papa-francesco_esortazione-ap_20160319_amoris-laetitia-la


papa-francesco_esortazione-ap_20160319_amoris-laetitia-la

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top
The Holy See
FRANCISCI PP.
SUMMI PONTIFICIS
ADHORTATIO APOSTOLICA
POST-SYNODALIS
“AMORIS LAETITIA”
EPISCOPIS PRESBYTERIS DIACONIS
PERSONIS CONSECRATIS
CHRISTIANIS CONIUGIBUS
OMNIBUS CHRISTIFIDELIBUS
DE AMORE IN FAMILIA
[pdf]
1. Amoris laetitia quae in familiis viget laetitia est quoque Ecclesiae. Sicut demonstrarunt
synodales Patres, quamquam sunt crebra matrimonii discriminis indicia, “familiae desiderium
vivum manet, inter iuvenes potissimum, quod Ecclesiam permovet”.[1] Ut huic studio responsum
“christianus de familia nuntius bona est utique notitia”[2].
2. Synodale iter familiarum condicionem apud hodiernum mundum in medium posuit, cum nostrum
conspectum amplificaret ac nostram item conscientiam de matrimonii familiaeque pondere
refoveret. Eodem tempore implicata argumenta tractata necessitatem nobis attulerunt altius libere
quasdam quaestiones doctrinales, morales, spiritales ac pastorales vestigandi. Pastorum ac
theologorum inquisitio, si erga Ecclesiam fidelitatem, probitatem, realitatem et vim creatricem
persequitur, nos ad maiorem claritudinem reperiendam iuvabit. Disputationes quae inveniuntur per
instrumenta communicationis vel scripta atque quin etiam inter Ecclesiae ministros, cum omnia
demutare effrenate student absque meditata cogitatione vel fundamento, tum omnia solvere volunt
per generales normas vel per immoderatas conclusiones, quae ex theologicis inquisitionibus
oriuntur.

1.2 Page 2

▲back to top
2
3. Commemorantes tempus superius esse quam spatium, confirmare volumus non cunctas
doctrinales, morales vel pastorales disputationes per magisterii declarationes esse absolvendas.
Ut liquet, in Ecclesia docendi agendique unitas est necessaria, sed nihil obstat quominus
quasdam doctrinae partes aliquave consectaria, inde evenientia, interpretandi varii modi exstent.
Id accidet donec Spiritus deducet nos ad omnem veritatem (cfr Io 16,13), id est cum in Christi
mysterium penitus nos introferet et omnia eius intuitu conspicere poterimus. Praeterea in quaque
natione vel regione quaedam expediendae rei rationes inveniri possunt, magis cultura fruentes,
traditionibus locique provocationibus studentes. Nam “culturae multum inter se discrepant et
quodque generale principium […] inculturatione indiget, si servari vult et adhiberi”[3].
4. Quidquid est, fateri debemus synodale iter eximiam pulchritudinem tulisse multumque luminis.
Gratias agimus de compluribus subsidiis, quae Nos iuverunt ad quaestiones mundi familiarum
omnibus ex partibus ponderandas. Cunctae Patrum sententiae, quas attente auscultavimus, veluti
magni pretii polyhaedrum Nobis visae sunt, compluribus legitimisque sollicitudinibus necnon rectis
sincerisque interrogationibus compositum. Quapropter aequum iudicavimus Adhortationem
apostolicam postsynodalem conscribere, quae sententias colligeret duarum proximarum de familia
Synodorum, aliis additis considerationibus quae cogitationes, dialogum vel pastoralem actionem
dirigere, et eadem opera animum erigere, concitare familiasque iuvare earum in muneribus ac
difficultatibus possint.
5. Adhortatio haec peculiarem induit significationem intra Annum Iubilarem Misericordiae. Primum,
quod ad christianas familias eam dirigimus, quae eas concitet ad matrimonii familiaeque dona
aestimanda et amorem item servet solidum et bonorum plenum, quae sunt liberalitas, officium,
fidelitas ac patientia. Alterum, quod animum ipsa vult addere omnibus, ut signa sint misericordiae
proximitatisque ubi familiaris vita plane non perficitur vel pacifice laetanterque non evolvitur.
6. Hunc textum scribentes, incipiemus quaedam de Sacra Scriptura depromentes, quae congruam
conferant cursus vim. Inde sumentes initium hodiernam familiarum condicionem considerabimus,
solido fundamento nitentes. Exinde doctrinae Ecclesiae de matrimonio ac de familia quaedam
potiora memorabimus, ita ut duo praecipua capita inseramus, amori dicata. Proinde quasdam
pastorales rationes collustrabimus, quae nos ad solidas fecundasque familias constituendas
secundum Dei consilium dirigant, necnon caput ad liberos instituendos dicabimus. Postea
misericordiae discretionisque pastoralis invitamentum enuntiabimus pro condicionibus quae plane
iis non respondent quae nobis proponit Dominus, atque quaedam tandem spiritalitatis familiaris
lineamenta describemus.
7. Propter divitias duorum annorum meditationum quas synodale iter secum tulit, haec Adhortatio
diversimode complura variaque argumenta tractat. Hoc necessariam ipsius explicat longitudinem.
Quapropter generalem celeremque lectionem non suademus. Ea quidem adiumento erit, tum
familiis tum pastoralis familiaris operatoribus, si patienter eam, alteram partem post alteram, alte
percipient, aut si in ea requirent quibus in qualibet certa condicione indigent. Probabiliter fieri

1.3 Page 3

▲back to top
3
potest, exempli gratia, ut in quarto et quinto capite magis se agnoscant coniunges, pastorales
operatores sexto capite magis fruantur, atque omnes octavo capite valde moveri percipiant.
Optamus ut unusquisque, legens, ad curam amabiliter habendam vocetur familiarum vitae,
quandoquidem ipsae “non difficultas, sed potissimum sunt opportunitas”[4].
CAPUT PRIMUM
SUB VERBI LUMINE
8. Sacra Biblia familiis, generationibus, amoris familiarisque discriminis narrationibus inde a prima
pagina replentur, quam Adam Evaeque familia occupat, violentiae suum exhibens onus ac vim
pariter vitae quae producitur (cfr Gn 4), usque ad postremam paginam ubi Sponsae et Agni
nuptiae demonstrantur. (cfr Apc 21,2.9). Duae domus, quas commemorat Iesus, supra petram
aedificatas aut supra arenam (cfr Mt 7,24-27) tot familiares condiciones manifestare possunt, quas
illarum incolae libertate fruentes ferunt, quia, ut poeta scribit, “quaeque domus est
candelabrum”[5]. Ingrediamur nunc in quandam id genus domum, Psalmista duce, per canticum
quod adhuc cum in nuptiarum Hebraico ritu tum christiano proclamatur:
“Beatus omnis, qui timet Dominum,
qui ambulat in viis eius.
Labores manuum tuarum manducabis,
beatus es, et bene tibi erit.
Uxor tua sicut vitis fructifera
in lateribus domus tuae;
filii tui sicut novellae olivarum
in circuitu mensae tuae.
Ecce sic benedicetur homo,
qui timet Dominum.
Benedicat tibi Dominus ex Sion,
et videas bona Ierusalem
omnibus diebus vita tuae;
et videas filios filiorum tuorum.
Pax super Israel!” (Ps 128,1-6).
Tu tuaque Sponsa
9. Portam igitur intremus huius tranquillae domus, ubi circum festivam mensam familia sedet.
Medium locum occupant pater et materfamilias una cum universis vetustis amoris suis exemplis.
In ipsis illud primigenium consilium efficitur, quod studiose commemorat ipse Christus: “Non
legistis quia, qui creavit ab initio, masculum et feminam fecit eos” (Mt 19,4). Atque Libri Genesis
mandatum repetit: “Quam ob rem relinquet vir patrem suum et matrem et adhaerebit uxori suae; et

1.4 Page 4

▲back to top
4
erunt in carnem unam” (Gn 2,24).
10. Eximiis in primis duobus Genesis capitibus par hominum exhibetur in praecipua sua
condicione. In illis initiorum Bibliorum verbis quaedam decretoriae sententiae elucent. Prima,
quam summatim Iesus commemorat, dicit: “Creavit Deus hominem ad imaginem suam; ad
imaginem Dei creavit illum; masculum et feminam creavit eos” (1,27). Praeter opinationem “Dei
imago” explicandi causa par revocat “masculi et feminae”. Num id sibi vult Deum sexu frui aut
divinae cuidam sociae iugari, sicut quaedam antiquorum religiones putabant? Ut patet,
haudquaquam, quandoquidem novimus quanta claritate Biblia opinationes has reiecerint
idolatricas, inter Chananaeos Terrae Sanctae vigentes. Dei transcendentia servatur, sed, quippe
qui sit pariter Creator, fecunditas paris humani“imago” est viva et efficax, visibile creandi actus
signum.
11. Par quod amat generatque vitam vera est vivens “sculptura” (minime illa lapidea vel aurea
quam Decalogus vetat), quae Deum creatorem ac salvatorem ostendere valet. Quocirca fecundus
amor symbolum fit reconditarum Dei rerum (cfr Gn 1,28; 9,7; 17,2-5.16; 28,3; 35,11; 48,3-4). Hac
de causa Libri Genesis narratio, “traditionem sacerdotalem”, quae dicitur, persequens, per varias
generationum series notatur (cfr 4,17-22.25-26; 5; 10; 11,10-32; 25,1-4.12-17.19-26; 36): etenim
generandi facultas, qua par humanum pollet, via est qua salutis historia evolvitur. Hoc sub lumine,
fecundum vinculum coniugum imago fit ad detegendum et collustrandum Dei mysterium,
praecipuum utique in christiana consideratione Trinitatis, quae in Deo Patrem, Filium et amoris
Spiritum contemplatur. Deus Trinitas communio est amoris atque familia eius vivens est
repercussus. Sancti Ioannis Pauli II verba nobis lucem adferunt: “Deus noster, suo in intimo
mysterio, non est solitudo, sed familia, cum in se habeat paternitatem, filiationem et familiae
essentiam, quae est amor. Amor hic, in divina familia, Spiritus Sanctus est”[6]. Familia itaque non
disiungitur ab ipsa divina essentia[7]. Trinitaria haec indoles quam exhibent coniuges novam
reperit faciem in sancti Pauli theologia, qui eandem cum “mysterio” nectit coniunctionis inter
Christum et Ecclesiam (cfr Eph 5,22-33).
12. At Iesus matrimonium considerans, ad aliam nos remittit paginam Libri Genesis, caput II, ubi
mirabilis coniugum apparet effigies claris distincta particulis. Earum duas tantum eligimus. Altera
est hominis inquietudo qui “adiutorium simile sui” (vv. 18.20) quaerit, quod solitudinem illam
depellere possit, quae eum deturbat quaeque propinquis animalibus omnique creato haud
sedatur. Primigenia Hebraica loquela ad rectam necessitudinem, fere “ad frontem” – ab oculis ad
oculos - remittit, per dialogum etiam tacitum, quia in amore silentia saepe eloquentiora sunt verbis.
Vultus nempe convenitur, “tu” quidem, ubi divinus amor resilit atque “incohat possessionem,
adiutorium secundum illum est et columna requiei” (Eccli 36,26), quemadmodum ait biblicus
sapiens. Aut sicut Cantici Canticorum clamabit sponsa in mirabili quadam amoris declaratione
mutuaque donatione: “Dilectus meus mihi, et ego illi […] Ego dilecto meo, et dilectus meus mihi”
(2,16; 6,3).

1.5 Page 5

▲back to top
5
13. Ex hoc occursu qui solitudinem sanat generatio oritur et familia. Haec altera est particula quam
collustrare possumus: Adam, qui vir est quoque omnium temporum omniumque orbis terrarum
regionum, una cum uxore novam familiam generat, sicut adferens Genesim effatur Iesus:
“Adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una” (Mt 19,5; cfr Gn 2,24). Verbum “adhaerebit”
apud primigeniam Hebraicam loquelam artam sibi vult coniunctionem, corporis animique
adhaesionem, ita ut cum Deo ad coniunctionem significandam adhibeatur: “Adhaesit anima mea
post te” (Ps 63,9), orans canit. Coniugale sic vinculum evocatur non modo quod ad sexus
corporisque rationem attinet, verum etiam ad voluntariam amoris donationem. Huius coniunctionis
fructus est “unam carnem fieri”, sive corporis complexu, sive duorum cordium vitarumque
coniunctione atque, fortasse, filio qui a duobus orietur, qui secum feret duas “carnes”, easdem
genetice nectens ac spiritaliter.
Filii tui sicut novellae olivarum
14. Psalmistae cantum repetamus. In eo exstant domi ubi vir eiusque uxor ad mensam sedent, filii
qui utrumque comitantur “sicut novellae olivarum” (Ps 128,3), scilicet vigore vique vitali repleti. Si
parentes veluti fundamenta sunt domus, filii sicut vivi lapides sunt familiae (cfr 1 Pe 2,5).
Conspicuum quidem est in Vetere Testamento verbum post illud divinum (Yhwh, Dominum)
frequentius exstare “filium” (ben), quod vocabulum Hebraicum verbum revocat “aedificandi”
(banah). Quapropter Psalmus CXXVII filiorum donum extollit per imagines, tum domum
aedificandam respicientes, tum socialem mercatoriamque vitam, quae apud urbis portam
agebatur: “Nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum laborant, qui aedificant eam. […] Ecce
hereditas Domini filii, merces fructus ventris. Sicut sagittae in manu potentis, ita filii iuventutis.
Beatus vir, qui implevit pharetram suam ex ipsis: non confundetur, cum loquetur inimicis suis in
porta” (vv. 1.3-5). Verum quidem est has imagines ad societatis antiquae cultum attinere, at
filiorum praesentia utique est signum plenitudinis familiae in eadem continuata salutis historia, a
progenie in progenies.
15. Hoc sub lumine alia familiae ratio locari potest. Scimus in Novo Testamento domesticam
ecclesiam memorari (cfr 1 Cor 16,19; Rom 16,5; Col 4,15; Philm 2). Vitalis familiae locus in
domesticam ecclesiam, in Eucharistiae sedem, Christi praesentis, ad eandem mensam sedentis,
converti poterat. Memoria tenetur scaena illa Apocalypsis: “Ecce sto ad ostium et pulso. Si quis
audierit vocem meam et aperuerit ianuam, introibo ad illum et cenabo cum illo, et ipse mecum”
(3,20). Sic quaedam describitur domus quae intus Dei praesentiam, communem precationem
ideoque Domini benedictionem habet. Quod Psalmo CXXVIII edicitur, quem veluti fundamentum
sumpsimus: “Ecce sic benedicetur homo, qui timet Dominum. Benedicat tibi Dominus ex Sion” (vv.
4-5).
16. Biblia familiam existimant sedem quoque catechesis filiorum. Hoc in paschalis celebrationis
narratione elucet (cfr Ex 12,26-27; Dt 6,20-25), atque deinceps in Haggadah Iudaica est
patefactum, id est in narratione, per dialogum facta, quae Paschalis cenae ritum comitatur. Immo

1.6 Page 6

▲back to top
6
magis Psalmus familiarem fidei nuntium extollit: “Quanta audivimus et cognovimus ea, et patres
nostri narraverunt nobis, non occultabimus a filiis eorum, generationi alteri narrantes laudes
Domini et virtutes eius et mirabilia eius, quae fecit. Constituit testimonium in Iacob et legem posuit
in Israel; quanta mandaverat patribus nostris nota facere ea filiis suis, ut cognoscat generatio
altera, filii, qui nascentur. Exurgent et narrabunt filiis suis” (78,3-6). Quapropter locus est familia
ubi parentes primi suis filiis fiunt magistri fidei. Munus est “artificis”, a persona ad personam:
“Cumque interrogaverit te filius […] respondebis ei…” (Ex 13,14). Sic variae generationes
canticum cantabunt Domino: “Iuvenes et virgines senes cum iunioribus” (Ps 148,12).
17. Parentes officio tenentur serio animo institutionis munus complendi, quemadmodum
saepenumero Bibliorum sapientes docent (cfr Prv 3,11-12; 6,20-22; 13,1; 22,15; 23,13-14; 29,17).
Ad recipiendum servandumque mandatum vocantur filii: “Honora patrem tuum et matrem tuam”
(Ex 20,12), ubi verbum “honorare” familiaria socialiaque munia eorum in plenitudine exsequenda
ostendit, minime iis neglectis ob excusationes religiosas (cfr Mc 7,11-13). Etenim, “qui honorat
patrem, exorabit pro peccatis … Et, sicut qui thesaurizat, ita et qui honorificat matrem suam»
(Eccli 3, 4-5).
18. Evangelium nobis commemorat filios haud esse familiae possessionem, sed suum ipsorum
vitae tenere cursum. Si quidem verum est Iesum oboedientiae exemplar suis terrestribus
parentibus, subditum illis, se exhibere (cfr Lc 2,51), certum etiam est Eum demonstrare filii
selectam vitam ipsamque eius christianam vocationem quandam postulare posse separationem ut
propria Dei Regno dicatio efficiatur (cfr Mt 10,34-37; Lc 9,59-62). Magis etiam, Ipse, duodecim
annos natus, Mariae et Ioseph respondet se altius munus ultra historicam familiam exsequi debere
(cfr Lc 2,48-50). Quocirca necessitatem aliorum altiorum vinculorum intra etiam familiares
necessitudines extollit: “Mater mea et fratres mei hi sunt, qui verbum Dei audiunt et faciunt” (Lc
8,21). Ceterum, in observandis parvulis – quos antiqui Orientis societas peculiarium iurium
expertes ac familiaris possessionis partem considerabat – Iesus eo processit ut grandibus natu
fere magistri suam propter simplicem puramque fiduciam erga alios ostenderentur: “Amen dico
vobis: Nisi conversi fueritis et efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in regnum caelorum.
Quicumque ergo humiliaverit se sicut parvulus iste, hic est maior in regno caelorum” (Mt 18,3-4).
Doloris sanguinisque semita
19. Delectamentum quod exhibet Psalmus CXXVIII amaritudines non denegat, quae Sacras
Scripturas pervadunt. Adest dolor, malum, violentia, quae familiae vitam eiusque intimam vitae
amorisque communionem distrahunt. Non immerito Christi de matrimonio (cfr Mt 19,3-9) sermo
intra divortii disputationem reperitur. Dei Verbum hanc obscuram partem usque testatur, quae iam
ab initio panditur, cum per peccatum amoris munditiaeque inter virum et feminam vinculum in
dominium convertitur: “Ad virum tuum erit appetitus tuus, ipse autem dominabitur tui” (Gn 3,16).
20. Doloris sanguinisque est trames, qui per plures Bibliorum paginas decurrit, initium sumens a

