywaczyk, poczàtkowo jako

inspektor, a od 1941 roku jako delegat inspektora. Dla placówek po∏o˝onych na

terenie Republiki Bia∏oruskiej – w póêniejszym okr´gu bia∏ostockim (Dworzec,

Reginów, Ró˝anystok, SupraÊl) – mianowa∏ on delegatem ks. Ignacego Kuczko-

wicza, dyrektora zak∏adu ró˝anostockiego. Delegatem dla domów inspektorii

po∏udniowej (Brodki, Daszawa, Drohowy˝e, Lwów – 2, PrzemyÊl) do czerwca

1941 roku (zanim utworzono dystrykt Galicja) by∏ ks. Sylwester Król. W 1943

roku nast´pcà jego mianowano ks. Józefa N´cka13.

Salezjanie, przebywajàcy na poszczególnych obszarach administracyjnych ziem

polskich, mieli zró˝nicowane mo˝liwoÊci kontaktowania si´ z prowincja∏ami lub

ich delegatami. Na ziemiach wcielonych do Rzeszy i na terenach wschodnich kon-

takty te by∏y bardzo utrudnione. W pierwszym roku wojny ks. inspektor CieÊlar

zdo∏a∏ odwiedziç kilka placówek na Âlàsku, po uzyskaniu od w∏adz niemieckich

specjalnej przepustki. Póêniej obydwaj inspektorzy utrzymywali kontakt ze

wspó∏braçmi na tych terenach za poÊrednictwem poczty, okazyjnych „kurierów”

lub przez samych salezjanów, przedostajàcych si´ do GG przez „zielonà granic´”14.

Najlepsza sytuacja pod tym wzgl´dem panowa∏a w GG. Inspektorzy mogli prawie

bez przeszkód przeprowadzaç wizytacje domów i dokonywaç zmian personalnych.

Podczas wojny znacznie zmniejszy∏ si´ stan personalny. W obozach koncen-

tracyjnych, w miejscach straceƒ, na froncie i jako ofiary wojny zgin´∏o 73 salezja-

nów (43 ksi´˝y, 12 kleryków, 18 braci), Êmiercià naturalnà zmar∏o 20 (12 ksi´˝y, 2

kleryków, 6 braci), a 81 prze˝y∏o obozy koncentracyjne i wi´zienia15.

W pierwszych miesiàcach okupacji prze∏o˝eni wy˝si, próbujàc ratowaç salezjanów

polskich przed terrorem, zaprosili do W∏och kleryków i m∏odych ksi´˝y w celu konty-

nuowania studiów filozoficzno-teologicznych lub wyjazdu na misje16. To Êmia∏e przed-

si´wzi´cie zosta∏o zrealizowane przez cz´Êç kleryków i ksi´˝y z domów w Krakowie i

OÊwi´cimiu. W grudniu 1939 i styczniu 1940 roku wyjecha∏o do Turynu 36 salezja-

nów z paszportami wydanymi przez w∏adze niemieckie w Katowicach i Bielsku17. W

13 Zob. A. Âwida, Zarys dziejów Towarzystwa Salezjaƒskiego, Cz. 1. Kopiec 1965, s. (2),

cz. 3, Kraków - ¸ódê [brw] s. 2-8.

14 ArTSW t.: Kwestionariusz 1979, relacje: ks. K. D´bskiego z 7 III 1979, ks. S. Rokity

z 7 II 1979; Archiwum Towarzystwa Salezjaƒskiego w Krakowie. T. Odpowiedzi na ankiet´ z

1979roku, dotyczàcà dzia∏alnoÊci salezjaƒskiej w latach II wojny Êwiatowej, relacje: ks. Z. Ku-

zaka Z 16 II 1979, ks. J. Skrzypczyka z 23 III 1979 (dalej cyt.: ArTSK t.: Ankieta 1979).

15 Ks. J. Âlósarczyk: Historia prowincji Êwi´tego Jacka Towarzystwa Salezjaƒskiego w Pol-

sce. T. 5. Pogrzebieƒ 1958 s. 248-257 mps.; Jacewicz, dz. cyt. s. 249-154 (wykazy dotyczà

tylko martyrologium salezjanów).

16 „Noi siamo ben contenti e felici di ospitare qui o nelle missioni tutti confratelli che ci man-

derete, in primo luogo i chierici studenti di teologia” (Ks. P. Tirone, katecheta generalny do ks. in-

spektora CieÊlara z 26 X 1939. ArTSK, t.: Ankieta 1979, relacja ks. Z. Kuzaka z 16 II 1979).