1.7 Page 7

▲back to top
7
violentia fratricidae Cain in Abel fratrem necnon a variis iurgiis inter filios et uxores patriarcharum
Abraham, Isaac et Iacob, usque ad scelera, quae Davidis familiam sanguine repleverunt, usque
ad crebras familiares difficultates quibus Tobiae narratio afficitur vel ad amaram deserti Iob
confessionem: “Fratres meos longe fecit a me, et noti mei quasi alieni recesserunt a me. […]
Halitum meum exhorruit uxor mea, et fetui filiis uteri mei” (Iob 19,13.17).
21. Ex modica familia ipse Iesus prodit, quae mox in extera loca fugere debet. Ipse Petri domum
ingreditur, ubi eius socrus morbo affligitur (cfr Mc 1,30-31); luctuoso casu mortis, qui Iairi ac Lazari
domi accidit, commovetur (cfr Mc 5,22-24.35-43); coram filio mortuo clamorem Naim maerentis
viduae audit (cfr Lc 7,11-15); filii comitiali morbo correpti patris praeces in parvo rustico pago
recipit (cfr Mc 9,17-27). Publicanos ut Matthaeum et Zachaeum eorum in domibus (cfr Mt 9,9-13;
Lc 19,1-10) et etiam peccatores convenit, sicut mulierem quae domum pharisaei ingreditur (cfr Lc
7,36-50). Anxietates et familiarum contentiones cognoscit easque suas in parabolas concludit:
cum de filiis qui domo discedunt, fortunae se permittentes (cfr Lc 15,11-32), tum de morosis filiis
qui quaedam insolita patrant. (cfr Mt 21,28-31), tum de vi affectis (cfr Mc 12,1-9). Et de nuptiis
etiam sollicitatur, quae periculum adeunt ne propter deficiens vinum in angunstiis versentur (cfr Io
2,1-10) vel de latentibus invitatis (cfr. Mt 22,1-10), ac similiter de amisso nummo alicuius pauperis
familiae novit aegritudinem (cfr Lc 15,8-10).
22. Brevi in hoc cursu animadvertere possumus Dei Verbum abstractorum argumentorum seriem
haud demonstrari, sed itineris familiis quoque comitem, quae in discrimine versantur vel aliquo
dolore vexantur, atque eis ostendit itineris metam, cum Deus “absterget omnem lacrimam ab
oculis eorum, et mors ultra non erit, neque luctus neque clamor neque dolor erit ultra, quia prima
abierunt” (Apc 21,4).
Labor manuum tuarum
23. Psalmi CXXVIII in initio, pater ostenditur ut operarius, qui suarum manuum opere bonum
corporis tueri potest nec non suae familiae tranquillitatem: “Labores manuum tuarum manducabis,
beatus es, et bene tibi erit” (v. 2). Ex primis etiam Bibliorum paginis eruitur opus partem esse
dignitatis vitae hominum praecipuam, cum dicitur: “Tulit ergo Dominus Deus hominem et posuit
eum in paradiso Eden, ut operaretur et custodiret illum” (Gn 2,15). Imago est operarii qui materiam
commutat atque creati viribus utitur, “panem laboris” faciens, ac simul se ipsum colit.
24. Opere fieri potest eodem tempore societatis progressus, familiae victus ipsiusque etiam
firmitas ac fecunditas: “videas bona Ierusalem omnibus diebus vitae tuae; et videas filios filiorum
tuorum” (Ps 128,5-6). In Proverbiorum etiam libro matrisfamilias munus demonstratur, cuius
cotidianum opus particulatim describitur, mariti filiorumque additis laudibus (cfr 31,10-31). Ipse
Paulus apostolus gloriabatur quod viveret nullo aliis imposito onere, cum suis manibus operaretur,
sibi victum parans (Act 18,3; 1 Cor 4,12; 9-12). De necessitate operandi tam conscius erat, ut
firmam suis communitatibus ferret normam: “Si quis non vult operari, nec manducet” (2 Thess

1.8 Page 8

▲back to top
8
3,10; cfr 1 Thess 4,11).
25. Ex quo dicto intellegitur opus deficiens et incertum opus in dolorem recidere, ut in parvo Ruth
Libro significatur atque sicut in parabola operariorum memorat Iesus, qui in oppidi foro otiosi stant
(cfr Mt 20,1-16) vel ut experitur Ipse, egenis et esurientibus saepenumero circumdatus. Quod
compluribus in nationibus societas infeciliter experitur, atque haec operum inopia diversimode
familiarum tranquillitatem afficit.
26. Ne oblivisci quidem possumus corruptionem quam in societatem inducit peccatum, cum homo
in rerum natura ut tyrannus se gerit, eam vastans, eam cupide immo efferate adhibens.
Progrediente tempore soli vastitas futura est (cfr Gn 3,17-19) atque oeconomicae socialesque
inaequalitates, adversus quas prophetarum clamor elate tollitur, ab Elia ( cfr 1 Reg 21) usque ad
verba quae adversum iniusta protulit ipse Iesus (cfr Lc 12,13-21; 16,1-31).
Complexus amabilis
27. Ut suorum discipulorum signum praesertim amoris donationisque sui in alios legem statuit
Christus (cfr Mt 22,39; Io 13,34), et id per principium fecit quod pater ac mater propria in
exsistentia testificari solent: “Maiorem hac dilectionem nemo habet, ut animam suam quis ponat
pro amicis suis” (Io 15,13). Amoris fructus sunt etiam misericordia et venia. Hac in re singularis est
scaena quae adulteram ostendit in Hierosolymitani templi planitie, ab accusatoribus circumdatam,
ac deinceps solam cum Iesu, qui eam non damnat, at ad digniorem vitam eam hortatur (cfr Io 8,1-
11).
28. Intra amoris orbem, qui praecipuus exstat in christiana matrimonii familiaeque experientia, alia
etiam virtus eminet, quae his temporibus, celeribus levibusque necessitudinibus distinctis, fere
negligitur: amabilitas. Psalmum CXXXI dulcem gravemque adeamus. Sicut aliis in scriptis quoque
reperitur (cfr Ex 4,22; Is 49,15; Ps 27,10), fideli cum eius Domino coniunctio per indicia paterni
maternive amoris significatur. Hic levis amabilisque consuetudo inducitur quae inter matrem et
parvulum intercedit, infantem, qui ablactatus in suae matris brachiis cubat. Agitur – ut Hebraicum
verbum gamul vult ­– de puero iam ablactato, qui conscius matrem arripit, eum in pectore
ferentem. Prudens est utique consuetudo, non solummodo biologica. Quapropter psalmista canit:
“Vere pacatam et quietam feci animam meam; sicut ablactatus in sinu matris suae” (Ps 131,2).
Aliam pariter scaenam afferre possumus, ubi propheta Osee facit Deum, uti patrem, his
moventibus verbis loquentem: “Cum puer esset Israel, dilexi eum […] Ego dirigebam gressus
Ephraim, portabam eos in brachiis meis […]. In funiculis humanitatis trahebam eos, in vinculis
caritatis; et fui eis, quasi qui elevant infantem ad maxillas suas, et declinavi ad eum, ut vesceretur”
(11.1.3-4).
29. Hoc contuitu, qui fide amoreque, gratia studioque, humana familia divinaque Trinitate
constituitur, familiam contemplamur quam Dei Verbum viri, mulieris ac filiorum manibus committit

1.9 Page 9

▲back to top
9
ut personarum communionem conficiant, quae imago sit coniunctionis inter Patrem, Filium et
Spiritum Sanctum. Generandi et instituendi opus replicata est imago vicissim creandi operis Patris.
Familia ad cotidianam precationem, ad Dei Verbum legendum necnon ad eucharisticam
communionem participandam vocatur, ut amor augeatur atque magis magisque ea templum fiat
ubi Spiritus habitat.
30. Coram unaquaque familia adest Nazarethanae familiae imago, una cum iis quae cotidie
geruntur per labores et immo etiam per oppressiones nocturnas, sicut cum inexplicabilem Herodis
vim pati debuit, quod etiam hodie in tot familiis profugorum desertorum inermiumque iteratur. Sicut
magi, ad Puerum Matremque contemplandam invitantur familiae, procidentes eumque adorantes
(cfr Mt 2,11). Quemadmodum Mariae contigit, ad animose sereneque familiares provocationes,
tristes laetasque, experiendas necnon ad custodienda et in corde Dei mirabilia meditanda ipsae
concitantur (cfr Lc 2,19.51). In Mariae cordis thesauro omnes cuiusque nostrae familiae eventus
reperiutur, quos illa curiose servat. Quocirca in illis intepretandis nos iuvare potest, ut familiae in
historia Dei nuntius agnoscatur.
CAPUT ALTERUM
FAMILIARUM CONDICIONES PROVOCATIONESQUE
31. Decretorium eventuro pro mundo Ecclesiaque est familiae bonum. Innumerae sunt factae
inquisitiones, quae ad matrimonium familiasque, ad earum difficultates hodiernas ac
provocationes attinent. Salubre est certis rebus vacare, quandoquidem “postulationes
impulsionesque Spiritus in eventibus historiae animadvertuntur” per quas “Ecclesia altius
perspicere valet inexhaustum mysterium matrimonii ac familiae”[8]. Minime hic praesumimus
omnia suppeditare quae dici possunt de variis argumentis ad familias in hodiernis in rerum
condicionibus attinentibus. Sed quoniam Patres synodales familiarum condiciones in toto terrarum
orbe tractaverunt, aequum putamus quasdam eorum pastorales suasiones colligere, alias
addentes sollicitudines quae ex Nostris considerationibus oriuntur.
Hodierna familiae condicio
32. “Christi doctrinae fideles observamus familiae condicionem, quae hodiernis temporibus per
omnem eius complicationem manifestatur, cum lucem umbramque permisceat. […]
Anthropologica culturalisque commutatio omnes hodie vitae partes afficit quae singillatim ac
diversimode vestigari debet”[9]. Intra varia decennia transacta, Hispanici Episcopi domesticum
quiddam iam planum faciebant, amplioribus additis libertatis locis, “aequabiliter dispertitis officiis,
responsalitate muneribusque. […] Cum amplius adhibetur inter coniuges personarum
communicatio, humanior fit totus familiaris convictus. […] Neque societas in qua vivimus neque ea
ad quam decurrimus sinunt ut indiscrete supersint species exemplariaque quae transierunt”.[10] At
“plane scimus quo tendant praecipuae commutationes anthropologicae culturalesque, quas

1.10 Page 10

▲back to top
10
propter homines minus quam illi superiores socialibus structuris sua in vita familiari et affectionis
sustinentur”[11].
33. Ceterum “augescens periculum est considerandum individualismi immoderati, qui familiarium
vinculorum naturam corrumpit atque unumquemque familiae participem veluti insulam considerat,
necnon efficit ut praevaleat, quibusdam in casibus, cogitatio alicuius subiecti quod ad sua
desiderata aedificatur, quae absolute considerantur”.[12] “Contentiones quae per immodicam
individualismi de possidendo gaudendoque culturam inducuntur intra familias motus gignunt
impatientiae pugnacitatisque”[13]. Hodiernam vivendi rationem, nervorum labores, societatis
operisque ordinem addere velimus, quandoquidem haec culturae sunt elementa quae facultatem
usque eligendi in discrimen adducunt. Eodem tempore dubii eventus reperiuntur. Exempli gratia,
ad personam conformatio aestimatur quae sinceritatem potius quam praescriptos mores
persequendos requirit. Aliquid est boni quod varias facultates liberamque voluntatem promovere
potest, quod tamen, perverse directum, consuetudines constantis suspicionis, officiorum
neglegentiae, in commoditates conclusionis, insolentiae inducere potest. Eligendi libertas patitur ut
propria vita futurum petat ac quod de se optimum sit colatur, sed si eximiis propositis personalique
disciplina caret, usque eo degenerat ut liberaliter se donare nequeat. Reapse, compluribus in
nationibus ubi matrimoniorum numerus imminuitur, personarum augescit numerus, quae solae
vivunt, vel convivunt, at non una simul habitant. Iustitiae etiam probabilem sensum in bono lumine
collocare possumus; sed, si perperam intellectus, ille cives in clientes immutat qui ministeria
praestanda sollummodo sibi vindicant.
34. Si pericula haec in rationem transeunt familiae intellegendae, haec in transitus locum evadere
potest, qui aditur cum est conveniens, vel quo tenditur cum quis iura sibi vindicat, dum vincula
incertis vanisque desideriis rerumque adiunctis traduntur. In summa, hodie sincera libertas facile
pervertitur, eo quod quisque suo marte iudicat, perinde ac si ultra singulas personas veritas, bona,
principia absint quae nos dirigant, proinde ac si omnia sint aequalia ac quidvis concedi debeat. In
iis rerum adiunctis, matrimonii exemplar, una cum singularitatis firmitatisque officio, fortuitis
commoditatibus vel sensuum cupiditatibus deletur. Solitudo timetur, tutelae fidelitatisque locus
desideratur, sed eadem opera timor crescit ne vinculo quis ligetur quod propria explenda optata
procrastinet.
35. Ut christiani facere non possumus quin matrimonium suadeamus, ut iis sensibus qui hodie
putantur ne officiatur, ut consuetudo obsecundetur, vel ob inferioris gradus perceptionem prae
morali humanoque detrimento. Bona de mundo detraheremus, quae praebere possumus ac
debemus. Procul dubio, minime iuvat artificiose hodierna mala arguere, proinde quasi nonnihil
immutare per id possimus. Neque iuvat normas imperiose ferre. Officiosior liberaliorque a nobis
requiritur conatus, unde rationes et causae exhibeantur ad matrimonium familiamque optandam,
ita ut personae gratiae a Deo sibi oblatae propensius respondeant.
36. Eodem tempore humiles esse debemus rebusque nitentes, ut agnoscamus nostras rationes

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top
11
christiana principia exhibendi ac personas tractandi nonnumquam effecisse ut id oriretur de quo
hodie conquerimur, ideo nos manet, ut nosmet ipsos salubriter obiurgemus. Ceterum
saepenumero matrimonium ita exhibuimus ut eius coniunctionis propositum, invitatio ad amorem
augendum atque mutui adiumenti exemplar latuerunt ob unam quasi mentionem de procreationis
officio. Neque novensiles coniuges, primos annos una simul exigentes, congruenter sumus
comitati, quaedam praebentes, eorum horis, loquelis, certioribus sollicitudinibus accommodata.
Nonnumquam theologicum matrimonii exemplar demonstravimus nimis abstractum, quasi
artificiose confectum, quod longe abest a certa condicione necnon a certis familiarum, quae re
sunt, facultatibus. Haec nimis excelsa interpretatio, in primis cum gratiae fiduciam non
concitavimus, haud effecit ut matrimonium desiderabilius sit et gratius, sed utique non est ita.
37. Perdiu putavimus cum in doctrinae, bioethicae morumque quaestionibus solum instaremus,
haud rationem afferentes gratiae auscultandae, sufficienter nos familias sustinuisse, inter
coniuges vincula solidasse eorumque communem vitam sensu complevisse. Difficultates
reperimus cum matrimonium magis exhibere debemus ut dynamicum incrementi perfectionisque
iter quam onus totam per vitam ferendum. Cunctamur etiam locum dare fidelium conscientiae, qui
pluries, quod melius possunt, Evangelio suis pro limitibus respondent atque personalem suam
discretionem agere possunt prae condicionibus in quibus omnes descriptiones dissolvuntur. Ad
coscientias fingendas vocamur, non easdem ad commutandas.
38. Grates debemus agere quod maior populi pars familiaria vincula magni facit quae progrediente
tempore manere volunt quaeque mutuam observantiam roborant. Quapropter pluris aestimatur
quod praebet loca Ecclesia, ad comitandas sustinendasque quaestiones, quae cum amoris
incremento, contentionibus superandis filiisque instituendis nectuntur. Complures gratiae vim
aestimant quam in sacramentali Reconciliatione et Eucharistia experiuntur, quaeque sinit ut
matrimonii ac familiae variis rebus lacessitae subveniatur. Quibusdam in nationibus, nominatim in
variis Africae partibus, saeculares mores quaedam translaticia bona haud hebetare potuerunt
atque in unoquoque matrimonio magna fit coniunctio duas inter magnas familias, ubi contentionum
difficultatumque moderandarum perquam definita ratio usque servatur. In mundo hodierno
coniugum testificatio quoque aestimatur, qui non modo annorum decursu perseverarunt, sed
commune continuatumque propositum persequuntur atque animi affectionem servant. Istud efficit
ut efficax, recipiens pastoralis actio praebeatur, unde gradatim Evangelii postulata altius vestigari
possint. Attamen saepe ratione defensionis usi sumus et pastorales vires dissipamus, mundum
corruptum multipliciter aggredientes, ac pauca proponentes ad felicitatis semitas demonstrandas.
Multi non intellegunt Ecclesiae de matrimonio familiaque nuntium palam ex praedicatione
moribusque Iesu excipi, qui pariter severum exemplar praebebat et numquam miserentem
proximitatem amittebat personarum debilium, ut Samaritanae vel mulieris adulterae.
39. Hoc non vult culturae corruptelam ignorare, quae amori studioque non favet. Duarum
novissimarum Synodorum praeviae interrogationes varia “temporarii culturae” indicia patefecerunt.
Animum exempli gratia convertimus ad celeritatem, qua ab uno ad alterum affectionis vinculum

2.2 Page 12

▲back to top
12
transitur. Putant amorem, sicut in socialibus virtualibusque implicationibus, consumptoris libitu
necti solvique posse vel etiam celeriter sisti. De metu etiam cogitamus quem concitat continuati
officii prospectus, de nimio otii studio, de vinculis, in acceptum et expensum referendis, quae
tantummodo servantur si per ea solitudini subveniatur, tutela vel servitium quoddam habeantur. Ad
animi affectiones transfertur quod in obiectis ambituque accidit: omnia reici possunt, unusquisque
utitur et abicit, profundit ac rumpit, abutitur et exprimit usque dum servit. Postea valedicit.
Narcisianum vitium efficit ut personae ultra se ipsas, propria desiderata ac necessitates cernere
non valeant. At qui aliis utitur serius ocius eadem ratione adhibetur, temperatur ac relinquitur. Nota
est dignum quod inter adulta aetate personas vincula crebro solvuntur, quae quandam
“autonomiam” requirunt et cogitationem reiciunt una senescendi, cum alter alterum curat ac
sustinet.
40. “Licet periculum sit ne ad nugas rem redigamus, dicere possumus in cultura quadam nos
versari, quae multos iuvenes impedit quominus familiam constituant, quia in futurum non
suppetunt facultates. Sed eadem cultura multis aliis, ex contrario, tot opportunitates praebet sic
exhibet ut ipsi quoque a familia constituenda arceantur”[14]. Quibusdam in nationibus complures
iuvenes “saepe ad nuptias differendas propter causas oeconomicas, operis vel studii inducuntur.
Interdum etiam alias ob rationes, quae sunt ideologiae impellentes quae matrimonium familiamque
extenuant, irrita aliorum coniugum experientia, quam ipsi pereclitari nolunt, timor de quodam nimis
magno sacroque considerato, sociales opportunitates atque oeconomica emolumenta quae ex
convictu oriuntur, opinio mere lenis amoeniaque de amore, metus libertatem autonomiamque
amittendi, repudiatio illius quod ad institutiones ac grapheocratiam pertinere consideratur”[15].
Oportet verba, rationes ac testimonia inveniamus quae nos adiuvent ad iuvenum intima attingenda
praecordiorum, ubi plus impertitur liberalitatis, officii, amoris et magnanimitatis quoque, eos
invitantes ut studiose animoseque recipiant quod matrimonium poscit.
41. Patres synodales hodiernum denuntiarunt “culturae cursum, qui affectionem sine finibus
inferre videtur, […] affectionem nempe quandam Narcisianam, infirmam et mobilem quae operam
non semper praestat ut homines maiorem maturitatem obtineant”. Sollicitantur profecto “de
admodum lata pornographia et corporis mercatura, quas amplificavit depravatus interretis usus”
atque “de illarum personarum condicione, quae ad prostitutionem agendam coguntur”. His in
rerum adiunctis, “coniuges interdum nutant, haerent atque in reperiendis modis adolescendi
laborant. Complures sunt qui in primis gradibus animi commotionum sexusque vitae sistant.
Coniugum discrimen familiam concutit atque per discidia ac divortia multum mali in adultos, filios
societatemque inferre potest, personam debilitans et socialia vincula”[16]. Coniugum discrimina
plerumque tractantur “cursim et absque studio patientiae, sinceri dialogi, mutuae veniae,
reconciliationis et etiam sacrificii. Coniugii ruina, sic nova vincula, novos coniunges, novas
coniunctiones et nova matrimonia inducit, implicatas efficiens familiares condiciones et christianae
vitae eligendae difficiles”[17].
42. “Natorum etiam imminutio, quae ex opinatione procreationi infensa oritur quaeque politicis

2.3 Page 13

▲back to top
13
mundi actionibus de generationum salute promovetur, non modo condiciones ferunt, in quibus
generationum vices non servantur, sed periculum adit ne progrediente tempore ad oeconomicum
detrimentum perveniatur necnon ad spei futuri amissionem. Biotechnologiarum quoque
progressus multum ponderis habuit apud natorum numerum”.[18] Quaedam alia addi possunt ut
“machinalis industriae inductio, sexuales commutationes, nimiae densitatis demographicae metus,
oeconomicae difficultates […]. Rerum consumendarum societas personas quoque a filiis pariendis
avertere potest, etiam tantummodo ad earum libertatem servandam ac vivendi rationem”[19].
Verum est rectam coniugum conscientiam, cum in vita transmittenda perquam liberales fuerunt,
eosdem dirigere posse ad numerum filiorum generandorum propter causas admodum graves
finiendum, sed semper “ob conscientiae dignitatis amorem Ecclesia omnibus viribus Statum
cogentem reicit, qui fovet atocium, sterilitatis inductionem, immo vel abortum”[20]. Hae normae
etiam in locis, in quibus complures nascuntur, recipi non possunt, sed est animadvertendum huic
rei favere politicos viros in nonnullis nationibus quoque quae natorum penuriam miserabiliter
experiuntur. Quemadmodum Coreani Episcopi edixerunt, hoc est “contradictorie agere et proprium
officium neglegere”[21].
43. Fides ac religiosus usus quibusdam in societatibus hebetatus familias afficiunt quae suis in
ipsarum difficultatibus solae relinquuntur. Patres argumentantur “unam ex maximis paupertatibus
hodiernae culturae esse solitudinem, quae ex Dei absentia oritur in personarum vita atque
vinculorum ex debilitate. Adest etiam generalis imbecillitatis sensus ante sociales oeconomicas
res, familias crebro oppressuras. […] Saepe se deseri animadvertunt familiae, quippe quas haud
sustineant et parum curent institutiones. Apud socialem ordinem mala consectaria patent: quae
procedunt a discrimine demographico ad difficultatem institutionis, a labore vitam nascentem
recipiendi ad senes tamquam pondus susceptos, usque ad animi affectionis incommoditatem, in
vim interdum casuram. Est Status legum operisque condiciones ferre ut futurum iuvenibus
praestetur ipsique iuventur ad adimplendum suum propositum familiam condendi”.[22]
44. Quod dignum et aequum desit domicilium efficere saepe solet ut vinculum stabiliendum
procrastinetur. Recordari oportet “familiam ius habere congrui domicilii, ad familiae vitam
accommodati et memborum numero apti, in loco quodam salubri ubi praecipua sint ministeria ad
familiae communitatisque vitam agendam”.[23] Familia et domus duae sunt res quae mutuo
iunguntur. Exemplum hoc ostendit nos instare debemus familiae iuribus, non modo personarum
iuribus. Familia bonum est a quo societas abstrahi non potest, sed eam tueri debemus.[24] Horum
iurium tutela “effatum est propheticum pro familiari institutione, quae observari debet atque
omnibus occupationibus arceri”,[25] potissimum in hodiernis rerum adiunctis, ubi inter politica
incepta parum obtinet loci. Familiae, inter cetera, iura sibi vindicant “congrua pro familia politica
actione fruendi ex publicis potestatibus in iuridica, oeconomica, sociali fiscalique provincia”.[26]
Nonnumquam acerrimae sunt familiarum angustiae, cum, quadam dilecta persona aegrotante, ad
congrua sanitatis subsidia accedere non possunt, vel cum producitur tempus et dignum non
obtinetur opus. “Oeconomicae difficultates ab institutione, a culturali socialique vita agenda
familias prohibent. Hodierna oeconomica condicio diversimode a societate abducit. Familiae de

2.4 Page 14

▲back to top
14
opere reperiendo perculiarem in modum laborant. Paucae sunt iuvenum occasiones et opus per
selectionem et ad tempus maxime praebetur. Longe operis dies producuntur et saepenumero
longis itineribus gravantur. Quod familiares non adiuvat ad conveniendum inter se et cum filiis, ita
ut necessitudines cotidie colantur”.[27]
45. “Multi sunt parvuli qui extra matrimonium nascuntur, quibusdam potissimum in nationibus, et
multi qui postea adolescunt cum uno tantummodo parente vel in quadam familia amplificata vel
restituta. […] Sexualis porro abusus parvulorum una est ex flagitiosissimis perversissimisque
rebus praesentis societatis. Societates etiam vi pervasae propter bellum, terrores vel adstantes
latrones consociatos, experiuntur condiciones familiares vitiatas atque praesertim in maximis
frequentissimisque urbibus et earum in suburbiis illud adolescit quod pueri viarii vocatur”.[28]
Sexualis tamen abusus parvulorum flagitiosior fit cum in locis evenit ubi ipsi protegi debent,
cumprimis in familiis, scholis et communitatibus et christianis institutionibus.[29]
46. Migrationes “aliud temporum signum ostendunt quae suscipi et comprehendi debent una cum
omnibus vitae familiaris oneribus”.[30] Novissima Synodus huic quaestioni magnum pondus tribuit,
cum diceret eam “diversimode integros populos in variis orbis terrarum partibus contingere. Hac in
provincia primas partes egit Ecclesia. Necessitas hanc testificationem evangelicam servandi ac
promovendi (cfr Mt 25,35) hodie perquam instans videtur […] Hominum mobilitas, quae naturalem
populorum historicum motum complectitur, verae divitiae fieri potest tum emigranti familiae tum
recipienti eam nationi. Aliud est coacta familiarum migratio, quae ex praesenti bello,
persecutionibus, pauperate, iniustitia oritur, quaeque itineris vicissitudinibus notatur, quod in
periculum saepe vitam proicit, personas ferit familiasque subvertit. Migrantium praesidium
perculiarem rem pastoralem postulat, tum in familias migrantes conversam, tum in familiarum
membra, quae in primigeniis locis manent. Id agi debet, dum observantur eorum culturae, religiosa
humanaque avita institutio, aeque ac spiritales divitiae eorum rituum ac traditionum, etiam per
peculiarem pastoralem curam. […] Migrationum experientiae perdifficiles videntur et familiis
personisque perniciosae, cum praeter leges fiunt atque per internationales circumitus sustinentur,
homines mercantes. Idem de mulieribus parvulisve non comitatis dici potest, qui diuturne in
transitus locis, in receptoriis profugorum campis commorari debent, ubi convictus cursus incipi non
potest. Summa paupertas aliaeque dissolutionis condiciones efficiunt interdum ut familiae vel
etiam suos filios prostitutionis aut membrorum mercandorum causa vendant”.[31] “Quas christiani
aeque ac minores partes allophylae religiosaeque persecutiones patiuntur, compluribus in
terrarum orbis locis, praesertim penes Medium Orientem, graves ii sunt casus, non modo quod ad
Ecclesiam attinet, sed etiam ad totam internationalem communitatem. Omnibus viribus est
nitendum ut familiae et christianae communitates in primigeniis suis locis ad manendum
iuventur”.[32]
47. Patres potissimum animum intenderunt quoque “in familias personarum inhabilium, quarum
impedimenta, vitam occupantia, aliquid admodum laboriosi inopinatique afferunt, atque
aequabilitates, desideria et exspecationes pervertunt. […] Magni sunt aestimandae familiae quae

2.5 Page 15

▲back to top
15
inhabilem filium eiusque laboriosam incommoditatem amabiliter suscipiunt. Ecclesiae societatique
insignem vitae donationis tuendae dant ipsae testificationem. Familia una cum christiana
communitate novos actus loquelasque, comprehensionis identitatisque species detegere potest,
dum procedit suscipiens et curans debilitatis mysterium. Inhabiles personae familiae sunt donum
et opportunitas in amore, mutuo adiumento unitateque adolescendi. […] Familia, quae fidei intuitu
adesse personas inhabiles admittit, agnoscere qualitatem et cuiusque vitae bonum praestare
potest, additis eius necessitatibus, eius iuribus eiusque opportunitatibus. Operam ipsa dabit ut
ministeria et curae praestentur atque consuetudo et affectio in omni vitae gradu
promoveantur”.[33] Confirmare volumus cum de migrantibus tum de personis inhabilibus
sollicitudo signum esse Spiritus. Etenim utraque condicio ad exemplar monstratur: via in primis
temptatur qua hodie misericordis receptionis et personarum debilium integrandarum ratio tenetur.
48. “Maior familiarum pars senes observat, eosdem affectione afficit ac benedictionem considerat.
Peculiaris laus consociationibus ac familiarum motibus est tribuenda, qui senibus spiritaliter ac
socialiter colendis operam dant. […] In societatibus quaestuosa industria potentibus, ubi eorum
numerus crescit, dum natorum decrescit, periculum est ne ipsi pondus habeantur. Ceterum
curationes quas ii requirunt saepe necessarios magnopere fatigant”.[34] “Finientis vitae aestimatio
eo magis est hodie necessaria quo magis omnimode transitus momentum amovetur. Quod debilis
est et alicui obnoxius senex hac re inique interdum quidam abutuntur ad oeconomicum
emolumentum obtinendum. Plures familiae nos docent novissimum vitae cursum compleri posse
per exitus sensum extollendum necnon per cunctam exsistentiam paschali mysterio implicandam.
Complures senes in Ecclesiae instituta recipiuntur, ubi sereno familiarique in loco materialiter ac
spiritaliter vivere possunt. Euthanasia et voluntaria adiuvataque mors graviter familias in toto
terrarum orbe minantur. Compluribus in statibus eae iure admittuntur. Ecclesia, dum his agendi
consuetudinibus firmiter aversatur, animadvertit esse suum familias iuvare quae proprios senes
aegrosque curant”.[35]
49. Palam volumus ostendere familiarum condiciones, quae egestate opprimuntur quaeque multis
modis praepediuntur, cum vitae limites miserandum in modum experiuntur. Si quidem omnes
difficultatibus adfliguntur, hae in quadam pauperrima domo laboriosiores fiunt.[36] Exempli gratia,
si mulier quaedam sola suum filium alere debet, ob seiunctionem aliasve ob causas, atque operari
debet absque facultate ad aliae personae eum committendi, ille adolescit desertus, omnis generis
periculis obnoxius, atque eius personalis provectus in discrimine versatur. In difficilibus
condicionibus, in quibus indigentiores personae versantur, Ecclesiae peculiaris cura est adhibenda
ad comprehendendum, consolandum, complendum, quae vitet quominus normarum series eis
imponatur quasi sint petrae, quia ita fit ut per eas se iudicari sentiant et deseri ab ipsa utique
Matre, quae ad Dei misericordiam eis partiendam vocatur. Tali modo potius vim gratiae sanantem
Evangeliique lumen quam praebeant, nonnulli Evangelium “erudire” volunt, ipsum immutantes in
“mortuas petras adversum alios iaciendas”.[37]
Quaedam provocationes

2.6 Page 16

▲back to top
16
50. Responsiones ex duobus quaestionibus receptae, quae progrediente synodo missae sunt,
perquam diversas condiciones patefecerunt, novas prae se ferentes provocationes. Inter iam
memoratas, multi institutionis agendae mentionem fecerunt, quae in difficultate versatur, quoniam
praeter alia fatigati domum redeunt parentes et loqui nolunt; compluribus in familiis ne consuetudo
quidem viget una edendi, atque innumerae variaeque oblatae avocationes augescunt, praeter
quam quod televisio imperat, ut exemplum aliquod supponamus. Propter hoc a parentibus ad filios
difficulter transfertur fides. Alii rettulerunt familias summopere anxietate saepe laborare. Magis de
quaestionibus futuris sollicitari videntur quam de praesentibus rebus communicandis. Istud, quod
culturale est quiddam, gravius fit propter incertum futurum opus obtinendum, oeconomicam
incertitudinem vel metum futurae sortis filiorum.
51. Medicamentis stupefactivis obnoxietatis etiam mentio est facta, quae nostrae aetatatis inter
plagas adscribitur, per quam multae familiae patiuntur itemque haud raro tandem delentur. Aliquid
simile alcoholismo, ludis aliisque laqueis accidit. Cautionis bonarumque regularum potest esse
locus familia, sed societas ac res politica non intellegunt familiam in discrimine versantem
“facultem amittere agendi ad sua membra iuvanda. […] Gravia consectaria conspicimus huius
fractionis in deletis familiis, filiis eradicatis, senibus desertis, parvulis vivis parentibus orbatis,
adolescentibus iuvenibusque errantibus et sine regulis grassantibus”.[38] Sicut Mexicani Episcopi
dixerunt, tristes adstant familiaris violentiae condiciones, ubi aptum reperiunt locum novae species
socialis aggressionis, quandoquidem “familiares necessitudines proclivitatem in violentam indolem
etiam patefaciunt. Familiae quae hoc modo operantur eae sunt quae non communicant; eae in
quibus rationes praestant defensionis et quarum membra inter se non sustinentur; in quibus non
sunt familiaria incepta quae participationi faveant; in quibus inter parentes necessitudines sunt
discordes saepe et violentae, et inter parentes et filios hostilem in modum exprimuntur. Intra
familiam violentia schola est rancoris odiique in praecipuis hominum necessitudinibus”[39].
52. Cogitare nemo potest familiam debilitatam, cum naturalis sit societas supra matrimonium
fundata, iuvare posse societatem. Contra accidit: in discrimen adducit personas adolescendas,
communia bona curanda necnon mores provehendos urbium vicorumque. Attamen liquido iam
non animadvertitur solummodo unam indissolubilemque coniunctionem inter virum et feminam
sociale munus plane exsequi, cum stabile sit officium et fecunditatem ferre possit. Magna
familiarium condicionum varietas est agnoscenda quae quandam vitae regulam praebere possunt,
sed ex convictu coniunctiones vel eiusdem sexus inter personas, exempli gratia, matrimonio
assimilari leviter non possunt. Nullum vinculum infirmum vel vitae communicandae infensum
posteritatem praestat societati. At quis hodie operam dat coniugibus sustinendis iisque iuvandis ut
discrimina iis imminentia superentur utque in institutionis officiis fulciantur atque coniugalis
coniunctionis firmitas roboretur?
53. “Quibusdam in societatibus polygamia hucusque viget; aliis in locis pacta coniugia manent.
[…] Multis in locis, non modo occidentalibus, consuetudo magis in dies invalescit convivendi, quae
matrimonium antecedit vel etiam quae in quoddam institutionale vinculum sumendum haud

2.7 Page 17

▲back to top
17
propendet”[40]. Diversis in nationibus complures optiones eligendas praebent leges, ita ut
matrimonium, quod exclusivitatem, indissolubilitatem et ad vitam aditum secum fert, multas inter
ceteras obsoleta videatur denique optio. Multis in nationibus iuridica familiae destitutio progreditur
quae formas adhibere vult, quae in exemplari fere solum voluntatis autonomiae nituntur. Quamvis
legitimum aequumque sit ut familiae “translaticiae” veteres species respuantur, quae nimia
auctoritate, quin etiam violentia notantur, istud ad matrimonium spernendum adducere non debet,
sed ad eius veram significationem renovationemque rursus detegendam. Familiae vis “in eius
facultate potissimum insidet amandi et amare docendi. Quantum sauciata sit familia, amore fulta
ipsa semper crescere potest”.[41]
54. Hanc rem breviter contuentes, planum facere volumus, licet mulierum iura magnopere sint
elata eiusque publicorum negotiorum participatio, quibusdam tamen in nationibus multum
incrementi adhuc desiderari. Improbabiles mores nondum sunt radicitus detracti. Prae omnibus
flagitiosa violentia, quae mulieribus nonnumquam adhibetur, familiares vexationes et variae
servitutis species quae maris vim demonstrandam haud secum ferunt, sed vile dedecus.
Verborum, corporis sexusque violentia quae mulieribus adhibetur quibusdam in matrimoniis ab
ipsa natura coniugalis vinculi dissidet. Cogitamus de mulieris genitalibus quibusdam in culturis
turpiter praecisis, sed etiam de inaequalitate dignorum operum obtinendorum ac locorum item ubi
consilia capiuntur. Semitas immoderatarum culturarum describit historia, morum maiorum ad
instar, ubi secundas partes obtinebat mulier, sed memoramus etiam “uteri conducti” usum vel “ad
instrumentum ac mercem femineum corpus penes hodiernam communicationis culturam
redactum”.[42] Sunt qui censeant complures hodiernas difficultates a muliere ab auctoritate
liberata oriri. Sed inane est hoc argumentum, “falsum est, verum non est. Species est haec
masculini principatus”.[43] Eadem viri ac feminae dignitas efficit ut laetemur vetustas disparitates
superari atque intra familias mutui subsidii morem augeri. Si feminarum nimiae amplificationis
species oriuntur, quas aequas iudicare non possumus, miramur simul Spiritus operam in dignitate
feminae ipsiusque iuribus liquidius agnoscendis.
55. Vir “decretorium item in familiae vita obtinet locum, potissimum quod ad uxorem filiosque
tuendos ac sustinendos attinet. […] Multi viri sibi sunt conscii suo de magni ponderis officio intra
familiam, quod peculiaribus virilis indolis qualitatibus exercent. Si pater abest, familiaris vita,
filiorum institutio eorumque in societatem introductio graviter afficiuntur. Eius absentia ad corpus,
affectionem, cognitionem ac spiritalitatem spectare potest. Si abest, filii aequo exemplari paterni
moris privantur”.[44]
56. Alia provocatio ex variis speciebus cuiusdam ideologiae oritur, quae vulgo Anglico sermone
gender vocata “negat quaedam ex natura differre et inter marem et feminam inesse
reciprocationem. Societatem ipsa exhibet in qua sexus nihil inter se differunt, atque
anthropologicum familiae fundamentum exinanitur. Ideologia haec educationis consilia et legum
indicia secum fert, ubi personalis identitas animique intima affectio promoventur quae a biologica
diversitate inter virum et feminam radicitus abstrahuntur. Humana identitas individui optioni

2.8 Page 18

▲back to top
18
committitur, quae progrediente tempore etiam mutatur”[45]. Est calamitosum nonnullas huius
generis ideologias, quae quibusdam optatis, quae interdum intellegi possunt, occurrere student,
praevalere niti, quasi unica sit cogitatio, quae vel parvulorum institutionem afficere valeat. Ignorari
non debet “biologicum sexum (Anglice sex) et sociale culturale officium sexus (Anglice gender)
discerni posse, at non seiungi”.[46] Ceterum “biotechnologica commutatio in humanae
procreationis provincia copiam dedit generationis actum tractandi, eundemque a sexuali inter
virum et feminam vinculo abstrahendi. Hoc modo, humana vita et patris matrisque munus res
factae sunt, quae componi et dissolvi possunt, singulorum vel amborum coniugum desideriis
plerumque obnoxiae”.[47] Aliud est humanam infirmitatem vel vitae complicationem intellegere,
aliud est ideologias recipere quae in duas partes res inseparabiles dividere volunt. Ne in peccatum
incidamus locum Creatoris praesumptorie occupandi. Creaturae sumus, non sumus omnipotentes.
Creatum nos antecedit idque tamquam donum recipi debet. Eodem tempore ad nostram
custodiendam humanitatem vocamur, et id vult ut cumprimis eam accipiamus eamque ut creata
est tueamur.
57. Gratias Deo agimus quod complures familiae, quae licet a perfecto statu longe absint, in
amore vivunt, propriam vocationem perficiunt et procedunt quamvis pluries itinerantes procidant. A
cogitationibus synodalibus initio sumpto, familiae non manet exemplaris stereotypus, sed musivum
quoddam opus percontativum, tot diversis rebus constitutum, quae gaudiis, casibus somniisque
replentur. Res quae nos solicitant sunt provocationes. Ne nos in laqueos induamus, languentes
propter nostrae defensionis lamenta, potius quam missionalem creationis vim concitemus.
Omnibus in rerum adiunctis “necessitatem percipit Ecclesia veritatis speique verbum pronuntiandi.
[…] Eximia matrimonii ac familiae christianae bona inquisitioni congruunt, quae humanam
exsistentiam perfundit”.[48] Si multas adesse difficultates cernimus, ipsae – quomodo Columbiae
Episcopi autumarunt – invitant “ex nobis ad eliciendas spei vires, quae in prophetica somnia,
commutationis actiones, et caritatem fingendam convertantur”.[49]
CAPUT TERTIUM
IN IESUM INTUITUS: FAMILIAE VOCATIO
58. Coram familiis et intra illas, primus nuntius semper personare debet, qui est “pulcherrimus,
summus, blandissimus est eodemque tempore maxime necessarius”[50], atque “evangelizationis
operis medium occupare debet locum”.[51] Princeps est nuntius, “qui subinde est diversimode
auscultandus quique alia atque alia ratione est rursus nuntiandus”.[52] Quandoquidem “nihil est
tali nuntio solidius, altius, securius, firmius et prudentius” et “omnis christiana institutio in primis est
kerygmatos pervestigatio”[53].
59. Nostra de matrimonio familiaque doctrina non potest non referri et informari sub huius nuntii
amoris et lenitatis lumine, ne fiat frigidae et vitae expertis doctrinae mera defensio. Nam ne
intellegi quidem plane potest familiae christianae mysterium nisi sub infiniti Patris amoris lumine,