17 Ksi´˝a i klerycy z Krakowa musieli najpierw przedostaç si´ przez granic´ do OÊwi´ci-

mia w celu zameldowania si´ na terenie Rzeszy i staraƒ o paszport. W drugiej po∏owie

stycznia 1940 r. w OÊwi´cimiu przebywa∏o jeszcze 18 kleryków gotowych do wyjazdu. Ge-

stapo odmówi∏o im jednak wydania paszportów. ArTSK t.: Ankieta 1979; ks. Z. Kuzak:

Studentat Teologiczny w OÊwi´cimiu 1939-1941 s. 1-2 (mps).

1.6 Page 6

▲back to top

6 Stansisław Wilk

ten sposób w 1940 roku na ziemi w∏oskiej znalaz∏o si´ (∏àcznie z tymi, którzy przedostali

si´ przez „zielonà granic´”) 49 salezjanów polskich (17 ksi´˝y, 30 kleryków, 2 braci)18.

Poza granicami kraju znajdowa∏a si´ grupa salezjanów, przebywajàcych po-

jedynczo w zak∏adach niemieckich i austriackich (przewa˝nie byli to Âlàzacy, szu-

kajàcy schronienia przed aresztowaniem lub wcieleniem do wojska) oraz na Lit-

wie, W´grzech, w Rumunii i ZSRR. Obecnie trudno ustaliç dok∏adnà ich liczb´.

Trudne warunki okupacyjne, ˝ycie w rozproszeniu i zaanga˝owanie w dzia∏al-

noÊci podziemia sprawi∏y, ˝e w latach II wojny Êwiatowej i bezpoÊrednio po jej za-

koƒczeniu wystàpi∏o ze Zgromadzenia oko∏o 60 osób, w tym kilku ksi´˝y, którzy

przeszli do duchowieƒstwa diecezjalnego, ponad 30 kleryków i oko∏o 20 braci19.

Zmniejszeniu uleg∏a tak˝e liczba domów. Podczas wojny w∏adze okupacyjne

zlikwidowa∏y kilkanaÊcie placówek: w inspektorii pó∏nocnej – Aleksandrów Ku-

jawski, Jacià˝ek, Kamienny Most, Kurhan, Kutno, Làd, Lutomiersk, ¸ódê, P∏ock,

Rumia, Warszawa (ulica Litewska); w inspektorii po∏udniowej – Brodki, Dro-

howy˝, Lwów (zak∏ad Abrahamowiczów), Marsza∏ki, Ostrzeszów, Pogrzebieƒ,

Poznaƒ, PrzemyÊl (ulica Czarnieckiego).

3. Dzia∏alnoÊç oÊwiatowo-wychowawcza i charytatywna

Jednà z pi´kniejszych kart dzia∏alnoÊci salezjanów w okupowanej Polsce by∏a

opieka materialna i duchowa, jakà otaczano dzieci i m∏odzie˝ w kilkunastu siero-

ciƒcach, funkcjonujàcych przez ca∏à okupacj´ lub tylko okresowo. W sierociƒcach

salezjaƒskich przebywa∏o oko∏o 600 wychowanków. Salezjanie przy pomocy

skromnych zasi∏ków, otrzymywanych z Rady G∏ównej Opiekuƒczej (RGO) i ma-

gistratów miejskich, zapewniali sierotom i pó∏sierotom dach nad g∏owà, ubranie i

wy˝ywienie. Przede wszystkim zabiegali o wychowanie ich w duchu religijnym i

zorganizowanie im w miar´ mo˝liwoÊci odpowiednich warunków do nauki.

Na ziemiach wcielonych do Rzeszy wszystkie salezjaƒskie szko∏y i internaty zo-

sta∏y zlikwidowane. Wyjàtkiem by∏a mechaniczna szko∏a zawodowa z internatem w

¸odzi, która funkcjonowa∏a do kwietnia 1940 r. Ucz´szcza∏o do niej 160 uczniów.

W listopadzie 1939 r. Niemcy przys∏ali do internatu 120 ch∏opców (od 7 do 14

lat) i zlecili opiek´ nad nimi salezjanom. W styczniu 1940 roku dos∏ano jeszcze

grup´ sierot z salezjaƒskiego sierociƒca w Lutomiersku, który uleg∏ likwidacji. Dla

uczniów i sierot odprawiano codziennie msz´ Êwi´tà i nabo˝eƒstwo w kaplicy

zak∏adowej. Po zlikwidowaniu szko∏y mechanicznej w ¸odzi Niemcy polecili prze-

nieÊç sierociniec (oko∏o 150 ch∏opców) do pomieszczeƒ w Lutomiersku, które od

stycznia 1940 r. by∏y puste. W Lutomiersku sierociniec „∏ódzki” funkcjonowa∏ do

maja 1941 roku. Pod koniec maja zabrano starszych ch∏opców (12-16 lat) do Nie-

miec, a m∏odszych ulokowano w sierociƒcach ∏ódzkich. Oko∏o 16 starszych ch∏op-

18 Âwida, dz. cyt. cz. 3, s. 8. Ks. Âlósarczyk podaje liczb´ 46 (15 ksi´˝y, 30 kleryków, 1

koadiutor); zob. Âlósarczyk. dz. cyt., t. 3 s. 347.