2.9 Page 19

▲back to top
19
qui in Christo est manifestatus, qui usque in finem se tradidit quique inter nos vivit. Itaque
Christum viventem contemplari, qui in tot amoris narrationibus adest, atque in omnes terrarum
orbis familias Spiritus ignem invocare cupimus.
60. Hoc in rerum ordine, hoc breve caput summatim Ecclesiae de matrimonio familiaque
doctrinam contrahit. Etiam hac de re afferemus complura documenta a synodalibus Patribus in
eorum considerationibus exhibita sub luce quam praebet fides. Iesum intuentes ipsi sumpserunt
initium atque ostenderunt Illum mulieres et viros amabiliter ac tenere contuitum esse, ipsorum
gressus veritate, patientia ac misericordia comitantem, cum Regni Dei postulata nuntiaret.[54]
Eodem modo nos hodie, nostrum officium sustinentes, comitatur Dominus ad vivendum ac
transmittendum familiae Evangelium.
Divinum consilium a Iesu recuperatum et completum
61. Coram iis qui matrimonium prohibebant, Novum Testamentum docet: “Omnis creatura Dei
bona, et nihil reiciendum” (1 Tim 4,4). Matrimonium est “donum” Domini (cfr 1 Cor 7,7). Eadem
opera propter felicem talem ponderationem, magnopere extollitur huius divini doni cura:
“Honorabile conubium in omnibus et torus immaculatus” (Heb 13,4). Hoc Dei donum sexualitatem
secum fert: “Nolite fraudare invicem” (1 Cor 7,5).
62. Patres synodales memorarunt Iesum, “cum primigenii consilii de viro ac muliere mentionem
faceret, indissolubile vinculum inter eos confirmasse, licet diceret: “Moyses ad duritiam cordis
vestri permisit vobis dimittere uxores vestras; ab initio autem non sic fuit” (Mt 19,8). Matrimonii
indissolubilitas - “Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet” (Mt 19,6) - non est utique “iugum”
putanda, quod hominibus imponitur, sed “donum” personis traditum in matrimonio iugatis. […]
Divina benignitas humanum iter usque comitatur, sanat et induratum cor gratia sua commutat,
idem ad eius principium dirigens, per crucis viam. In Evangeliis luculenter Iesu exemplum fulget,
qui […] nuntium praedicavit ad matrimonii significationem attinentem, uti revelationis plenitudinis
quae primigenium Dei consilium recuperat (cfr Mt 19,3)”.[55]
63. “Iesus, qui omnia in se reconciliavit, ad primigeniam indolem matrimonium ac familiam reduxit
(cfr Mc 10,1-12). Familia matrimoniumque a Christo sunt redempta (cfr Eph 5,21-32), ad
Sanctissimae Trinitatis imaginem restituta, a quo mysterio omnis verus amor manat. Sponsale
foedus, in creatione inauguratum et in salutis historia item revelatum, in Christo eiusque Ecclesia
plenam suae significationis recipit revelationem. A Christo per Ecclesiam matrimonium et familia
necessariam gratiam suscipiunt ad Dei amorem testandum et ad vitam in communione agendam.
Familiae Evangelium terrarum orbis historiam decurrit inde ab homine creato ad imaginem et
similitudinem Dei (cfr Gn 1,26-27) usque ad Foederis mysterium in Christo complendum in fine
saeculorum per Agni nuptias (cfr Apc 19,9)”.[56]
64. “Insigne est Ecclesiae Iesu exemplum. […] Ipse in Cana signo suam incohavit publicam vitam,

2.10 Page 20

▲back to top
20
in nuptiarum convivio facto (cfr Io 2,1-11). Quaedam amicitiae cotidiana momenta cum Lazari
familia sororibusque communicavit (cfr Lc 10,38) necnon cum Petri familia (cfr Mt 8,14). Parentes
flentes filios exaudivit, eosdem revocans ad vitam (cfr Mc 5,41; Lc 7-14-15), sic item verum
manifestans misericordiae sensum, quae secum fert Foedus restitutum (cfr Ioannes Paulus II,
Dives in misericordia, 4). Id prorsus perspicuum est conventa muliere Samaritana (cfr Io 4,1-30) et
adultera (cfr Io 8,1-11), coram Iesu gratuito amore cum peccati perceptio concitatur”.[57]
65. Quod Verbum in humana quadam familia fit caro, Nazareth, id suam propter novitatem mundi
historiam commovet. Necesse habemus ut Iesu nati, Mariae nuntianti angelo assentientis in
mysterium mergamur, cum Verbum eius in utero conceptum est; etiam in mysterium Ioseph
consentientis, qui nomen Iesu indidit quique Mariae sustinendae in se recepit officium; idem de
pastorum apud praesaepe iubilo; de Magorum adoratione; de fuga in Aegyptum, in qua dolorem
communicat Iesus sui populi exsilium, persecutionem et contumelias patientis; de religiosa
exspectatione Zachariae atque de gaudio propter Ioannem Baptistam natum; de promisso
Simeoni et Annae in templo adimpleto; de admiratione legis doctorum doctrinam auscultantium
Iesu adolescentis. Et triginta porro sunt longi conspiciendi anni, quibus suis manibus operando
victum Iesus quaeritabat, preces dicendo et piam traditionem sui populi sectando seque in
maiorum fide instituendo, usque dum fructus in Regni mysterio gigneret. Istud est Nativitatis
Domini mysterium et Nazareth arcanum, familiae fragrantia repletum. Mysterium est quod
summopere illexit Franciscum Assisiensem, Teresiam a Iesu Infante et Carolum de Foucauld, ad
quod sitientes etiam christianae familiae accedunt, suam spem laetitiamque redintegraturae.
66. “Amoris fidelitatisque foedus, in quo vivit Nazarethana Sancta Familia, principium collustrat
quod unamquamque familiam informat, eamque habilem reddit ad vitae vicibus historiaeque aptius
subveniendum. Hoc fundamento fulta, quaeque familia, quamvis infirma, in mundi caligine lux fieri
potest. “Domesticam hic praeterea vivendi percipimus rationem. Nos sane Nazareth admoneat,
quid sit familia, quid eius communio dilectionis, eius gravis ac nitida pulchritudo, sacra eius
inviolabilisque proprietas; demonstret quam dulcis in familia sit institutio, pro qua nihil aliud
substitui possit; edoceat quod sit eius in sociali ordine nativum officium” (Paulus VI, Sermo
Nazarethanus, 5 Ianuarii MCMLXIV)”.[58]
Familia in Ecclesiae documentis
67. Concilium Oecumenicum Vaticanum II in Constitutione pastorali Gaudium et spes de dignitate
matrimonii et familiaeque fovenda disseruit (cfr nn. 47-52). “Ipsum vitae amorisque communitatem
definivit matrimonium (cfr 48), cum medium locum in familia obtineret amor […]. “Verus amor inter
maritum et uxorem” (cfr 49) mutuam sui donationem secum fert, sexus affectionisque rationem
complectitur completque, divino consilio respondens (cfr 48-49). Coniugum fundamentum insuper
in Christo ponendum extollit: Christus Dominus “per sacramentum matrimonii christifidelibus
coniugibus obviam venit” (48) et cum illis manet. In incarnatione humanum amorem Ipse sumit,
eumque purificat, in plenitudinem redigit, atque coniugibus sui Spiritus virtute facultatem eum

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top
21
experiendi tribuit, omnem eorum fidei, spei caritatisque pervadens vitam. Hoc modo coniuges sunt
consecrati atque propriam per gratiam Corpus Christi aedificant et domesticam ecclesiam
constituunt (cfr Lumen gentium, 11), ita ut Ecclesia, sui mysterii penitus intellegendi causa,
familiam christianam respiciat, quod sincere ipsa manifestat”.[59]
68. Deinceps “beatus Paulus VI, vestigia persequens Concilii Vaticani II, de matrimonio familiaque
doctrinam altius vestigavit. In primis per Litteras encyclicas Humanae vitae in bono lumine
collocavit intrinsecum vinculum inter coniugalem amorem et vitam generandam: “Amor coniugum
ab ipsis exigit, ut munus suum probe noverint, paternitatem consciam attingens, quae, cum hodie
optimo iure tantopere urgeatur, est idcirco recte intellegenda. […] Paternitatis consciae munus id
postulat, ut coniuges sua officia erga Deum, erga seipsos, erga familiam, erga humanam
societatem agnoscant, rerum bonorumque ordine recte servato” (n. 10). In Adhortatione apostolica
Evangelii nuntiandi beatus Paulus VI necessitudinem extulit inter familiam et Ecclesiam”.[60]
69. “Sanctus Ioannes Paulus II per catecheses de humano amore, litteras familiis datas
Gratissimum sane ac praecipue Adhortationem apostolicam Familiaris consortio peculiare familiae
tribuit studium. His in documentis Pontifex “viam Ecclesiae” appellavit familiam; summatim
vocationem est complexus, quae ad amorem inducit virum et mulierem; praecipua indicia ostendit
de familiae re pastorali agenda necnon de familiae praesentia in societate. Nominatim, cum
coniugalem caritatem tractaret (cfr Familiaris consortio, 13) rationem significavit qua coniuges,
mutuo se amantes, Christi Spiritus donum recipiunt et suam ad sanctitatem vocationem
experiuntur”.[61]
70. “Benedictus XVI in Litteris encyclicis Deus caritas est argumentum repetiit veritatis amoris inter
virum et mulierem, qui bene plane illuminatur solummodo amoris Christi crucifixi sub lumine (cfr
2). Ipse confirmat: “matrimonium, quod in amore unico ac definito fundatur, imaginem efficit Dei
necessitudinis cum eius populo ac vicissim: ratio qua Deus amat mensura fit humani amoris” (11).
Insuper in Litteris encyclicis Caritas in veritate, amoris praestantiam extollit, qui in societate vitae
est principium (cfr 44), in quo loco bonum commune percipitur ac discitur”.[62]
Matrimonii sacramentum
71. “Sacra Scriptura ac Traditio Trinitatem nobis patefaciunt, quae familiaribus lineamentis se
manifestat. Familia est Dei imago, qui […] est personarum communio. In baptismate Patris vox
Filium dilectum designat Iesum, et hoc in amore Spiritum Sanctum agnoscere possumus (cfr Mc
1,10-11). Iesus qui in se omnia reconciliavit et a peccato hominem redemit, non modo
matrimonium familiamque ad primigeniam effigiem revocavit, sed etiam matrimonium ad
sacramentale signum sui in Ecclesiam amoris provexit (cfr Mt 19,1-12; Mc 10,1-12; Eph 5,21-32).
In humana familia, a Christo coadunata, restituitur “imago et similitudo” Sanctissimae Trinitatis (cfr
Gn 1,26), de quo nempe mysterio omnis verus amor manat. A Christo, per Ecclesiam,
matrimonium ac familia necessariam Spiritus Sancti gratiam recipiunt ad Dei amoris Evangelium

3.2 Page 22

▲back to top
22
testandum”.[63]
72. Matrimonii sacramentum non est socialis quaedam conventio, inanis ritus aut merum alicuius
officii extrarium signum. Sacramentum donum est ad coniuges sanctificandos salvandosque,
“quoniam mutuo ad se pertinent, iam revera per signum sacramentale commonstrant ipsam Christi
coniunctionem cum Ecclesia. Coniuges igitur sunt pro Ecclesia recordatio perpetua illius rei, quae
in Cruce evenit; sibi vicissim et filiis sunt testes salutis, cuius eos efficit consortes
sacramentum”.[64] Vocatio est matrimonium, qua responsio est ad amorem coniugalem
experiendum tamquam imperfectum amoris inter Christum et Ecclesiam signum. Itaque deliberatio
nuptias ineundi atque familiam componendi ex vocationis discretione oriri debet.
73. “Mutuum donum, matrimonii sacramentalis proprium, in baptismatis gratia nititur, quod
singularum personarum cum Christo in Ecclesia fundamentale foedus facit. Eo quod mutuo se
recipiunt atque, Christi suffragante gratia, nuptias inituri, omne donum, fidelitatem et ad vitam
patefactionem inter se pollicentur, ipsi propria matrimonii agnoscunt quae a Deo eis donantur,
serio animo suum mutuum officium suscipientes, eius nomine et coram Ecclesia. Rursus in fide
matrimonii bona suscipi possunt tamquam officia quae expeditius gratiae sacramenti subsidio
geruntur. […] Itaque Ecclesia coniuges contuetur sicut totius familiae cor, quae vicissim Iesum
contuetur”.[65] Sacramentum “res” aut “vis” non est, quandoquidem reapse ipse Christus “per
sacramentum matrimonii christifidelibus coniugibus obviam venit. Ipse cum eis manet, eis vim
praebet ut Ipsum sequantur suam crucem super se sumentes, ut iterum post lapsus surgant, ut
sibi muto indulgeant, ut alii aliorum portent onera”.[66] Christianum matrimonium est signum quod
non modo ostendit quantopere amaverit Christus Ecclesiam in Foedere in cruce icto, sed efficit ut
talis amor in coniugum communione insit. Una carne se coniungentes nuptias ostendunt Filii Dei
cum humana natura. Quapropter “ Ipse illis praebet, iam hic in terris, in gaudiis eorum amoris et
eorum vitae familiaris, ut nuptiarum Agni praegustent convivium”.[67] Quamvis “similitudo inter
maritum et uxorem et Christum et Ecclesiam” sit “imperfecta similitudo”[68], allicit ipsa ad
Dominum invocandum, ut suum amorem intra coniugalium vinculorum limites transmittat.
74. Sexualis coniunctio, quam humane experiuntur coniuges quamque sacramentum sanctificat,
via est porro illis in gratiae vita crescendi. “Mysterium nuptiale”[69] est. Corporum coniunctionis
bonum consensus verbis manifestatur, dum mutuo coniuges recipiuntur ac donantur ad totam
vitam communicandam. Verba haec sensum sexualitati tribuunt, qualibet dempta ambiguitate.
Verumtamen, revera, omnis in commune coniugum vita, omnis necessitudinum complexio, quae
inter eos, liberos mundumque erunt, sacramenti gratia imbuetur ac roborabitur, quae ab
Incarnationis et Paschatis mysterio manat, in quo totum suum amorem in homines patefecit Deus
atque cum iis arte se coniunxit. Numquam soli erunt, suis viribus fisi, ad provocationes quae forte
erunt sustinendas. Vocantur ipsi sua opera, creatrice sua vi, sua firmitate et codiana contentione
ad Dei dono respondendum, at Spiritum Sanctum invocare continenter poterunt, qui eorum
vinculum consecravit, ut recepta gratia in omnibus novis condicionibus rursus manifestetur.

3.3 Page 23

▲back to top
23
75. Ad Latinam Ecclesiae traditionem, in matrimonii sacramento vir et femina nuptias facturi sunt
ministri,[70] qui mutuum consensum manifestantes eundemque per mutuo corpus traditum
ostendentes, magnum donum recipiunt. Eorum consentio et corporum coniunctio instrumenta sunt
divinae operae, quae ambo unam carnem reddit. In Baptismo eorum facultas se matrimonio
coniungendi est consecrata, tamquam Domini ministros ut Deo vocanti respondeant. Itaque, cum
duo non christiani coniuges Baptismum recipiunt, haud necesse habent matrimonialem
promissionem iterare atque sufficit ut eam non reiciant, propterea quod, Baptismi recepti gratia,
eorum coniunctio per se fit sacramentalis. Ius Canonicum validitatem agnoscit etiam nonnullorum
matrimoniorum quae absque ordinato ministro celebrantur[71]. Etenim naturae ordo a Christi Iesu
redemptione assumptus est, ita ut “inter baptizatos nequeat matrimonialis contractus validus
consistere, quin sit eo ipso sacramentum”.[72] Requirere potest Ecclesia ut actus publicus sit,
adsint testes necnon aliae condiciones, quae annorum decursu sunt mutatae, sed hoc duobus
sponsis sacramenti ministrorum proprietatem non aufert, neque primo loco aliquid detrahitur,
quem viri feminaeque obtinet consensus, qui per se sacramentale vinculum efficit. Quidquid est,
oportet de divina actione in nuptiali ritu ultra inquiramus, quae in orientalibus Ecclesiis multum
praestat, cum benedictioni matrimonium contrahentium, uti Spiritus doni signo, magnum pondus
tribuatur.
Verbi semina et condiciones imperfectae
76. “Familiae Evangelium etiam semina alit illa quae segetes parturiant, et illas arbores colere
debet, quae aruerunt atque necesse habent ne neglegantur”,[73] ita ut a Christi dono in
sacramento sumpto initio, “ad alia patienter ferantur et uberiorem cognitionem plenioremque
exsecutionem consequantur huiusce mysterii vitae suae adiunctam”.[74]
77. Biblicam doctrinam recipientes, ad quam omnia per Christum et in Christum sunt creata (cfr
Col 1,16), synodales Patres memorarunt “redemptionis ordinem illuminare complereque creationis
ordinem. Naturale itaque matrimonium plane intellegitur sub sacramentalis consummationis
lumine: Christum solummodo contuentes, veritatem humanarum necessitudinum funditus
novimus. “Reapse nonnisi in mysterio Verbi incarnati mysterium hominis vere clarescit. […]
Christus, novissimus Adam, in ipsa revelatione mysterii Patris eiusque amoris, hominem ipsi
homini plene manifestat eique altissimam eius vocationem patefacit” (Gaudium et spes, 22).
Opportunum prorsus videtur christocentrica ratione coniugum bonum intellegere”[75], quod
unitatem, generandi propositum, fidelitatem et indissolubilitatem complectitur, atque intra
christianum matrimonium etiam mutuum adiumentum in itinere ad consummatam cum Domino
amicitiam. “Quae semina Verbi inesse in aliis culturis agnoscuntur (cfr Ad gentes, 11) ea in
matrimonium familiamque etiam conferri possunt. Praeter vere naturale matrimonium, in
matrimonii generibus apud alias religiosas traditiones bona quaedam elementa reperiuntur”[76],
quamvis non desint nempe umbrae. Effari possumus “quamque personam quae in hoc mundo
familiam constituere vult, quae doceat filios ut singulis actibus laetentur, qui malum vincere velint –
familiam videlicet vivum operantemque Spiritum ostendentem – gratum animum et aestimationem

3.4 Page 24

▲back to top
24
esse inventuram, cuicumque populo, religioni vel regioni sit obnoxia”[77].
78. “Christi intuitus, cuius lux omnem hominem illuminat (cfr Io 1,9; Gaudium et spes, 22)
Ecclesiae pastoralem curam de fidelibus suggerit, qui modo convivunt vel tantum nuptiis civiliter
iunguntur vel divortium fecerunt et iterum matrimonium civile inierunt. Ad divinam paedagogiam,
amore se vertit Ecclesia iis qui eius vitam imperfecte participant: cum iis conversionis gratiam
invocat, eos item incitat ad bene faciendum, ad mutuam curam amabiliter agendam atque ad
communitati inserviendum, in qua vivunt et operantur. […] Cum coniunctio per publicum vinculum
solidam stabilitatem obtinet – quae distinguitur alta affectione, responsalitate erga prolem,
facultatibus adeptis difficultates superandi – occasio dari videtur ad matrimoni sacramentum eam
vertendi, quoad fieri potest”.[78]
79. Coram difficilibus condicionibus ac sauciatis familiis, generale principium ob oculos semper est
habendum: “Noverint pastores ex veritatis amore se bene distinguere debere inter varias rei
condiciones” (Familiaris consortio, 84). Responsalitatis gradus cunctis in casibus haud est
aequalis, atque quaedam rerum adiuncta exstare possunt quae deliberationis facultatem
coarctant. Itaque, dum simul palam est enuntianda doctrina, iudicia sunt vitanda quae diversarum
condicionum complexitatem non considerent et attente ponderetur modus oportet, in quo vivunt
personae et suas propter condiciones patiuntur”.[79]
Vita propaganda liberique instituendi
80. Matrimonium primum est “intima communitas vitae et amoris coniugalis”[80] quod ipsis
coniugibus est bonum[81], atque “sexualitas ad coniugalem ordinatur amorem viri et mulieris”.[82]
Quapropter “coniuges quibus Deus habere filios non concessit, possunt tamen vitam coniugalem
degere plenam sensu sub ratione humana et christiana”.[83] Attamen “indole autem sua
naturali”[84] haec coniunctio ad procreationem ordinatur. Infans qui nascitur “mutuo coniugum
amori extrinsece addendus non accedit; surgit in ipso corde huius mutui doni, cuius ipse fructus
est et adimpletio”[85]. Non pervenit ille quasi sub finem alicuius processus, sed contra autem ab
amoris initio tamquam essentiale quiddam adest, quod negari non potest nisi idem amor
praecidatur. Inde a principio se in se ipse claudendi omnem impulsum refellit amor atque ad
fecunditatem patet, quae eundem ultra propriam ipsius exsistentiam producit. Itaque nullus
coniugum genitalis actus hanc significationem infitiari potest,[86] quamvis varias ob causas haud
semper novam vitam re generare possit.
81. Requirit filius ut tali amore nascatur et non quolibet alio modo, eo quod “filius non est quid
debitum, sed donum”,[87] qui est “fructus proveniens ex actu coniugalis amoris proprio suorum
parentum”,[88] quandoquidem “ad creationis ordinem coniugalis inter virum et feminam amor
atque vitae transmissio inter se iugantur (cfr Gn 1,27-28). Hoc modo effecit Creator ut vir et femina
ipsius creationis opus communicarent, quos pariter instrumenta constituit sui amoris, eorum
responsalitati, per humanam vitam trasmissam, sortem humanitatis committens futuram”[89].

3.5 Page 25

▲back to top
25
82. Synodales Patres hoc dixerunt: “Haud est laboriosum perspicere diffusam mentem, ad quam
vitae generatio una est ex rebus eligendis, quas singularis persona vel coniuges simul praestituere
possunt”[90]. Ecclesiae doctrina “opem fert ut aequabilis consciaque inter coniuges teneatur
omnibus ex partibus communio, una cum generationis responsalitate. Nuntius est rursus
detegendus Litterarum encyclicarum Humanae vitae Pauli VI, qui necessitatem confirmat
personae dignitatem servandae in methodis moraliter perpendendis natorum moderandorum. […]
Qui adoptionem et tutelam eligunt peculiarem coniugalis experientiae fecunditatem
patefaciunt”.[91] Perquam grato animo Ecclesia “familias sustinet, quae inhabiles, recipiunt, colunt
affectuque afficiunt”.[92]
83. Quibus rebus positis, facere non possumus quin affirmemus, si familia vitae est sanctuarium,
locus nempe ubi vita generatur curaturque, miserandam reperiri discrepantiam, si locus fiat ubi
vita negetur ac deleatur. Sic est magnum vitae humanae bonum, atque sic inviolabile vitae
innocentis parvuli ius, suae matris in sinu crescentis, ut haudquaquam ius sit vindicandum de
proprio corpore quod de tali vita decernitur, utpote cum in se ipsa sit finis quaeque numquam esse
possit dominatus obiectum cuiuslibet hominis. Vitam in quocumque eius gradu tuetur familia,
etiam cum ad exitum vergit. Quocirca “in sanitatis structuris operantes de morali officio monentur
conscientiae obiectionis. Eodem quidem modo Ecclesia non solum necessitatem animadvertit iuris
confirmandi mortis communis, cum sanationis obstinatio et euthanasia vitatur”, sed etiam
“capitalem poenam firmiter respuit”.[93]”
84. Confirmare etiam voluerunt Patres “unam de maximis provocationibus, quibus occurrere
debent familiae hodie, esse utique educationem, quae propter praesentem culturam et
communicationis socialis magnum instrumentorum pondus laboriosior fit et implicatior”.[94]
“Ecclesia magni pretii sustinet partes, familiis opem ferens, a christiana initiatione incipiens, per
recipientes communitates”.[95] Attamen in primis Nobis videtur memorare integram educationem
filiorum “officium gravissimum” ac simul “ius primarium” esse parentum.[96] Non solummodo agitur
de munere aut pondere, sed etiam de praecipuo iure quod aliis demandari non potest, quod tueri
debent parentes quodque nemo ab eis auferre quodam sub obtentu debet. Publica potestas
educationis servitium subsidii in modum praebet, ad parentes necessario attinens munus
comitandi, qui ius habent educationis – in promptu quidem quae sit et qualitatis - genus libere
eligendi, quam ad suam mentem filiis ministrare volunt. Schola in parentum locum non supponitur,
sed est eorum supplementum. Praecipuum est hoc principium: “Quivis alius in educationis cursu
cooperator, parentum nomine, eorum consensu et quodammodo etiam eorum mandato agere
debet”.[97] Attamen “inter familiam et societatem, inter familiam et scholam, aliquid fractum est;
educationis foedus hodie est fractum; et sic educationis pactio societatis cum familia in discrimine
versatur”.[98]
85. Per congruam pastoralem actionem ad cooperandum vocatur Ecclesia, ut parentes ipsi suum
educationis munus exsequi possint. Quod cum facit, semper eos adiuvare debet ut peculiare
eorum officium frugifere evolvatur, et agnoscatur eos, qui matrimonii sacramentum receperint,

3.6 Page 26

▲back to top
26
veros fieri educationis ministros, quandoquidem filios instituentes Ecclesiam aedificant[99], atque
id facientes vocationem accipiunt a Deo sibi propositam[100].
Familia et Ecclesia
86. “Intimo profecto gaudio magnaque consolatione Ecclesia familias conspicit Evangelii doctrinae
obnoxias, iisdem propter oblatam testificationem agens gratias animumque addens. Per eas enim
indissolubilis et usque fidelis matrimonii pulchritudo credi potest. In familia “velut ecclesia
domestica” (Lumen gentium, 11) prima ecclesialis experientia inter personas communionis
adolescit, in qua per gratiam Sanctae Trinitatis resilit mysterium. “Ibi patientia et laetitia laboris,
amor fraternus, indulgentia generosa, etiam iterata, et praecipue divinus per orationem et propriae
vitae oblationem cultus discuntur” (Catechismus Catholicae Ecclesiae, 1657)”.[101]
87. Familia familiarum est Ecclesia, continenter omnium ecclesiarum domesticarum vita
locupletata. Quapropter “per matrimonii sacramentum quaeque familia usquequaque Ecclesiae fit
bonum. Hoc in rerum prospectu procul dubio etiam magni pretii erit donum, quod Ecclesiae quae
nunc est datur, considerare inter familiam et Ecclesiam vicissitudinem: Ecclesia bonum est
familiae, familia bonum est Ecclesiae. Domini sacramentale donum custodiendum non modo
singulam familiam involvit, sed omnem christianam communitatem”.[102]
88. Amor qui inter familias viget perpetua est Ecclesiae vitae vis. “Copulativus matrimonii finis
continenter requirit ut amor hic adolescat et roboretur. In sua amoris coniuctione paternitatis
maternitatisque pulchritudinem experiuntur coniuges; proposita laboresque, desideria
sollicitudinesque communicant; mutuam curam discunt mutuamque veniam. Hoc in amore felicia
tempora celebrant ac se sustinent cum quaedam difficilia suo in vitae cursu patiuntur. […] Mutui ac
gratuiti doni pulchritudo, gaudium propter orientem vitam et benevola omnium membrorum cura, a
parvulis ad senes, quidam sunt fructus qui efficiunt ut familiae vocationi singulariter ac necessario
respondeatur”,[103] tum quod ad Ecclesiam attinet, tum cunctam ad societatem.
CAPUT QUARTUM
AMOR IN MATRIMONIO
89. Omnia quae dicta sunt non sufficiunt ad significandum Evangelium matrimonii et familiae si
peculiari modo non sistimus in loquendo de amore. Quia non possumus fidelitatis iter excitare
atque mutuae sui ipsius donationis, si progressionem non stimulamus, consolidationem atque
amoris coniugalis familiarisque pervestigationem. Re vera, gratia sacramenti matrimonii
potissimum «ad perficiendum destinatur coniugum amorem»”[104]. Etiam hoc in casu valida
sententia manet: «Si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam, caritatem autem non
habuero, nihil sum. Et si distribuero in cibos omnes facultates meas et si tradidero corpus
memum, ut glorier, caritatem autem non habuero, nihil mihi prodest» (1 Cor 13, 2-3). Verbum

3.7 Page 27

▲back to top
27
tamen «amor», quod inter maxime adhibita est vocabula, pluries pessime tractatur[105].
Amor noster cotidianus
90. Sic dicto in hymno caritatis a sancto Paulo conscripto quasdam indoles veri amoris
animadvertimus: «Caritas patiens est, benigna est caritas, non aemulatur, non agit superbe, non
inflatur, non est ambitiosa, non quaerit, quae sua sunt, non irritatur, non cogitat malum, non
gaudet super iniquitatem, congaudet autem veritati; omnia suffert, omnia credit, omnia sperat,
omnia sustinet» (1 Cor 13, 4-7).
Hoc vivitur et colitur in vita quam unoquoque die coniuges inter se et cum filiis suis communicant.
Quam ob rem prorus iuvat in verbis huius textus explicandis sistere ut eorum usus definitae
existentiae cuiusque familiae accommodetur.
Patientia
91. Primum vocabulum adhibitum makrothymei est. Non est mera conversio: «patiens est», quia
haec notio in fine v. 7 significatur. Sensus e translatione Graeca Veteris Testamenti percipitur, in
quo Deus «patiens et multae miserationis» describitur (Ex 34,6; Nm 14,18). Demonstratur cum
persona non sinit sibi impulsionibus duci atque aggressionem vitat. Peculiaritas est Dei Foederis
qui ad se imitandum etiam intra familiarem vitam vocat. Sententiae in quibus sanctus Paulus hoc
adhibet vocabulum legendae sunt Libro considerato Sapientiae (cfr 11,23; 12,2.15-18): cum Dei
laudatur moderatio ut locus paenitentiae detur, ibi eius potestas extollitur quae manifestatur cum
Ille misericorditer agit. Patientia Dei est exercita misericordia erga peccatorem atque authenticam
demonstrat auctoritatem.
92. Cum quis patiens est haud vult ut diuturne vexetur, vel vapulet, vel sicut res tractetur. Res in
medium vocatur cum poscimus ut amoenae sint necessitudines vel personae sint perfectae,vel
cum nos medium ipsi obtinemus locum et exspectamus ut nostra tantum fiat voluntas. Tunc autem
omnia nos conturbant, omnia nos impellunt pugnaciter ad agendum. Si patientiam non colimus,
semper aliquid causamur irati responsuri, et tandem illi erimus qui convivere nesciunt, societatem
aversantur, implusiones temperare non valent, atque familia in locum convertitur certaminis. Quam
ob rem verbum Domini nos adhortatur: «Omnis amaritudo et ira et indignatio et clamor et
blasphemia tollatur a vobis cum omni malitia» (Eph 4, 31). Haec patientia robustior fit cum
agnosco alii etiam ius esse in hac terra mecum vivendi, sicut ipse est. Nihil interest sitne mihi
taedium, mutetne mea proposita, sitne mihi suo agendi modo vel suis cogitationibus molestum, si
non sit in omnibus sicut exspectabam. Amor semper secum fert sensum profundae compassionis,
quae ducit ad alium accipiendum veluti huius mundi partem, etiamsi aliter se gereret ac
desideravissem.
Benignitatis habitus

3.8 Page 28

▲back to top
28
93. Vocabulum chresteuetai sequitur, quod unum est in omnibus Sacris Scripturis, quodque
ducitur a chrestos (persona videlicet bona, quae suam demonstrat in agendo bonitatem). Tamen,
loco considerato in quo invenitur, arte videlicet cum praecedenti verbo coniuncto, istius fit
complementum. Hoc modo Paulus planum facere cupit “benignitatem”, in primo loco allatam, non
esse in universum habitum passivum, sed operositate duci, actione videlicet alacri et inventrice in
alios. Indicat amorem qui bonum aliis facit eosque promovet. Quam ob rem convertitur ut
“benignus”.
94. In universum hoc textu intellegitur Paulum confirmare velle amorem non esse solam animi
affectionem; consideranda est notio vocabuli “amare” quod Hebraico sermone, significat “bonum
facere”. Sicut sanctus Ignatius de Loyola dicebat, «amor ipse ab operibus magis, quam a verbis
pendet»[106]. Hoc modo omnem eius fecunditatem demonstrare potest atque patitur ut nos dandi
felicitatem experiamur, nobilitatem item atque magnitudinem sese offerendi, nihil metientes, nihil
flagitantes, dumtaxat dare ac servire studentes.
Invidia sananda
95. Reicitur igitur, veluti caritati contrarius, modus agendi quem vox zelos significat (aemulatio vel
invidia). Quod manifestat in caritate non esse locum dolori ob bonum alterius (cfr Act 7,9; 17,5).
Invidia quaedam est tristitia ob bonum alterius quae demonstrat nobis non esse cordi felicitatem
aliorum, quia nostrum tantummodo curamus commodum. Dum amor nobis e nobismet ipsis exire
sinit, invidia autem ducit nos ad nostrum “ego” in medium ponendum. Verus amor aestimat
aliorum proventus, eosque non sicut periculum considerat atque exuitur ab amaro gustu invidiae.
Illud probat unumquemque variis doni frui ac diversas vitae semitas calcare. Itaque quisque studet
propriam viam detegere ad felicitatem obtinendam, aliis concedens ut suam reperiant.
96. Agitur ad summam de hoc adimplendo quod duo postrema praecepta Legis Dei postulabant:
«Non concupisces domum proximi tui: non desiderabis uxorem eius, non servum, non ancillam,
non bovem, non asinum nec omnia quae illius sunt» (Ex 20, 17). Amor nos ad sinceram adducit
aestimationem cuiusque hominis, eius agnoscendo ius ad felicitatem. Illam personam amo, eam
contuitu Dei Patris respicio, «qui praestat nobis omnia abunde ad fruendum» (1 Tim 6,17) atque in
me ipse eam recipio ut bono tempore frui possit. Eadem amoris radix, utcumque res ceciderit, est
illa quae me ad recusandam iniustitiam adducit, quia quidam nimium et alii nihil habent, vel illa
quae efficit ut quotquot a societate reiciuntur quadam laetitia frui possint. Quod tamen non est
invidia, sed aequitatis desiderium.
Sine gloria vana et superbia
97. Sequitur vocabulum perpereuetai quod indicat vanam gloriam, anxietatem se ipsum
superiorem monstrandi ad alios per putidum ac peracrem agendi modum. Qui amat, non solum de
se ipso nimis loqui refugit, sed porro quia in aliis mentem defigit, eorum partes tueri novit, haud

3.9 Page 29

▲back to top
29
sibi medium vindicans locum. Vocabulum sequens – physioutai – valde simile est, quia significat
amorem asperum non esse. Ad verbum tranfertur “non inflatur” coram aliis, atque aliquid subtilius
significat. Non est sola assidua cura de propriis demonstrandis facultatibus, sed etiam efficit ut
veritatis sensus amittatur. Sunt qui se maiores considerent quam ipsi sint, quia “spiritaliores” vel
“sapientiores” putari volunt. Paulus hoc verbo aliis in tribus locis utitur, exempli gratia, cum dicat:
«scientia inflat, caritas vero aedificat» (1 Cor 8,1). Id est, se ipsos magnos nonnulli considerant
quia plus sapiunt quam alii atque dant operam ut ab aliis recipiant et eos item temperent, dum
reapse amor, qui intellegit, curat, infirmum sustinet, nos magnos reddit. Alia in sententia idem
vocabulum adhibet ad illos castigandos qui «inflati sunt» (1 Cor 4,18), sed revera plus habent
verbositatis quam Spiritus “virtutis” (cfr 1 Cor 4,19).
98. Tanti est ut christiani hos mores teneant, familiares tractantes, qui parum in fide sunt instituti,
infirmi vel de suis principiis incerti. Nonnumquam aliud evenit: illi qui, suam intra familiam videntur
plus crevisse, acres manifestantur et intolerabiles. Humilis agendi modus hic apparet veluti aliquid
quod ex amore oritur, quia ut alii ex corde intellegantur eisque ignoscatur ac serviatur, opus est
superbia deponatur humilitasque colatur. Iesus suis discipulis memorabat in mundo potentiae
quemque dominari alium velle et huius rei causa iis dicit : «Non ita erit inter vos» (Mt 20,26).
Amoris christiani ratio non est illa ad quam quidam se ipsum aliis superiorem considerat iisque vult
suam demonstrare potentiam, sed illa ob quam «quicumque voluerit inter vos magnus fieri, erit
vester minister» (Mt 20,27). In vita familiari ratio dominationis aliorum super alios vigere non potest
vel contentio ut cognoscatur quis intelligentior sit vel potentior, quia eiusmodi ratio amorem
exstinguit. Etiam ad familiam hoc spectat consilium: «Omnes autem invicem humilitatem induite,
quia Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam» (1 Pt 5, 5).
Amabilitas
99. Amare vult etiam se reddere amabilem et hic significationem invenit vocabulum aschemonei.
Ostendere vult amorem rudi modo non operari, modo aspero non agire, durum in tractando non
esse. Eius modi, eius verba, eius gestus sunt grati et non acres vel rigidi. Dolorem aliis adferre
detestatur. Urbanitas «schola est animo sentiendi et liberalitatis» quae a persona requirit ut «suam
colat mentem suosque sensus, ut discat auscultare, loqui atque interdum silere»[107]. Amabilem
esse non est ratio agendi quam christianus eligere potest vel recusare: pars est postulatorum
quibus renuntiare amor non potest, «ideo homo tenetur […] ut […] aliis delectabiliter convivat
»[108]. Cotidie «in alterius vitam cum ingredimur, etiam cum nostrum est, blanda actio requiritur
quae non invadit, quae fiduciam renovat et obsequium. […] Amor, quo interior altiorque, eo plus
libertatis servandae postulat atque facultatem exspectandi ut alius ianuam aperiat cordis
sui»[109].
100. Ut quis ad alterum vere conveniendum se disponat, eum amabiliter contueri debet. Hoc
facere non possumus cum deteriora usque cernimus, quae alterius pravis moribus erroribusque
lumen afferant, propriae infirmitatis tegendae causa. Conspectus amabilis nobis permittit ne