19 Dane w przybli˝eniu na podstawie zestawieƒ ks. Âwidy, dotyczàcych stanu personal-

nego inspektorii polskich w 1945 roku (Âwida, dz. cyt., cz. 3, s. 12, 17).

1.7 Page 7

▲back to top

Salezjanie w ˝yciu religijnym okupowanej Polski (1939-1945) 7

ców za namowà ks. Ludwika Rupali, kierownika sierociƒca, uciek∏o i w ten sposób

unikn´∏o wywiezienia do Rzeszy. Personel salezjaƒski z Lutomierska i ¸odzi (ulica

Wodna) zosta∏ rozproszony. Kilku ksi´˝y przedosta∏o si´ do GG, kilku ukry∏o si´,

natomiast klerycy (5) i koadiutorzy (7) zostali zmuszeni do pracy w dawnej szkole

mechanicznej jako instruktorzy na kursach dla doros∏ych20.

Do 18 I 1941 funkcjonowa∏ sierociniec w P∏ocku dla oko∏o 70 ch∏opców. W

tym dniu Niemcy zabrali ch∏opców z zak∏adu i rozwieêli po okolicznych wsiach,

aby pomagali gospodarzom w pracy. Miesiàc póêniej nastàpi∏a ca∏kowita likwidac-

ja placówki p∏ockiej21.

Pod koniec 1941 roku ks. Wac∏aw Dorobia∏a zorganizowa∏ na nowo sieroci-

niec w SupraÊlu (okr´g bia∏ostocki). Zgromadzi∏ on ch∏opców z opuszczonego

przez personel radziecki domu dziecka w SupraÊlu i z bia∏oruskiego w Kury∏ach

kolo Sokó∏ki. Z polecenia w∏adz niemieckich ch∏opców starszych zabierali gospo-

darze na wieÊ do pomocy w pracy. Na ich miejsce zarzàd miasta Bia∏egostoku kie-

rowa∏ do sierociƒca m∏odsze dzieci z innych zak∏adów opiekuƒczych. Do 1945 ro-

ku liczba ch∏opców w sierociƒcu waha∏a si´ w granicach od 70 do 80. W supra-

skim sierociƒcu prowadzono równie˝ tajne nauczanie w zakresie szko∏y podstawo-

wej. Zaanga˝owani w nim byli: ks. W. Dorobia∏a, kleryk M. P∏oski, pan L. Kunat

i pan S. Piotrowski. O wy˝ywienie ch∏opców stara∏ si´ z ogromnym poÊwi´ceniem

ks. Julian Zawadzki, pe∏niàcy równoczeÊnie funkcj´ kapelana szarytek i prowadzo-

nego przez nie sierociƒca dla dziewczàt w SupraÊlu22.

Na terenach Generalnej Guberni sierociƒce mia∏y nieco lepsze warunki, ale i

tu wojna nie oszcz´dzi∏a trudów w´drówek w poszukiwaniu schronienia.

Dost´pne materia∏y êród∏owe zawierajà bardzo skàpe informacje o dzia∏alnoÊci sie-

rociƒca w G∏oskowie pod Warszawà. Wiadomo tylko, ˝e funkcjonowa∏ on od

1942 roku i przebywa∏o tu oko∏o 30 ch∏opców23.

W Warszawie do 1943 roku istnia∏ sierociniec przy ulicy Litewskiej dla oko∏o

120 wychowanków, którzy ucz´szczali do szkó∏ podstawowych w mieÊcie. Jesienià

1943 Niemcy polecili salezjanom i ch∏opcom opuÊciç zak∏ad w ciàgu jednej doby.

Cz´Êç ch∏opców rozes∏ano po innych sierociƒcach miejskich, a cz´Êç umieszczono

w internacie zak∏adu salezjaƒskiego imienia ks. Siemca przy ulicy Lipowej, w

którym ju˝ przebywa∏o oko∏o 100 ch∏opców. Wczesnym rankiem 8 II 1944 pra-

wie wszyscy salezjanie, personel Êwiecki oraz starsi ch∏opcy zostali aresztowani i

przewiezieni na Pawiak. Pozosta∏ymi w zak∏adzie sierotami przez ponad miesiàc

opiekowali si´ ksi´˝a orioniÊci i magistrat. W pierwszych dniach marca ks. inspek-

20 ArTSW t. Kwestionariusz 1919, relacja J. Robakowskiego z 17 II 1979; Âlósarczyk,

dz. cyt., t. 3, s. 81-90 (wspomnienia ks. A. ¸atki i ks. L. Rupali), t. 5, s. 394-398 (wspom-

nienia ks. F. Pytla).