3.10 Page 30

▲back to top
30
tantopere consideremus alterius limites, et hoc modo possumus eum tolerare atque coniungi
communi proposito, quamvis inter nos dissimilitudines vigeant. Amor amabilis vincula generat,
nexus colit, nova ligamina reperit, solidam constituit socialem necessitudinem. Hoc modo se tuetur
ipse, quia si conscientia societatis deest, in alios deditio sustineri non potest. Unusquisque quaerit
unice propriam convenientiam atque conviventia non datur. Persona societati infensa credit alios
vivere ut eius necessitatibus satisfaciant et cum id faciunt suum tantummodo adimplent munus.
Non datur igitur locus amabilitati amoris eiusque vocabulorum. Qui amat, verba adhortationis valet
dicere quae corroborant, quae vim offerunt, quae consolantur, quae concitant. Videamus, exempli
gratia, quaedam verba quae Iesus quibusdam dicebat: «Confide, fili» (Mt 9,2). «Magna est fides
tua!» (Mt 15,28). «Surge!» (Mc 5,41). «Vade in pace!» (Lc 7,50). «Nolite timere!» (Mt 14,27). Non
sunt verba quae humiliant, quae affligunt, quae irritant, quae contemnunt. In familia oportet ut
discamus hunc amabilem Iesu sermonem.
Magnaminitas
101. Pluries diximus ad alios amandos oportere ut unusquisque antea se ipsum amet. Tamen, ad
huius hymni sensum caritas «non est ambitiosa» vel «non quaerit, quae sua sunt». Haec
sentientia etiam alio in textu adhibetur: «Non, quae sua sunt, singuli considerantes, sed et ea,
quae aliorum» (Phil 2,4). Hoc aperte Sacra Scriptura dicente, oportet vitari ut principatus proprio
amori tribuatur, quasi si nobilissimum sui ipsius sit donum erga alios. Quaedam prioritas amoris
erga se ipsos intellegi potest veluti condicio dumtaxat psychologica, propterea quod qui se amare
ipse non valet, difficulter alios amat: «Qui sibi nequam est, cui alii bonus erit? [...] Qui sibi invidet,
nihil est illo nequius» (Eccli 14,5-6).
102. Tamen ipse Thomas Aquinas explanavit: «Melius est amari quam amare, et per consequens
magis conveniens caritati»[110] atque, re vera, «matres, quae maxime amant, plus quaerunt
amare quam amari»[111]. Quam ob rem amor ultra iustitiam progredi potest et gratis redundare,
nihil desperans (cfr Lc 6,35) usque ad maiorem dilectionem assequendam, id est animam pro aliis
ponendam (cfr Io 15,13). Fieri etiam potest huiusmodi magnanimitas quae sinit gratis dare,
videlicet usque ad finem dare? Sine dubio fieri potest, quia id est quod Evangelium postulat:
«Gratis accepistis, gratis date» (Mt 10,8).
Absque interiore vi
103. Si prima sententia hymni nos ad patientiam adhortabatur quae refugit acerbum modum
agendi erga debilitates vel errores aliorum, nunc aliud apparet vocabulum – paroxynetai – quod ad
actionem refertur interiorem indignationis a re quadam externa inductae. De interiore agitur
violentia, de irritatione non manifesta quae nos resistentes aliis facit, veluti si inimici essent
fastidiosi qui omnino sunt evitandi. Eiumodi intimam acrem agendi rationem alere nihil proficit. Id
tantummodo efficit ut aegrotemus atque a societate nos segregemus. Indignatio sana est cum nos
ad agendum adversus gravem iniustitiam adducit, sed nociva est cum ad imbuendos omnes

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top
31
nostros mores erga alios tendit.
104. Evangelium invitat potius ad trabem in proprio oculo inspiciendam (cfr Mt 7,5), et sicut
christiani non possumus constantem ignorare invitationem verbi Dei ne iram alamus: «Noli vinci a
malo» (Rom 12,21). «Bonum autem facientes infatigabiles» (Gal 6,9). Aliud est vim sentire acris
ingenii quae erumpit, aliud est ei consentire, pati ut perpetuus fiat habitus: «Irascimini et nolite
peccare; sol non occidat super iracundiam vestram» (Eph 4,26). Quam ob rem, numquam dies in
familia ad finem est adducenda sine pace facta. «Et quomodo possum pacem facere? An
genuflecto? Non! Solummodo parvo signo, parva prorsus re opus est et familiaris concordia redit.
Sufficit quaedam blanditia, sine verbis. Numquam tamen dies in familia ad finem est adducenda
sine pace facta»[112]. Actio interior erga molestiam ab aliis inductam benedictionem potissimum
consituere in corde debet, bonum alterius desiderare, a Deo postulare ut eum liberet eumque
sanet: «Benedicentes, quia in hoc vocati estis, ut benedictionem hereditate accipiatis» (1 Pe 3,9).
Si contra malum certare debemus, id faciamus, sed semper nobis dicendum est «non» interiori
violentiae.
Venia
105. Si sinimus ut mali sensus in nostra intrent viscera, locus damus odio quod in corde inhaerit.
Sententia logizetai to kakon significat «cogitat malum», «secum fert notatum», id est acrimonia est
plenum. Contraria res veniam significat, veniam quae in bono habitu nititur, quae intellegere
aliorum debilitatem conatur et excusare alios studet, sicut Iesus qui dixit: «Pater, dimitte illis, non
enim sciunt quid faciunt» (Lc 23,34). Contra autem suetus est mos ut magis ac magis culpae
quaerantur, usque malitiae fingantur, quodvis genus malarum intentionum adducatur, et hoc modo
odium crescit et funditus radices agit. Hoc modo quivis error vel quaevis coniugis labes amoris
vinculum delere potest atque familiarem firmitatem. Nimirum hoc illud est omnibus rebus eandem
interdum tribui gravitatem, periculo interveniente ne crudeles fiamus possumus prae quovis
alterius errore. Iusta repetitio propriorum iurium in assiduam constantemque sitim transformatur
vindicationis plus quam in sanam defensionem propriae dignitatis.
106. Cum laesi sumus vel decepti, venia fieri potest et optabilis est, sed nemo dicit eam facilem
esse. Re vera «Familiaris communio servari perficique nequit nisi impenso studio sese abnegandi
atque devovendi. Ea enim ab omnibus et singulis poscit promptam et magnanimam voluntatem
proclivem ad indulgentiam, tolerantiam, veniam, concordiam, reconciliationem. Nulla familia
ignorat quomodo caecus sui amor, dissensio, contentiones, conflictationes propriam
communionem petant violenter letaliterque feriant interdum: inde multiplices variaeque oriuntur in
familiari convictu discidii rationes»[113].
107. Scimus hodie, ut veniam possimus dare, oportere ut per liberantem transeamus usum nos
ipsos intellegendi nobisque ignoscendi. Pluries errores nostri, vel reprobans intuitus illorum quos
amamus effecerunt ut affectionem in nosmet ipsos amitteremus. Hoc tandem nos impellit ad alios

4.2 Page 32

▲back to top
32
cavendos, ad affectus fugiendos, ad timores in relationibus cum aliis habendos. Quocirca, culpam
aliis tribuere falsum dat solacium. Oportet oremus propria cum historia, nosmet ipsos accipiamus,
propriis cum limitibus vivere sciamus, et etiam nobismet ipsis dimittamus, ut eandem agendi
rationem erga alios demonstremus.
108. Sed hoc usum prae se fert veniae a Deo acceptae, gratuitae iustificationis absque nostris
meritis. Accepimus amorem, operam nostram antecedentem, qui semper novam suppeditat
opportunitatem, promovet et stimulat. Si illud admittimus Dei amorem condicionibus carere,
affectum Patris emi non posse neque pecunia solvi, tunc amare poterimus praeter omnia, aliis
dimittere quamvis iniusti erga nos fuerint. Aliter nostra vita in familia non erit amplius
comprehensionis locus, comitatus et stimuli, et erit locus perpetuae contentionis vel mutuae
punitionis.
Cum aliis laetare
109. Sententia chairei epi te adikia aliquid negationis complectitur, in profunditate cordis personae
locatum. Est venenatus agendi modus illius qui laetatur cum animadvertit iniustitiam erga aliquem
agi. Sententia perficitur per illam quae sequitur quaeque positive significatur: synchairei te
aletheia: congaudet veritati. Id est laetatur ob bonum alterius, cum eius agnoscitur dignitas, cum
eius facultates aestimantur eiusque bona opera. Hoc fieri non potest apud aliquem qui semper
comparationem facere debet et certare, etiam proprio cum coniuge, usque dum ob eius errata
laetetur.
110. Cum amans persona facere bonum alteri potest, vel cum animadverti alterum bene se
habere, id cum gaudio servat et hoc modo gloriam dat Deo, «hilarem enim datorem diligit Deus»
(2 Cor 9,7), Dominus noster peculiari modo aestimat illum qui ob alterius laetatur felicitatem. Si
non sustentamus nostras facultates gaudendi ob bonum alterius et potissimum nostras
consideramus necessitates, nos ipsos condemnamus ad vivendum modica cum laetitia quia, sicut
Iesus dixit, «beatius est magis dare quam accipere!» (Act 20,35). Familia oportet semper sit locus
in quo quisquis aliquid boni in vita bonum facit, novit omnes simul cum illo id esse celebraturos.
Omnia suffert
111. Index quattuor adimpletur sententiis quae totum quiddam complectuntur: “omnia”. Omnia
suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet. Hoc modo vis dynamica amoris adversus
cultum humanum extollitur, qui cuilibet rei minitanti obsistere valet.
112. Primum dicitur “omnia suffert” (panta stegei). Alia est res quam “non cogitat malum”, quia
haec notio cum usu sermonis nectitur; significare potest “silentium servare” de malo quod aliae
personae insidere potest. Postulat ut iudicium coerceatur, inclinatio ad duram et implacabilem
condemnationem inferendam contineatur. «Et nolite condemnare et non condemnabini» (Lc 6,37).

4.3 Page 33

▲back to top
33
Licet nostro consueto linguae usui sit contraria, verbum Domini a nobis postulat: «Nolite detrahere
alterutrum, fratres» (Iac 4,11). Cum quis alterius imaginem delere studet, propriam fortiorem
reddere vult, suam iracundiam invidiamque emittere vult, haud considerato damno quod datur.
Pluries obliviscimur calumniam magnum posse peccatum constituere, veram erga Dei
offensionem, cum graviter affligit bonam aliorum famam, detrimentum eis faciens, cui difficulter
medetur. Hanc ob rem verbum Dei severe de lingua agit, dicens: «universitas iniquitatis» quae
«maculat totum corpus et inflammat rotam nativitatis» (Iac 3,6); est «inquietum malum, plena
veneno mortifero» (Iac 3,8). Si «in ipsa maledicimus homines, qui ad similitudinem Dei facti sunt»
(Iac 3,9), amor imaginem curat aliorum, cum comitate illa, quae usque ad servandam bonam
famam inimicorum ducit. In divina lege defendenda numquam est obliviscendum quod requirit
amor.
113. Coniuges qui se amant et sibi mutuo tradunt, alter de altero bene loquuntur, bonam coniugis
partem ostendere contendunt ultra debilitates et errores. In quovis casu, silentium servant ne
imaginem alterius deleant. Quod non est tantum externum quiddam, sed aliquid quod ex interiore
parte manat. Neque est imbecillitas illius qui difficultates et debilitates alterius videre non vult, sed
est prospectus amplitudo illius qui istis debilitatibus erroribusque proprium tribuit locum; memorat
eiusmodi pravitates dumtaxat esse partem, non totam alterius personam. Aliquid ingrati
necessitudinis non totam necessitudinem complectitur. Possumus igitur plane accipere nos omnes
complicatam esse mixturam lucis et umbrarum. Alter non est tantummodo ille qui mihi est
fastidiosus. Plus est quam hoc. Quapropter, si non nimis postulo, aliquo modo efficit ut id
intellegam, eo quod neque partem alicuius divini agere neque omnibus necessitatibus inservire
potest. Amor una cum imperfectione vivit, huic ignoscit, et prae limitibus personae amatae silere
studet.
Omnia credit
114. Panta pisteuei: “omnia credit”. Ex contextu, “fides” haec significatione theologica non est
intellegenda, sed sueto sensu “fiduciae”. Non agitur tantummodo de suspiciendo alterum mentiri
vel decipere. Praecipua eiusmodi fiducia agnoscit lucem a Deo accensam quae in obscuritate
delitescit, vel ignem qui etiam sub cineribus ardet.
115. Eadem haec fiducia efficit ut libertatis necessitudo servetur. Non oportet ut alter inspiciatur, ut
alterius passus minutatim observentur, ad vitandum ne e nostris fugiat brachiis. Amori est fiducia,
amor in libertate relinquit, omnia inspicere, possidere, dominari desinit. Haec libertatis dat loca,
aperturae ad mundum adque novos eventus, concedit ut necessitudo uberior fiat et non
endogamia dempta spe. Hoc modo coniuges, inter se convenienes, laetari possunt de iis omnibus
quae extra familiam receperunt ac didicerunt. Eodem tempore extare possunt sinceritas ac
perspicuitas, quoniam, cum quis comperit ceteros sibi confidere ipsiusque genitivam bonitatem
aestimare, tunc ostenditur sicut est, nulla re latente. Cum quis scit perpetuo se suspici,
immisericorditer iudicari, sine condicionibus non amari, sua arcana servare is malet, proprios

4.4 Page 34

▲back to top
34
errores et debilitates abscondere, se fingere ipsum qui non est. E contrario, familia, in qua solida
benevolaque viget fiducia, et in qua nihilominus semper fiducia repetitur, sinit ut vera idoneitas
ipsorum membrorum emergat et ita facit ut sua sponte dolus, falsitas mendacium reiciantur.
Sperat
116. Panta elpizei: futura non desperat. Cum antecedenti vocabulo coniuncta, sententia indicat
spem illius qui scit alium mutari posse. Sperat semper fore ut fieri possit maturatio, inopinatus
pulchritudinis ortus, atque quondam arcanae eius facultates germinentur. Quod non significat
omnia hac in vita mutatum iri. Ea accipiantur quae non cedant ad ipsius voluntatem, sed forsitan
Deus recte scribat in lineis detortis illius personae atque aliquid boni trahat ex malis quae illa non
potest hac in terra superare.
117. Hic extat spes pleno suo sensu quia certitudinem amplectitur vitae post mortem. Illa persona,
omnibus cum suis debilitatibus, ad plenitudinem Caeli vocatur. Illic, eadem plene resurrectione
Christi transformata, non habebuntur amplius eius fragilitates, eius obscuritates neque eius morbi.
Illic haec persona tota cum sua boni et pulchritudinis vi splendet. Hoc nobis etiam sinit, inter huius
terrae difficultates, illam personam supranaturali intuitu contemplari, in spei luce, atque illam
plenitudinem exspectare quam quodam die in Regno caelesti accipiet, quamvis nunc cerni non
possit.
Omnia sustinet
118. Panta hypomenei, id est bono animo omnes res contrarias sustinet. Soliditatem sibi vult
etiam in ambitu hostili servare. Non est tantummodo quasdam res molestas sustentare, sed est
aliquid amplius: est patientia quaedam dynamica et constans, capax omnem superandi
provocationem. Est amor praeter omnia, etiam cum omnia qua circa sunt ad aliam rem invitant.
Portionem manifestat heroismi tenacis, potentiae adversus quamvis malam inclinationem, boni
optionem quam nulla res delere potest. Hoc Nostram in memoraim illa verba Martini Luther King
revocat, cum fraternum amorem eligendum confirmaret etiam inter saevissimas persecutiones et
humiliationes: «Ille qui plus odii in te suscipit, aliquid boni in se habet; et etiam natio quae
gravissimum odium concepit, aliquid boni in se habet. Et cum pervenis ad inspiciendum cuiusque
personae vultum et magnam in illo intueris a religione vocatam “imaginem Dei”, incipis eam
nihilominus amare. Nihil refert quid ille faciat, tu ibi imaginem Dei intueris. Adest elementum
bonitatis a quo liberari non potes [...]. Alius modus amandi inimicum tuum hic est: cum occasio tibi
datur tuum inimicum vincendi, hoc est tempus in quo decernere debes rem relinquere [...]. Cum te
ad gradum amoris elevas, eius magnae pulchritudinis et potentiae, una res est tibi depellenda:
mali ordo. Amas illos qui hoc ordine capiuntur, ideo quaeris hoc ordinem vincere […]. Odium pro
odio tantummodo odii duplicat existentiam et mali in universo. Si ego te percutio et tu me percutis,
atque tibi plagam reddo et tu mihi, et ita porro, prorsus patet rem in infinitum proferri. Facile
numquam res ad finem adducitur. Alicubi, rationis paulum quiddam aliquis demonstrare debet, et

4.5 Page 35

▲back to top
35
ille est fortis. Fortis est qui odii catenam, mali catenam frangere valet […]. Aliquis debet fidem
habere et moralem rationem ad eam frangendam adque in ipsam structuram universi forte
potensque elementum amoris iniciendum».[114]
119. In vita familiari haec amoris vis oportet colatur quae sinit adversus malum certare quod ei
minatur. Amor non sinit se iracundia regi, despectione erga personas, desiderio vulnerandi vel
pretium postulandi. Perfectum propositum christianum, quod peculiari modo familiam respicit, est
amor prae omnibus. Nonnumquam admiramur, exempli gratia, modum agendi illorum qui a
coniuge separari debebant ut a violentia corporis protegerentur, et, tamen, ob caritatem
coniugalem quae studet animi sensus praetergredi, agere evaluerunt pro eius bono, quamvis per
alios, temporibus morbi, doloris vel difficultatum. Etiam hic nihilominus est amor.
In caritate coniugali progrediendum
120. Hymnus sancti Pauli, quem perscrutati sumus, opportunitatem nobis dat ad caritatem
coniugalem transeundi. Ea est in sponsis vis unitiva[115], sanctificata, aucta et gratia sacramenti
matrimonii illuminata. Est «unio affectus»[116], spiritalis et oblativa, quae tamen in se ipsam
teneritatem colligit amicitiae et cupiditatem eroticam, licet perdurare valeat etiam cum sensus et
cupido diminuuntur. Papa Pius XI sic docuit: eiusmodi amor omnia munera vitae coniugalis
penetrat atque «quemdam tenet in christiano coniugio principatum nobilitatis»[117]. Revera,
eiusmodi flagrans amor, a Spiritu Sancto effusus, imago est Foederis indissolubilis inter Christum
et humanum genus, quod fastigium suum in donatione usque ad finem obtinuit, in cruce: «Spiritus
autem, quem Dominus effundit, cor novum largitur aptosque facit virum ac mulierem ad se
amandos, quemadmodum nos Christus amavit. Coniugalis amor illam attingit plenitudinem, ad
quam intrinsecus ordinatur, caritatem scilicet coniugalem»[118].
121. Matrimonium signum est pretiosum, quia «cum vir et mulier sacramentum Matrimonii
celebrant, Deus, ut ita dicamus, in eis se “respicit”, in eis propria lineamenta imprimit atque
indelebilem sui amoris notam. Matrimonium imago est amoris Dei erga nos. Etiam Deus revera
communio est: tres Personae Patris, Filii et Spiritus Sancti semper et in perpetuum vivunt perfecta
in unitate. Hoc est revera Matrimonii mysterium: Deus e duobus sponsis unam facit solam
existentiam»[119]. Hoc consecutiones percertas et cotidianas secum fert, quia coniuges, «vi
Sacramenti, vera et propria induuntur missione, ut visibilem valeant reddere, a rebus minimis,
ordinariis initium capientes, amorem quo Christus suam amat Ecclesiam, propriam pergens vitam
pro ea donare»[120].
122. Tamen non convenit varios confundere gradus: non est iaciendum in duas finitas personas
grave pondus iterandi perfecto modo coniunctionem quae inter Christum eiusque est Ecclesiam,
quia matrimonium veluti signum istud implicat: «Ita sane processus fit dynamicus, qui
pedetemptim protenditur dona Dei»[121].

4.6 Page 36

▲back to top
36
Tota vita, omnia in commune
123. Post amorem qui nos cum Deo coniungit, amor coniugalis est «maxima amicitia»[122]. Est
coniunctio quae cunctas notas bonae amicitiae suppeditat: inquisitio boni alterius, vicissitudo,
familiaritas, teneritas, stabilitas atque similitudo inter amicos quae per vitam communicatam
aedificatur. Tamen matrimonium ad haec omnia proprietatem indissolubilem addit, quae in
proposito stabili exprimitur communicandi et simul totam vitam aedificandi. Sinceri nos sumus et
signa rerum veritatis agnoscimus: qui amat, eiusmodi vinculum haud prae se fert esse ad tempus;
qui flagranter laetitiam nuptiarum experitur, de quadam re transeunti non cogitat; qui
celebrationem comitantur coniunctionis amoris repletae, etiam si fragilis, sperant fore ut annorum
decursu producatur; filii non solum desiderant ut eorum parentes se ament, sed etiam ut fideles
sint et semper inter se coniuncti maneant. Haec et alia signa demonstrant in ipsa amoris
coniugalis natura aliquid inesse ad consummatum quiddam perducens. Coniunctio quae in
promissione matrimoniali in perpetuum firmatur, plus est quam quaedam formalitas socialis vel
quaedam traditio, quia radices agit in inclinationibus personae humanae insitis; et credentibus, est
foedus coram Domino qui fidelitatem postulat: «Dominus testificatus est inter te et uxorem
adulescentiae tuae, cui tu factus es infidelis; et haec particeps tua et uxor foederis tui. […] et uxori
adulescentiae tuae noli esse infidelis. Si quis odio dimittit […], operit iniquitas vestimentum eius»
(Mal 2,14.15.16).
124. Amor debilis vel aeger, haud aptus ad matrimonium recipiendum veluti provocationem quae
postulat ut certetur, renovetur, retegatur et ab initio rursus usque ad mortem repetatur, non valet
magni ponderis gerere officium. Culturae rerum temporariarum cedit quae constantem impedit
processum incrementi. Tamen «spondere amorem qui in perpetuum observetur dari potest cum
inceptum detegitur maius propriis propositis, quod nos sustinet nosque sinit integrum futurum
personae dilectae tradere»[123]. Ut eiusmodi amor omnes probationes superare atque fidelis
semper nihilominus manere possit, donum gratiae postulatur quod eum fortiorem reddat eumque
elevet. Sicut asseverabat sanctus Robertus Bellarmino: «Quod unus uni indissolubili vinculo ita
iungatur, ut quovis occurrente incommodo et etiam amissa spe prolis seiungi nequeant, sine
magno mysterio esse non potest»[124].
125. Matrimonium, praeterea, est amicitia quae notas proprias passionis amplectitur, sed semper
ad coniunctionem stabiliorem usque et intensiorem dirigitur. Quia «non est tanum ad
procreationem institutum», sed «ut mutuus etiam coniugum amor recto ordine exhibeatur, proficiat
et maturescat»[125]. Haec peculiaris inter virum et feminam amicitia omnia complectentem
indolem acquirit quae solummodo in coniugali coniunctione datur. Propterea quod omnia
complectitur haec coniunctio, cetera etiam excludit, fidelis est et ad generationem patet. Omnia
communicantur, etiam sexualitas, semper mutua in observantia. Concilium Oecumenicum
Vaticanum II id adfirmavit dicens: «Talis amor, humana simul et divina consocians, coniuges ad
liberum et mutuum sui ipsius donum, tenero affectu et opere probatum, conducit totamque vitam
eorum pervadit»[126].

4.7 Page 37

▲back to top
37
Laetitia et pulchritudo
126. In matrimonio bonum est dare operam ut amoris laetitia colatur. Cum voluptas instanter
conquiritur, in unam partem claudit neque sinit alia genera satisfactionis invenire. Laetitia, autem,
ampliores capacitates gaudendi reddit atque iucunda variis in rebus invenire sinit, etiam in vitae
aetatibus in quibus cupiditas exstinguitur. Hanc ob rem sanctus Thomas Aquinas de usu locutus
est vocabuli «laetitiae» quod ad amplificandum et cor dilatandum spectat[127]. Laetitia
matrimonialis, quam habere etiam in doloribus possumus, acceptationem implicat matrimonii veluti
necessarium nexum gaudiorum et laborum, tensionum et quietis, dolorum et liberationum,
satisfactionum et inquisitionum, molestiarum et voluptatum, semper in itinere amicitiae quae
coniuges incitat ut alter de altero curam gerat: «Mutuum sibi adiutorium et servitium
praestant».[128]
127. Amor amicitiae “caritas” appellatur cum accipitur et “plurimi” alius aestimatur[129].
Pulchritudo – “magnum pretium” alterius quod non idem valet atque eius venustates externae vel
psychologicae – sinit nobis sacralitatem gustare eius personae sine imperiosa necessitate eam
possidendi. In societate consumptionis notio aesthetica pauper fit et hoc modo laetitia exstinguitur.
Omnia prostant ut emantur, ut possideantur, ut consummentur; etiam personae. Teneritas, autem,
est manifestatio huius amoris qui a desiderio omnia ad se immoderate referendi liberatur. Nos ad
gestiendum coram persona immensa cum observantia adducit et quodam addito timore ei
damnum reddendi vel ei libertatem detrahendi. Amor in alterum eiusmodi gustum contemplandi et
aestimandi implicat quod pulchrum est et sacrum eius essentiae personalis, quod meas
necessitates praetergreditur. Quod mihi eius bonum quaerere sinit etiam cum scio eum esse
meum non posse vel cum physice factus est iniucundus, infensus vel molestus. Quam ob rem,
«ex amore enim quo aliquis alium gratum habet, procedit quod aliquid ei gratis impendat»[130].
128. Aestheticus amoris usus in illo intuitu significatur qui alterum veluti finem in se ipse
contemplatur, etiam cum aegrotat, senex est vel expers allicientium virtutum sensibilium. Intuitus
qui aestimat, ingens pondus habet et cum parce suppeditatur plerumque damnum infert. Quot
quantasque res nonnumquam coniuges faciunt ut considerentur et magni aestimentur! Multa
vulnera et difficultates exstant cum nos contemplari desistimus. Hoc quaedam significant
lamentationes et interpellationes quae in familiis audiuntur. “Meus maritus me non inspicit, illi
videor invisibilis”. “Quaeso, ad me respice cum tibi loquor”. “Uxor mea me iam non respicit, nunc
oculos tantummodo in filios figit”. “Domi meae nemo curam de me habet neque me vident, quasi
non sim”. Amor oculos aperit et videre sinit, supra omnia, quantum humana valeat persona.
129. Laetitia eiusmodi amoris contemplativi omnino est colenda. Eo quod ad amandum sumus
creati, novimus nullam maiorem esse laetitiam bono communicando: «Da et accipe et oblecta
animam tuam» (Eccli 14,16). Laetitiae flagrantiores vitae habentur cum comparari potest felicitas
alterius, ante tempus Caeli. Memoranda est felix scaena pelliculae cinematographicae Prandium
Babette, in quo liberalis coqua gratum accipit amplexum atque laudem: «Quam amarem

4.8 Page 38

▲back to top
38
angelos!». Dulcis est et consolans laetitia quae a delectamento manat aliis comparato, cum eos
laetantes videmus. Eiusmodi laetitia, amoris fraterni effectus, non est illa vanitatis illius qui se
ipsum respicit, sed illius qui amat quique bono amati delectatur, quod in alterum redundat et
fecundum fit in ipso.
130. Ceterum, laetitia renovatur. Sicut sanctus Augustinus asseverare solebat, «quanto maius
periculum fuit in proelio, tanto est gaudium maius in triumpho»[131]. Postquam quaedem sunt
perpessi et simul concertarunt, coniuges experiri possunt rem validam fuisse, quia aliquid boni
acceperunt, aliquid simul didicerunt, vel pluris aestimare possunt quod habent. Pauca hominum
delectamenta tantum habent altitudinis festivitatisque, quantum illa, quae duae personae mutuo
amantes sunt una consecutae, multum virium simul insumentes.
Matrimonium ob amorem ineundum
131. Iuvenibus effari volumus nihil ex his omnibus praeiudicari cum amor modum sumit
institutionis matrimonialis. Coniunctio in eiusmodi institutione modum invenit ad eius stabilitatem
eiusque verum augmentum efficiendum. Verum est amorem maius quiddam esse quam extrarium
consensum vel formam quamdam contractus matrimonialis, atque pariter certum est
deliberationem matrimonio tribuendi visibilem in societate effigiem per definita officia suum pondus
manifestare: identitatem cum altero serio animo acceptam demonstrat, individualismum
adulescentium superari significat atque firmam ostendit deliberationem inter se ex toto eos
devinciri. Matrimonium initum liquido manifestat maternum nidum revera relictum ad alia firma
ligamina componenda adque novam responsalitatem coram altera persona sumendam. Hoc pluris
est quam mera quaedam voluntaria consociatio mutuae gratificationis, quod ad privam rem
matrimonium redigeret. Matrimonium uti socialis institutio, tutela est et instrumentum mutui officii,
ad amorem augendum ut deliberatio ad alterum pertinendi decisio pro altero solide, certe alteque
crescat, eodem tempore ut missionem suam in societate adimplere valeat. Quam ob rem
matrimonium quamlibet transeuntem rationem praetergreditur et perstat. Eius essentia ipsa natura
personae humanae nititur eiusque indole sociali. Seriem munerum secum fert quae ex ipso amore
oriuntur, ex amore nempe tam firmo ac liberali qui periculum futuri adire valet.
132. Hoc modo matrimonium eligere secum fert certum propositum et definitum duas vias in unam
viam transformandi, quidquid erit et neglecta quavis provocatione. Ob serietatem huius muneris
publici amoris, esse non potest subitaneum consilium, sed eandem ob rationem ex die in diem
differri in perpetuum non potest. Cum quis alteri se uno definitoque vinculo se obstringit,
discriminis aliquid colligit audacisque sponsionis. Cum quis eiusmodi munus sumendum recusat,
solummodo suum ipsius modicum commodum respicit et alterius iura non agnoscit eumque
societati ostendere haud studet, dignum profecto qui sine condicione ametur. Ceterum, ii qui vere
amore sunt capti, tendunt ad suum amorem aliis manifestandum. Amor in quodam definitus
matrimonio coram aliis contracto, una cum omnibus muneribus quae ab hoc instituto
proficiscuntur, manifestatio est et praesidium alicuius “ita” quod sine exceptionibus datur et sine

4.9 Page 39

▲back to top
39
condicionibus. Illud “ita” vult alteri patefacere semper eum confidere posse, eum numquam deseri,
si alliciendi vim amiserit, si difficultates intervenerint vel si nova copia delectamentorum vel
propriorum commodorum praesto erunt.
Amor qui manifestatur et crescit
133. Amor amicitiae omnes aspectus vitae matrimonialis in unum redigit atque membra familiae
iuvat ad iter cunctis in aetatibus peragendum. Quam ob rem ea quae eiusmodi amorem significant
oportet continenter colantur, sine avaritia, verbis magnificis repleta. In familia «necesse est ut tria
adhibeantur verba. Hoc repetere volumus. Tria verba: possumne, gratias ago, ignosce. Tria
praecipua verba!»[132]. «Cum in familia dominatus non ostenditur et dicitur “possumne?”, cum in
familia non sumus nostrarum rerum immodice studiosi et discitur “gratias” agere, et cum in familia
quidam intellegit se malum fecisse et novit dicere “ignosce”, in illa familia pax adest et
laetitia»[133]. Ne simus parci his in verbis adhibendis, simus tamen liberales in his in dies
repetendis, quia «gravia sunt quaedam silentia, nonnumquam etiam in familia, inter maritum et
uxorem, inter patres et filios, inter fratres»[134]. Verba autem apta, tempestive pronuntiata,
amorem in singulos dies tuentur et alunt.
134. Haec omnia in itinere quodam efficiuntur perpetui incrementi. Haec tanta species peculiaris
amoris quae matrimonium constituit, ad constantem vocatur maturationem, quia ad illam semper
est accommodandum quod sanctus Thomas Aquinas de caritate dicebat: «Ipsa enim caritas
secundum rationem propriae speciei terminum augmenti non habet, est enim participatio quaedam
infinitae caritatis, quae est Spiritus Sanctus […]. Similiter etiam ex parte subiecti terminus huic
augmento praefigi non potest, quia semper, caritate excrescente, superexcrescit habilitas ad
ulterius augmentum»[135]. Sanctus Paulus vehementer hortabatur: «Vos autem Dominus
abundare et superabundare faciat caritate in invicem et in omnes» (1 Thess 3,12); et addidit: «De
caritate autem fraternitatis […] rogamus autem vos, fratres, ut abundetis magis» (1 Thess 4,9-10).
Magis etiam. Caritas matrimonialis non custoditur ante omnia de indissolubilitate loquendo sicut
de quodam officio, vel aliquam doctrinam repetendo, sed illud roborando constantis ope augmenti,
gratia suffragante. Caritas quae non crescit, in discrimine incipit versari, et crescere possumus
tantummodo divinae gratiae plurimis actibus amoris fideles, actibus affectus frequentioribus,
intensioribus, alacrioribus, tenerioribus, laetioribus. Maritus et uxor «sensum suae unitatis
experiuntur, quam plenius in dies adipiscuntur»[136]. Donum amoris divini quod in sponsos
effunditur, eos eadem opera convocant ad hoc gratiae donum usque augendum.
135. Minime iuvant quaedam dulcis et perfecti amoris species, orbati hoc modo quovis stimulo
adolescendi. Notio caelestialis amoris terrestris obliviscitur melius esse illud nondum attactum,
vinum progrediente tempore maturatum. Sicut Episcopi Chiliae memoraverunt, «non sunt familiae
perfectae quas nobis pervulgatio commendaticia fallax et rerum consumendarum immoderatio
proponunt. In eis anni non transeunt, morbi, dolor, mors absunt [...]. Pervulgatio commendaticia
rerum immodice consumendarum fallax est eaque longe abest a rebus, quibus singulis diebus

4.10 Page 40

▲back to top
40
occurrere debent patres ac matresfamilias»[137]. Magis proficit revera limites accipere,
provocationes et imperfectiones, nec non efficere ut ad coniuncte crescendum incitamentum
excipiatur, amor curetur et vinculi firmitas colatur, quibuscumque in casibus.
Dialogus
136. Dialogus est mos praecipuus necessariusque ad vivendum, significandum et alendum
amorem in vita coniugali et familiari. Sed longum officiosumque postulat tirocinium. Viri et
mulieres, adulti et iuvenes, rationes habent communicandi diversas, aliis loquelis utuntur, alia
mentem aperiendi signa usurpant. Modus quaestiones ponendi, modus responsionum, vocis
sonus qui adhibetur, tempus et tot aliae res communicationem possunt afficere. Praeterea,
semper necessarium est quosdam mores augere qui signum sunt amoris et verum dialogum
eliciunt.
137. Sibi tempus concedatur, qualitatis quidem tempus quo patienter attenteque ausculare
studetur donec alius omnia patefaciat quae dicere voluerit. Hoc ascesim postulat ne sermo ante
aptum tempus incipiatur. Potius opinationes vel consilia quam praebeantur, oportet certitudo
habeatur alium omnia audivisse quae dicere voluisset. Quod implicat interiorem silentium ad
auscultandum sine rumoribus in corde et mente: omnis festinatio est deponenda, propriae
necessitates et properationes amovendae, locus dandum. Pluries unus ex coniugibus solutione
non eget suarum difficultatum, sed vult auscultari. Percipere debet ipsius poenam, animi
destitutionem, timorem, iram, spem somniumque esse intellecta. Tamen saepe hae audiuntur
lamentationes: “Me non auscultat. Cum videtur hanc rem facere, revera de alia re cogitat”. “Loquor
et animadverto eum exspectare, dum tandem finem faciam”. “Cum loquor, argumentum studet
mutare, vel mihi cito dat responsiones ad colloquium finiendum”.
138. Oportet mos augeatur alteri verum pondus tribuendi. Agitur de eius persona aestimanda, de
eius iure videndi agnoscendo, eius libera cogitatione deque iure ad felicitatem. Nullo modo parvi
aestimanada sunt quae dicere potest vel postulare, quamvis necessarium sit propriam mentem
aperire. Hic id habetur firmum omnes aliquid conferre posse, quia aliam habent vitae historiam,
quia alio sub aspectu res inspiciunt, quia alias sollicitudines sunt consecuti aliasque habent
facultates et intuitiones. Veritatem de altero agnoscere possumus, pondus eius altissimarum
sollicitudinum atque interiora rerum quas dicit, etiam sub vocibus pugnacibus. Hanc ob rem
oportet eius personam induere atque altitudinem eius cordis attingere, ea percipere quae eum
movent atque illud suscipere studium, unde dialogum altius agi incipiatur.
139. Amplitudine mentis opus est, ne laboriose in paucas sententias claudatur, et mollitia ad
mutandas vel proprias adimplendas opinationes. Fieri potest ut ex mea et alterius cogitatione nova
exstet compositio quae utrumque uberiorem reddat. Unitas cui oportet studeatur non est
uniformitas, sed quaedam “unitas in diversitate” vel quaedam “diversitas reconciliata”. Hac in
locupletanti ratione communionis fraternae, personae diversae inter se conveniunt, mutuo sese

5 Pages 41-50

▲back to top

5.1 Page 41

▲back to top
41
observant et sese item mutuo aestimant, servantes tamen diversas species notasque quae
commune augent bonum. Non est necesse ut iidem simus. Oportet astutia habeatur ut tempestive
“perturbationes” animadvertantur quae exstare possunt, ita ut ne dialogi deleant processum.
Exempli gratia, mali sensus agnoscantur qui emergere poterint iique contineantur ne
communicationis praeiudicium fiat. Magnum pondus habet facultas significandi quod sine
vulneribus animadvertitur; sermo adhibeatur atque loquendi genus quod facilius accipi et tolerari
ab altero possit, quamvis argumentum operis multum postulet; propriae querelae proponantur sine
tamen ira veluti vindicationis studio, atque sermo vitetur de moribus praecipiens qui aggredi
tantummodo studet, ad illudere, arguere, vulnerare. Multae inter coniuges disputationes ob
gravissimas non oriuntur quaestiones. Nonnumquam de parvis rebus agitur, paene inanibus, sed
quod animos turbat, modus est eas pronuntiandi vel mos qui in dialogo adhibetur.
140. Observantiae signa et affectus demonstrationes in alterum manifestentur. Amor gravissima
saepimenta praetergreditur. Cum aliquem amare possumus vel ab illo amari sentimus, melius
intellegere possumus id quod significare vult et nobis tradere. Infirmitas superetur quae nos ad
timorem erga alterum ducit quasi si “rivalis” quidam sit. Magni momenti est propriam securitatem
ad profundas optiones, opinationes et bona religare, et non ad deficientem victoriam in disputando
vel propterea quod nostra sententia probatur.
141. Agnoscamus denique, ut dialogus frugifer sit, oportere quaedam dicenda habeantur, et hoc
spiritalem postulare ubertatem quae legendo alitur, personali item meditatione, oratione atque
aperitione erga societatem alitur. Alioquin, colloquia incommoda fiunt et vana. Cum quisque e
coniugibus proprium non curat spiritum et varietas necessitudinum cum aliis non habetur, vita
familiaris endogamica fit et dialogus arescit.
Amor ardens
142. Concilium Oecumenicum Vaticanum II sic docuit: amor coniugalis «totius personae bonum
complectitur ideoque corporis animique expressiones peculiari dignitate ditare easque tamquam
elementa ac signa specialia coniugalis amicitiae nobilitare valet”.[138] Quaedam inesse causa
debet cur amor sine voluptate sineque passione non sufficiat coniunctionem cordis humani cum
Deo significare: “Omnes mystici adfirmaverunt amorem sopranaturalem et amorem caelestem
invenire conquisita signa magis in amore matrimoniali quam in amicitia, magis in sensibus filialibus
vel in dedicatione alicui causae. Ratio iure eius in universitate reperitur”[139]. Quidni igitur non
loquamur de sensibus et sexualitate in matrimonio?
Emotionum universitas
143. Desideria, sensus, emotiones, haec omnia quae auctores classici “passiones” appellabant, in
matrimonio praecipuum obtinent locum. Generantur cum “alter” praesens adest atque in propria
vita sese manifestat. Est omnium animantium ad alteram tendere realitatem, et haec inclinatio