21 Kilku ch∏opców przedosta∏o si´ do zak∏adu salezjaƒskiego w Kielcach. ArTSW t.

Kwestionariusz 1979, relacje: E. Bogusia z 11 III 1979, F. Bujwida z 14 III 1979, ks. W.

Jacewicza z 21 X 1978, ks. A. Jezierskiego z 12 III 1919.

22 Tam˝e relacje: ks. W. Dorobia∏y z 17 III 1979, ks. J. Zawadzkiego z 7 III 1979.

23 Tam˝e relacje: ks. R. Chrzanowskiego z 4 III 1979, ks. F. Siudy z 11 II 1979.

1.8 Page 8

▲back to top

8 Stansisław Wilk

tor Balawajder przys∏a∏ nowych ksi´˝y w miejsce aresztowanych i zak∏ad móg∏

funkcjonowaç dalej. W dniu 3 IX 1944 roku, z powodu zniszczenia koÊcio∏a i

zak∏adu przez bomby niemieckie, salezjanie wraz z wychowankami udali si´ do

Miedniewic ko∏o ˚yrardowa, gdzie przebywali do 14 II 1945 roku. Po

przesuni´ciu si´ linii frontu na zachód, dostali si´ do Czerwiƒska nad Wis∏à. Podc-

zas pobytu sierociƒca w Miedniewicach najwi´kszà trudnoÊç stanowi∏o zdobycie

˝ywnoÊci dla oko∏o 70 sierot. Ksi´˝a: W. Nowaczyk, H. Pixa, S. PruÊ i Cz. Urba-

niak ˝ebrali po okolicznych wioskach, aby ich uratowaç od g∏odu24.

Z jeszcze wi´kszymi trudnoÊciami boryka∏ si´. sierociniec w Cz´stochowie,

mieszczàcy si´ przed wojnà przy. ulicy Sobieskiego. W pierwszym dniu wojny bur-

mistrz zarzàdzi∏ ewakuacj´ szko∏y i sierociƒca. Czterech salezjanów (2 ksi´˝y i 2 klery-

ków) ze 114 ch∏opcami pojecha∏o do Kielc, a nast´pnie do Miedzianej Góry. Miesz-

kaƒcy wsi bardzo troskliwie zaopiekowali si´ sierotami. Przyj´li po kilku ch∏opców

do domów zapewniajàc im nocleg i wy˝ywienie. Po ustaniu dzia∏aƒ frontowych

wszyscy powrócili do Cz´stochowy. Do marca 1941 r. ch∏opcy przebywali w gmachu

dawnego sierociƒca, cz´Êciowo zaj´tego przez wojska niemieckie. Radca szkolny, ks.

Stanis∏aw Domino, zorganizowa∏ normalne zaj´cia szkolne, natomiast ks. M. ¸as-

zewski (dyrektor) i ks. A. Szejca (prefekt) troszczyli si´ o ubranie i wy˝ywienie dla sie-

rot. 18 III 1941 przesiedlono sierociniec do K∏obukowic, oddalonych o 17 kilome-

trów od Cz´stochowy. Kilkumiesi´czny trudny okres pobytu w K∏obukowicach

uda∏o si´ przetrwaç dzi´ki a-ogromnym ofiarnej pomocy okolicznych gospodarzy.

W paêdzierniku 1941 roku, z polecenia w∏adz miejskich, przeniesiono sierociniec

z powrotem do Cz´stochowy, do domu braci szkolnych przy ulicy Pu∏askiego. O wa-

runkach lokalowych w tym domu mo˝e Êwiadczyç to, ˝e ponad 100 ch∏opców mu-

sia∏o si´ pomieÊciç w 6 pokojach o ∏àcznej powierzchni 230 m2. Do dyspozycji perso-

nelu pozosta∏y 2 pokoje (w sumie 39 m2), w których mieÊci∏o si´ biuro zak∏adu, ma-

gazyn odzie˝owy i gospodarczy oraz szwalnia. Z koniecznoÊci wykorzystano tak˝e

korytarz, który, zale˝nie od potrzeb, s∏u˝y∏ jako sypialnia, jadalnia i sala rekreacyjna.

Sytuacja lokalowa zmieni∏a si´ na lepsze w marcu 1942 roku, kiedy przeniesiono sie-

rociniec na ulic´ Spadzistà do pomieszczeƒ zlikwidowanego przez Niemców

sierociƒca ˝ydowskiego (2 budynki). W po∏owie 1943 r., po zlikwidowaniu getta,

magistrat przekaza∏ salezjanom jeszcze dom przy ulicy Przemys∏owej, w którym popr-

zednio przebywa∏y dzieci ˝ydowskie, wysiedlone z ulicy Spadzistej. Umieszczono w

nim oko∏o 30 starszych ch∏opców. W domach przy ulicy Spadzistej i Przemys∏owej

zorganizowano pracowni´ krawieckà i szewskà. Kilka pokoi przeznaczono na sale ro-

bót papierowych, introligatorskich i stolarskich. Organizacjà czasu wolnego zajmowa∏

si´ zazwyczaj ks. E. Staszewski. Pod jego kierunkiem ch∏opcy wykonywali drobne

prace r´czne, uczyli si´ Êpiewu, przygotowywali przedstawienia (jase∏ka) i akademie25.

24 Tam˝e relacje: ks. J. Cybulskiego z 3 IV 1979, ks. S. Prusia z 3 II 1979, A. Pytla z

20 I 1979, ks. T. Robakowskiego z 22 I 1979; Szerzej na temat aresztowania salezjanów

zob. Rykala dz. cyt., s. 9-13; Âlósarczyk, dz. cyt., t. 3, 247-249.

25 ArTSK t. Ankieta 1979, relacja ks. M. ¸aszewskiego z 19 III 1979; Âlósarczyk, dz.

cyt., s. 170-190 (m.in. wspomnienia ks. S. Domino).

1.9 Page 9

▲back to top

Salezjanie w ˝yciu religijnym okupowanej Polski (1939-1945) 9

W salezjaƒskim domu kieleckim przez ca∏à wojn´ przebywa∏o kilkunastu

ch∏opców. Prawdopodobnie byli to ch∏opcy starsi, którzy ucz´szczali do szkó∏ za-

wodowych w mieÊcie lub uczyli si´ zawodu na miejscu w warsztatach stolarskich,

prowadzonych przez braci salezjaƒskich. W 1941 r. przyby∏o jeszcze kilku ch∏op-

ców (uciekinierów) ze zlikwidowanego przez Niemców sierociƒca w P∏ocku. W

1944 roku w zak∏adzie przebywa∏o 18 ch∏opców, dla których zorganizowano na

miejscu kursy krawieckie. Wyk∏adowcami byli koadiutorzy salezjaƒscy26.

W Krakowie przed wybuchem wojny salezjanie kierowali zak∏adem wycho-

wawczym (a w∏aÊciwie „Domem M∏odzie˝y”) imienia ksi´cia Aleksandra Lubomir-

skiego, w którym oprócz internistów i dochodzàcych oratorianów przebywa∏o kil-

kudziesi´ciu osieroconych ch∏opców. Zak∏ad zosta∏ zaj´ty przez wojska niemieckie, ale

w kilku wydzielonych pomieszczeniach przez ca∏à okupacj´ przebywa∏ w nim dyrek-

tor zak∏adu, ks. A. S´kowski, z trzema innymi salezjanami. Dziesi´ciu ch∏opców,

którymi si´ zaopiekowali, mieszka∏o w sàsiednich budynkach klasztoru karmelitów27.

W marcu 1940 roku, na ˝yczenie abpa Adama Sapiehy, salezjanie przej´li kie-

rownictwo sierociƒca przy ulicy Tynieckiej 18, zast´pujàc aresztowanych braci al-

bertynów. Zak∏ad ten, w którym przebywa∏o oko∏o 50 wychowanków, funkcjono-

wa∏ do sierpnia 1943 roku. Po jego likwidacji przez w∏adze niemieckie, ch∏opcy

zostali przewiezieni do Miejsca Piastowego pod opiek´ ksi´˝y michalitów28.

Dzi´ki staraniom abpa Sapiehy w 1937 roku na terenie salezjaƒskiej parafii na

D´bnikach otworzono tak zwane pogotowie opiekuƒcze, które by∏o pewnego rod-

zaju „izbà zatrzymaƒ” dla ch∏opców bezdomnych, uciekinierów z zak∏adów

wychowawczych i innych m∏odocianych rozbitków ˝yciowych. Opiek´ religijnà

sprawowali tu salezjanie, g∏ównie ks. A. Bursiewicz. Chocia˝ ch∏opcy przebywali w

pogotowiu stosunkowo krótki okres czasu (do rozprawy sàdowej lub do czasu

odes∏ania do w∏aÊciwego zak∏adu wychowawczego), kapelan bywa∏ tam prawie

codziennie. Mia∏ dla nich pogadanki religijne, uczy∏ katechizmu, przygotowywa∏ i

dawa∏ okazj´ przyst´powania do sakramentów. Stara∏ si´ zorganizowaç nawet nie-

wielkie imprezy, uczyç Êpiewu, a w okresach Êwiàtecznych nie zapomina∏ o

drobnych upominkach. Jego dzia∏alnoÊç zosta∏a przerwana przez Niemców na

skutek likwidacji pogotowia, najprawdopodobniej w 1943 r.29

W dniu 1 VI 1942, na proÊb´ abpa Sapiehy, salezjanie przej´li po sercanach

zak∏ad wychowawczy fundacji Piotra Micha∏owskiego w Prusach pod Krakowem.

Jesienià tego roku Niemcy przej´li administracj´ zak∏adu przekszta∏cajàc go w

dom poprawczy. Salezjanom pozwolono na prowadzenie duszpasterstwa w kaplicy

oraz na zaj´cie si´ wychowaniem religijnym ch∏opców w wieku od 10 do 18 lat,

których liczba wynosi∏a oko∏o 70. Do koƒca wojny ksi´˝a uczyli katechizmu,

opiekowali si´ szpitalikiem, prowadzili osobne lekcje czytania i pisania dla naj-

bardziej zaniedbanych i, wspólnie z wychowawcami Êwieckimi, byli obecni wÊród

26 Tam˝e s. 199-206.

27 Tam˝e s. 133-136 (wspomnienia ks. A. S´kowskiego).

28 Tam˝e, s. 121-126.

29 Tam˝e, s. 132-133.

1.10 Page 10

▲back to top

10 Stansisław Wilk

ch∏opców przez ca∏y dzieƒ. Administracja niemiecka przeznacza∏a na w utrzyma-

nie ch∏opców minimalnà cz´Êç zysków z gospodarstwa, m∏yna, p∏atkarni i ogrodu,

dlatego ch∏opcy, ciàgle g∏odni, cz´sto uciekali z zak∏adu. W trosce o ich zdrowie i

˝ycie salezjanie, wspólnie z polskimi pracownikami, z w∏asnych funduszów zorga-

nizowali do˝ywianie. Pod koniec 1943 roku, z inicjatywy ks. inspektora Âlósarczy-

ka, otwarto w Prusach pracowni´ stolarskà, którà kierowa∏ salezjaƒski in˝ynier,

koadiutor J. Kajzer. Zarzàd fundacji P. Micha∏owskiego zgodzi∏ si´ na to bez zastr-

ze˝eƒ, poniewa˝ w ten sposób umo˝liwiono 20 starszym ch∏opcom rozpocz´cie

nauki zawodu. Po wyzwoleniu kontynuowali oni nauk´ w salezjaƒskiej szkole za-

wodowej w OÊwi´cimiu30.

W pierwszych miesiàcach wojny salezjaƒski sierociniec w PrzemyÊlu przy ulicy

Czarnieckiego przej´∏y w∏adze radzieckie. Po zaj´ciu tej cz´Êci PrzemyÊla przez

wojska niemieckie w 1941 roku ch∏opcy pozostali bez opieki. W paêdzierniku te-

go˝ roku salezjanie przyj´li ich do zak∏adu na Zasaniu i umieÊcili w internacie

zamkni´tej szko∏y organistowskiej. Troska o wy˝ywienie i ubranie 80 sierot

spoczywa∏a na administratorze zak∏adu, ks. S. Piechowiczu, który w sobie tylko

wiadomy sposób zdobywa∏ Êrodki do ˝ycia, znajdujàc jeszcze pewne rezerwy na

zorganizowanie akcji do˝ywiania ch∏opców z oratorium i ludnoÊci z miasta. Siero-

ciniec ten okaza∏ si´ doskona∏à os∏onà dla szerszej dzia∏alnoÊci m∏odzie˝owej.

Mi´dzy innymi ks. W∏adys∏aw Dec wznowi∏ prac´ w oratorium i zorganizowa∏ w

nim tajne komplety w zakresie szko∏y Êredniej31.

Zaanga˝owanie salezjanów w tajne nauczanie nie zosta∏o dotychczas w pe∏ni

udokumentowane. Mo˝na jedynie stwierdziç, ˝e w tajnym nauczaniu w zakresie

szko∏y Êredniej uczestniczyli: w G∏oskowie – ks. R. Chrzanowski, ks. A. Ska∏bania;

w Ró˝anymstoku – ks. L. Kuczkowicz; w Soko∏owie Podlaskim – ks. Cz. Madej,

ks. J. Strus; w SupraÊlu – ks. W. Dorobia∏a, ks. M. P∏oski; w Warszawie – ks. S.

Blezieƒ, ks. Cieplicki, ks J. Cybulski, ks. T. G∏àb, ks. J. Stanek; w Krakowie – ks.

K. Zeman; w Lublinie – ks. A. Maƒka; w PrzemyÊlu – ks. W. Dec, ks. J. N´cek; w

Skawie – ks. J Kalka, ks. W. Kozak, ks. W. Szembek, ks. W. Szymaƒski32. Na

tajnych kompletach uczyli oni religii i ∏aciny.

Domy salezjaƒskie, zw∏aszcza te, przy których istnia∏y sierociƒce, by∏y cz´stym

schronieniem dla ludnoÊci ˝ydowskiej. Wi´kszoÊç salezjanów, którzy byli

zaanga˝owani w akcji pomocy ˚ydom, ju˝ nie ˝yje, z tego wzgl´du trudno udoku-

mentowaç zakres i rozmiary udzielanej pomocy. Na podstawie relacji ustalono

30 Tam˝e, s. 139-156 (wspomnienia; ks. Motyla, ks. S. Rajzera, J. Kajzera).

31 We wrzeÊniu 1939 roku ch∏opcy z sierociƒca przemyskiego równie˝ wyw´drowali w

kierunku Lwowa i Drohowy˝a. Po kilkunastu dniach wrócili. ArTSK t. Ankieta 1979,

re1acje J. Cebuli z 8 III 1979, ks. W. Deca z 15 II 1979, ks. W. Kostka z 1 III 1979, ks. J.

N´cka z 3 III 1979; por. Âlósarczyk, dz. cyt., s. 268-293.

32 ArTSK t. Ankieta 1979, relacje: ks. W. Deca z 15 II 1979, S. J´drzejka z 16 IV 1979,

ks. A. Maƒki z 17 III 1979, ks. J. N´cka z 3 III 1979; ArTSW t. Kwestionariusz 1979, re-

lacje: ks. R. Chrzanowskiego z 4 III 1979, ks. J. Cybulskiego z 3 IV 1979, ks. W. Dorobia∏y

z 17 III 1979, ks. J. Grzywaczewskiego z 6 IV 1979, ks. S. Wilkosza z 4 II 1979.

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

Salezjanie w ˝yciu religijnym okupowanej Polski (1939-1945) 11

jedynie, ˝e w Warszawie przy ulicy Lipowej przez d∏ugi okres przechowywano kil-

ku ch∏opców ˝ydowskich, mi´dzy innymi braci Goldsteinów. Zak∏ad imienia ks.

Siemca przy ulicy Lipowej by∏ tylko miejscem chwilowego schronienia dla ch∏op-

ców zbieg∏ych z getta lub których stamtàd wydostano. Po kilku lub kilkunastu

dniach pobytu przekazywano ich dalej, najcz´Êciej poza Warszaw´33. W sierociƒcu

w G∏oskowie pod Warszawà ukrywano dwóch ch∏opców34, a z sierociƒca cz´sto-

chowskiego znane sà nazwiska trzech (A. Filipowski, bracia Krakowiakowie35). W

SupraÊlu na okres okupaçji znalaz∏a schronienie (zatrudniona jako praczka) D. Le-

wiƒska z synkiem Janem, a przez dwa tygodnie ukrywano tam lekarza Brenmirela

(Brenmüllera?) z ˝onà36. A. Filipowski w Cz´stochowie i J. Lewiƒski w SupraÊlu

zostali ochrzczeni i przystàpili do I Komunii Êwi´tej.

Salezjanie troszczàc si´ o wy˝ywienie i ubranie setek wychowanków i stosunko-

wo du˝ej liczby kleryków, sami korzystali ze wsparcia udzielanego przez RGO i

osoby prywatne. Dlatego, poza kilkoma domami, nie rozwijali zakrojonej na sze-

rokà skal´ dzia∏alnoÊci charytatywnej w formie bezp∏atnego wydawania posi∏ków

lub innego rodzaju wsparcia materialnego. Jednak w tych domach, w których by∏o

to mo˝liwe, w∏àczano si´ w akcje niesienia pomocy potrzebujàcym.

W pami´ci mieszkaƒców Krakowa utrwali∏o si´ „do˝ywianie” na ¸osiówce,

zorganizowane i prowadzone podczas ca∏ej okupacji przez ks. A. Bursiewicza i gro-

no jego wspó∏pracowników. Pod sta∏à opiekà „do˝ywiania” by∏o kilkunastu ch∏op-

ców z tak zwanego ma∏ego internatu przy zak∏adzie salezjaƒskim, 20 wysiedlonych

z Kalisza i oko∏o 100 korzystajàcych codziennie z podwieczorków, a zimà dodat-

kowo z goràcych Êniadaƒ. Doraênie udzielano wsparcia biednej ludnoÊci z terenu

ca∏ego Krakowa. W „do˝ywianiu” by∏o zatrudnionych 2 (czasami 4) salezjanów,

kwestujàcych po Krakowie i wyszukujàcych najbiedniejszych, salezjanki, przygoto-

wujàce posi∏ki i ch∏opcy z internatu, którzy na wózkach zwozili rzeczy zebrane

przez kwestarzy, a nast´pnie rozwozili je pod wskazane adresy. Dorywczo spieszyli

z pomocà tak˝e klerycy. Roczny obrót „do˝ywiania” si´ga∏ miliona z∏otych37.

Salezjanie oÊwi´cimscy wspierali wi´êniów obozów koncentracyjnych. Ks.

dyrektor Z. Kuzak (póêniejszy wi´zieƒ OÊwi´cimia, Brzezinki i Dachau) wysy∏a∏

wi´êniom obozu oÊwi´cimskiego pieniàdze i zbiera∏ chleb, mas∏o, kartki

˝ywnoÊciowe, z których zaufane osoby przygotowywa∏y ma∏e paczki i podrzuca∏y

je na miejsce pracy wi´êniów. Po jego aresztowaniu (30 VIII 1941) ks. dyrektor S.

Rokita wysy∏a∏ pi´ciokilogramowe paczki równie˝ do innych obozów koncen-

tracyjnych oraz do oflagów i stalagów. Ka˝dego tygodnia przygotowywano od 5

do 10 paczek, a w okresach przedÊwiàtecznych ponad 20. ˚ywnoÊç (chleb, t∏uszc-

33 ArTSW t. Kwestionariusz 1979, relacja ks. J. Cybulskiego z 3 IV 1979.

34 Tam˝e relacja ks. F. Siudy z 11 II 1979; Relacja ustna ks. J. Gregorkiewicza z 29 VI 1979.

35 ArTSK t. Ankieta 1979, relacja ks. M. ¸aszewskiego z 19 III 1979.

36 ArTSW t. Kwestionariusz 1979, relacje: ks. W. Dorobia∏y z 17 III 1979, ks. J. Za-

wadzkiego z 7 III 1979.

37 Âlósarczyk, dz. cyt., t. 4, s. 285-291; por. ArTSK t. Ankieta 1979, relacje J. Cebuli z 8

III 1979, ks. F. Grzesiaka z 3 III 1979, ks. P. Matysika z 22 II 1979, ks. B. Szymaƒskiego z

10 III 1979; ArTSW t. Kwestionariusz 1979, relacja ks. J. Grzywaczewskiego z 6 IV 1979.

2.2 Page 12

▲back to top

12 Stansisław Wilk

ze, cukier, cebul´) kupowano od znajomych sprzedawców za kartki drukowane w

pod- ziemnej drukarence kart ˝ywnoÊciowych w Osieku pod OÊwi´cimiem. Du-

chownym wysy∏ano wino mszalne i hostie („Medizinalwein” und „Zucker mit

Waffeln”). Paczki na poczt´ przewozili ministranci. Pod koniec okupacji nadawa-

no paczki na poczcie kolejowej, przeznaczonej dla SS. Przyjmowa∏a je poza kolejkà

urz´dniczka pochodzàca z Gliwic, prawdopodobnie Polka38.

Z braku êróde∏ niewiele mo˝na powiedzieç na temat dzia∏alnoÊci charytatyw-

nej w pozosta∏ych domach. Wiadomo jednak, ˝e podobne akcje prowadzili ks. J.

Hoppe i ks. A. Drozd w Krakowie przy ulicy Konfederackiej, ks. Fortuna w Làd-

zie, który z nara˝eniem ˝ycia troszczy∏ si´ o wy˝ywienie dla ksi´˝y przebywajàcych

w tamtejszym niemieckim obozie przejÊciowym, ks. W. Dec i ks. S. Piechowicz w

PrzemyÊlu oraz ks. M. Kubacki w Warszawie przy ulicy Kaw´czyƒskiej39.

Podsumowujàc te krótkie informacje nale˝y stwierdziç, ˝e w tragicznych latach

II wojny Êwiatowej, ze wzgl´du na ró˝norakie ograniczenia wprowadzone przez

okupantów na ziemiach polskich, salezjanie praktycznie zostali pozbawieni mo˝li-

woÊci prowadzenia szkó∏ ogólnokszta∏càcych i zawodowych, jak równie˝ istnie-

jàcych przy nich internatów. Na miar´ swoich si∏ i mo˝liwoÊci, w∏àczyli si´ w

dzia∏alnoÊç oÊwiatowo-wychowawczà i charytatywnà. Bardziej jednak zaanga˝owali

si´ w szeroko poj´tà dzia∏alnoÊç duszpasterskà KoÊcio∏a, która mia∏a na celu

podtrzymywanie ˝ycia religijnego wiernych i budzenia nadziei na lepszà przysz∏oÊç.

38 ArTSK t. Ankieta 1979, ks. Z. Kuzak: Pomoc wi´êniom obozów koncentracyjnych.

Kraków 1978 s. 1-4 mps; ArTSW t. Kwestionariusz 1979, relacje: ks. A. Hoffmana z 14

III 1979, ks. S. Rokity z 7 II 1979.

39 ArTSK t. Ankieta 1979, relacja ks. W. Kostki z 1 III 1979; ArTSW t. Kwestiona-

riusz 1979, relacje: ks. J. Grzywaczewskiego z 6 IV 1979, ks. S. Wilkosza z 4 II 1979.