5.2 Page 42

▲back to top
42
semper signa praecipua affectuum praebet: voluptatem vel dolorem, laetitiam vel aegritudinem,
teneritatem et timorem. Praesumptiones quidem sunt navitatis psychologicae omnino
fundamentalis. Persona humana hac in terra vivit et omnia quae facit et quaerit passionibus
cumulantur.
144. Iesus, verus ut homo, res animi commotione percipiebat. Hanc ob rem dolebat quod
Ierusalem Eum recusavit (cfr Mt 23,37) et hanc ob causam lacrimas effundebat (cfr Lc 19,41).
Similiter prae hominibus patientibus misericordia movebatur (cfr Mc 6,34). Cum alios vidit flentes,
fremuit spiritu et turbavit se ipsum (cfr Io 11,33), et Ipse post mortem amici est lacrimatus (cfr Io
11,35). Hae manifestationes eius misericordiae demonstrabant quomodo eius cor ad alios pateret.
145. “Videtur quod nulla passio animae sit bona vel mala moraliter”.[140] Incipere desiderium
percipere vel recusationem non est noxium neque reprobandum. Bonum vel malum est quod
quisque agit passione compulsus quadam vel comitatus. Sed si sensus aluntur, quaeruntur et
eorum causa mala agimus, malum adest in voluntate eos alendi atque in actibus malis qui
consequuntur. Similiter voluptatem pro aliquo axperiri non est per se bonum. Si cum eiusmodi
voluptate ego efficio ut illa persona mea fiat serva, sensus meo serviet ipsius amori. Credere nos
bonos esse tantummodo quia “sensus percipimus” maximum est mendacium. Sunt quidam qui se
sentiant magni amoris capaces dumtaxat quod est illis magna affectus necessitas, tamen non
valent pro felicitate aliorum certare et vivunt propria in desideria inclusi. Hoc in casu sensus a
magnis bonis abducunt atque egocentrismum abscondunt qui non sinit ut vita in familia sana
felicique colatur.
146. Ceterum, si quaedam passio actum liberum comitatur, altitudinem illius optionis manifestare
potest. Amor matrimonialis illuc perducit ut tota emotionum vita bonum pro familia fiat et vitae in
commune serviat. Maturitas in familia acquiritur cum vita emotionum eius membrorum in sentiendi
vim transformatur quae non dominatur neque magnas obscurat optiones atque bona, sed eorum
comitatur libertatem[141], ab illa exit, eam uberiorem reddit, pulchriorem eamque convenientiorem
ad omnium bonun facit.
Dei dilectio laetitiae suorum filiorum
147. Hoc iter postulat paedagogicum, processum qui renuntiationes quasdam secum fert. Est
Ecclesiae persuasio pluries recusata, perinde ac si inimica esset humanae felicitatis. Benedictus
XVI hanc interrogationem planissime recoluit: «Nonne suis mandatis atque vetitis Ecclesia rem
vitae pulcherrimam fortasse reddit nobis amaram? Nonne fortasse nuntios prohibitionis attolit
Ecclesia ibi omnino ubi laetitia nobis a Creatore praeparata felicitatem nobis praebet quae
praegustare nos etiam sinit aliquid de Divina natura?»[142]. Sed ille sic respondebat: licet in
religione christiana exaggerata quaedam invenirentur aut vitiati ascetismi, doctrina officialis
Ecclesiae, fidelis Scripturis, «hinc vero minime eros repudiavit in se, sed quasi bellum indixit eius
eversioni deletoriae, quoniam falsa divinizatio eros […] destituit eum dignitate, eripit ei

5.3 Page 43

▲back to top
43
humanitatem».[143]
148. Educatio commotionum et instinctus est necessaria et, hanc ob rationem, nonnumquam
necessarium est sibi quosdam terminos constituere. Nimium, absentia moderationis, una
flagranter petita voluptas efficiunt ut enervetur et aegrotet ipsa voluptas[144], atque familiae vitam
laedunt. Re vera pulchrum iter perfici potest cum passionibus, quod secum fert ut eae magis ac
magis ad propositum dirigantur se donandi seseque perficiendi, ad uberiores necessitudines inter
personas intra ipsam familiam consequendas. Non profecto vult momenta maximae laetitiae
respuere[145], sed iisdem una cum aliis momentis studiosae oblationis, patientis spei, inevitabilis
faticationis, conatus cuiusdam perfecti propositi devinctis frui cupit. Vita in familia totum hoc est et
illa meretur ut integre exigatur.
149. Quaedam opinationes spiritales nostrae aetatis desiderium volunt eicere ut a dolore
liberentur. Sed nos credimus Deum amare laetitiam hominis, Eum omnia creavisse «abunde ad
fruendum» (1 Tim 6,17). Sinamus laetitiam scatere coram eius teneritate cum nobis proponit: «Fili,
si habes, benefac tecum [...]. Non defrauderis a bono diei» (Eccli 14,11.14). Etiam coniuges
voluntati Dei respondent hanc sequentes biblicam invitationem: «In die bona fruere bonis» (Eccle
7,14). Libertas oportet habeatur ut voluptas alias significationis formas inveniat variis in vitae
circumstantiis, secundum necessitatem mutui amoris. Hac sententia, propositum accipi potest
quorundam magistrorum Orientalium qui in conscientia amplificanda insistunt, ne maneamus in
eventu quodam valde definito qui nobis prospectus clauderet. Eiusmodi conscientiae amplitudo
non est negatio vel destructio desiderii, sed eius amplificatio eiusque ad perfectionem progressio.
Mensura erotica amoris
150. Haec omnia nos ducunt ad loquendum de vita sexuali coniugum. Deus ipse sexualitatem
creavit, donum mirificum suis pro creaturis. Cum ea colitur et vitatur ne sine moderatione sit,
impeditur ne «deminutio boni authentici» accidat[146]. Sanctus Ioannes Paulus II sententiam
recusavit de doctrina Ecclesiae quae perduceret ad «negationem boni sexus humani» vel
solummodo «ob necessitatem ipsam procreationis» ei indudereretur[147]. Desiderium sexuale
coniugum non est obiectum contemptionis et «nullo modo haec necessitas vocatur in
dubium».[148]
151. Illis qui timent ne passionum et sexualitatis institutio amoris sexualis naturam aversetur,
sanctus Ioannes Paulus II respondebat hominem «ad plenam maturamque liberam voluntatem
ligaminum vocari quae «progrediens est fructus discretionis proprii cordis moventis»[149]. Est
aliquid quod acquiritur, eo quod «homo perseveranter et constanter discere debet quid sit
corpus»[150]. Sexualitas non est fons gratiarum recipendarum vel morae tenendae, cum de
sermone agatur inter personas in quo alter studiose consideratur, suo cum sacro inviolabilique
bono. Hoc modo «cor humanum particeps fit, ut ita dicamus, alterius liberae voluntatis».[151] Intra
haec erotismus manifestatio apparet peculiariter humanae sexualitatis. In illo reperi potest «notio

5.4 Page 44

▲back to top
44
sponsalis corporis atque authentica dignitas doni»[152]. Suis in catechesibus de theologia corporis
humani, sanctus Ioannes Paulus II docuit corporis sexum «fonte esse non solum fecunditatis et
procreationis», verum etiam habere «capacitatem amoris significandi: amoris videlicet in quo
homo persona donum fit».[153] Erotismus sanior, etiamsi cum voluptate conquisita coniungitur,
stuporem secum fert, et hanc ob rem impulsus potest ad humanitatem redigere.
152. Itaque nullo modo intellegere possumus indolem eroticam amoris veluti malum permissum
vel pondus suscipiendum pro familiae bono, sed veluti donum Dei quod inter se convenientes
coniuges exornat. Cum de evecta agatur voluptate amoris qui alterius admiratur dignitatem,
«plena et clarissima amoris adfirmatio» fit quae nobis demonstrat quorum stuporum capax sit cor
humanum, et hoc modo temporis puncto «vitam humanam percipitur veluti bonum esse
eventum»[154].
Violentia ac fraudes
153. Bonis perspectis sexualitatis, opportunum videtur argumentum totum exponere eiusque
integritatem et veritatem. Verum enimvero ignorare non possumus pluries sexualitatem
personalitate privari et etiam morbis cumulari ita ut «semper magis occasio fit et instrumentum ad
proprium “ego” roborandum atque satisfactionis ad suam utilitatem attinentis propriorum
desideriorum et instinctuum»[155]. Hac aetate praesens est periculum ne etiam sexualitas
pernicioso spiritu illius «adhibe et eice» temperetur. Corpus alterius saepe veluti quaedam
tenenda res usurpatur usquedum nobis offerat satisfactionem et postea, trahendi vi amissa,
spernenda. Num forsitan ignorari possunt vel dissimulari constantes formae dominationis,
impotentiae, abusus, perversionis et violentiae sexualis, qui fructus sunt alicuis depravatae
notionis sexualitatis atque dignitatem aliorum amorisque vocationem delent sub obscura
conquisitione sui ipsius?
154. Non est supervacaneum recolere etiam in matrimonio sexualitatem fontem fieri posse doloris
et fraudis. Hanc ob rem palam adfirmare debemus «usum matrimonii alteri coniugi impositum,
nulla ratione habita eius status eiusque iustorum optatorum, non esse verum actum amoris, atque
adeo iis adversari rebus, quas circa necessitudinem inter coniuges moralis recte postulat
ordo»[156]. Actus proprii unionis sexualis coniugum naturae respondent sexualitatis quam Deus
vult si modo vere humano exercentur[157]. Quam ob rem sanctus Paulus adhortabatur: «Ut ne
quis supergrediatur neque circumveniat in negotio fratrem suum» (1 Thess 4,6). Etiamsi ille in
aetate quadam scripsit in qua patrisfamilias ordo pollebat, in qua femina creatura considerabatur
viri prorsus obnoxia, tamen docuit sexualitatem quaestionem esse inter coniuges tractandam:
facultatem etiam prospexit sexuale commercium ad aliud tempus differendi, tamen «ex consensu»
(1 Cor 7,5).
155. Sanctus Ioannes Paulus II perquam acutum dedit monitum cum affirmaret virum et feminam
«intemperantia teneri»[158]. Scilicet, ad coniunctionem vocantur magis in dies artam, sed

5.5 Page 45

▲back to top
45
periculum adest ne dissimilitudines adimantur et necessarium illud spatium quod inter utrumque
intercedit. Quoniam unusquisque propriam possidet dignitatem quae duplicari non potest. Cum
mutua magni pretii pertinentia in dominationem transformatur, «mutatur [...] essentialiter structura
communionis apud necessitudinem inter personas»[159]. In dominationis ratione, etiam qui
dominatur, ad negationem pervenit propriae dignitatis[160] et in summa desinit «subiectivam
identitatem cum proprio corpore habere»,[161] cum id omni exuat ratione. Sexum tamquam
effugium vivit et pulchritudini coniunctionis renuntiationem.
156. Magni est momenti ut palam dicatur quodvis genus sexualis servitutis esse abiciendum.
Quapropter opportunum est omnem interpretationem non idoneam vitare textus Epistulae ad
Ephesios in qua rogatur ut “mulieres viris suis subditae sint sicut Domino” (Eph 5,22). Sanctus
Paulus hic culturales rationes sui temporis adhibet, sed nos non debemus idem culturale quoddam
involucrum persequi, sed nuntium revelatum qui in universum in hoc textu subest. Sapientem
iteramus explanationem sancti Ioannis Pauli II: «Amor quodvis genus submissionis excludit, ob
quam uxor ancilla fieret vel serva mariti [...]. Communitas vel unitas quas ii ob matrimonium
instituere debent, per mutuam efficitur donationem, quae est etiam mutua submissio»[162]. Idcirco
dicitur etiam: «et viri debent diligere uxores suas ut corpora sua» (Eph 5,28). Revera textus
biblicus ad superandum invitat commodum individualismum ad vitam in alios coversam agendam:
«Subiecti invicem in timore Christi» (Eph 5,21). Inter coniuges haec mutua “submissio” peculiarem
accipit rationem et intellegitur veluti mutua proprietas libere selecta, additis notis fidelitatis,
observantiae et curae. Sexualitas amicitiae coniugali indissulobili modo inservit, cum illuc tendat ut
alter in plenitudine vivat.
157. Attamen, eo quod depravatio sexualitatis et erotismi reicitur, id non debet umquam nos
ducere ad ea despicienda vel neglegenda. Perfecta matrimonii imago non potest fingi veluti
liberalis laboriosaque donatio, ubi unusquisque cuivis personali renuntiat necessitati et sollicitus
est tantummodo de bono alteri agendo sine ulla satisfactione. Memoramus verum amorem etiam
ab altero excipere novisse, se ipsum accipere valere veluti vulnerabilem et egentem, non amittere
ut recipiat sincero, felici gratoque animo corporis amoris signa in blanditia, in complexu atque in
sexuali coniunctione. Ad hoc Benedictus XVI palam edicit: «Si vero solus spiritus homo esse
studet cupitque carnem reicere veluti hereditatem ut ita dicamus tantum animalis propriam, tunc
dignitatem suam tam spiritus quam corpus amittunt»[163]. Idcirco «homo non potest vivere
tantummodo de amore oblativo, descendente. Non valet semper solum donare, etiam recipere
debet. Quicumque amorem donare vult, illum tamquam donum ipse recipiat oportet”[164]. Hoc
postulat, quovis modo, ut memoria teneatur humanam aequabilitatem infirmam esse, semper
aliquid manere quod personae humanae obstet atque in quolibet momento iterum frangi possit,
cum recuperet suas maxime primitivas et egoisticas inclinationes.
Matrimonium et virginitas
158. «Multae personae quae sine matrimonio vivunt non solum operam dant familiae originis, sed

5.6 Page 46

▲back to top
46
saepe magna reddunt servitia suis in amicorum coetibus, in communitate ecclesiali et in vita
professionali. [...] Multi, deinde, suas praebent facultates christianis inserviendis communitatibus in
signo caritatis et voluntariae operositatis. Sunt postea etiam qui nuptias non concilient quia vitam
amori Christi et fratrum consecrant. Eorum deditione familia, in Ecclesia societateque, magnopere
locupletatur»[165].
159. Virginitas est quaedam amoris forma. Ut signum, nobis sollicitudinem de Regno recolit,
necessitatem sese tradendi sine condicionibus evangelizationi agendae (cfr 1 Cor 7,32), atque
imago est plenitudinis Caeli, ubi «neque nubent neque nubentur» (Mt 22,30). Sanctus Paulus ei
suffragabatur quia impendentem reditum Iesu exspectabat atque volebat ut omnes operam
evangelizationi tantummodo darent: «Tempus breviatum est» (1 Cor 7,29). Tamen plane patebat
hanc ipsius esse sententiam eiusque desiderium (cfr 1 Cor 7,6-8) et non Christi postulationem:
«Praeceptum Domini non habeo» (1 Cor 7,25). Eodem tempore pondus diversarum vocationum
agnoscebat: «Unusquisque proprium habet donum ex Deo: alius quidem sic, alius vero sic» (1 Cor
7,7). Hac ratione sanctus Ioannes Paulus II adfirmavit biblicas sententias «argumentum non
tribuere “minori ponderi” matrimonii neque “superiori ponderi” virginitatis vel caelibatus»[166] ob
sexualem abstinentiam. Potius quam dicatur de superiore pondere virginitatis in omni specie,
consentaneum videtur ostendere diversos status vitae inter se compleri ita ut hic quandam ob
rationem, ille aliam ob rationem sit perfectior. Alexander de Hales, exempli gratia, adfirmabat
quampiam ob rationem matrimonium considerari posse superius aliis sacramentis: «Significat
enim coniunctionem Christi et Ecclesiae, vel unionem divinae naturae cum humana»[167].
160. Idcirco «non agitur de minuendo bono matrimonii pro continentia»[168] «neque adest
quoddam fundamentum pro aliquo suspecto contraposito [...]. Si quandam traditionem
theologicam sequimur et de statu perfectionis loquimur, rem non ob ipsam continentiam facimus,
sed ob totam vitam in consiliis evangelicis nisam»[169]. Tamen persona quae matrimonium inivit
caritatem altissimo gradu vivere potest. Igitur «pervenit ad illam perfectionem quae e caritate
oritur, per fidelitatem erga eorum consiliorum spiritum. Eiusmodi perfectio fieri potest et omni
homo patet»[170].
161. Virginitas spectabile signum habet amoris cui non est necessitas alterum possidendi et hoc
modo libertatem Regni Caelorum ostendit. Est adhortatio ad coniuges ut suum amorem
coniugalem in prospectu amoris definiti Christi teneant, veluti commune iter ad plenitudinem
Regni. Amor porro coniugum alia praebet symbolica bona: hinc peculiaris est imago Trinitatis.
Trinitas revera plena est unitas, in qua tamen exstat etiam distinctio. Praeterea, familia
christologicum est signum, quia proximitatem Dei manifestat qui vitam cum homine communicat et
cum eo in Incarnatione se coniungit, in Cruce atque in Resurretione: quisque coniux «una sola
caro» fit cum altero atque se ipsum offert ad eum communicandum totaliter cum altero usque in
finem. Dum virginitas signum est “eschatologicum” Christi qui surrexit, matrimonium est signum
“historicum” pro illis qui in terris deambulant, signum Christi terrestris qui accepit vinculum
nobiscum et se ipsum usque ad sanguinem tradidit. Virginitas et matrimonium sunt, et oportet sint,

5.7 Page 47

▲back to top
47
varii amandi modi, quia «homo sine amore vivere nequit. Sibimet manet quiddam, quod
incomprehensibile est, eiusque vita sensu privatur, nisi amor ei praebetur»[171].
162. Caelibatus in discrimine versatur commodae solitudinis quae libertatem praebet ad se libere
movendum, ad locum, munera et selectiones mutanda, ad propriam pecuniam ministrandam, ad
diversas personas invisendas secundum temporis opportunitatem. Tali in re, testimonium
coniugum splendet. Illi qui ad virignitatem vocati sunt, in quibusdam coniugibus conspicuum
signum liberalis et stabilis fidelitatis Dei erga eius foedus reperire possunt, quod eorum corda ad
certius promptiusque studium incitare potest. Etenim adsunt coniuges qui suam servant fidelitatem
cum coniux iniucundus corpore factus est, vel cum earum necessitatibus non satisfacit, quamvis
multae occasiones eos ad infidelitatem vel desertionem alliciant. Uxor suum potest aegrum
maritum curare et ibi, iuxta Crucem, illud “sic” sui amoris usque ad mortem iterat. In eiusmodi
amore mirum in modum dignitas manifestatur illius qui amat, dignitas veluti imago caritatis, cum
proprium caritatis sit amare plus quam amari[172]. Multis in familiis etiam copiam liberaliter
blandeque serviendi erga difficiles filios, immo et ingratos reperire possumus. Hoc efficit ut
eiusmodi parentes signum sint amoris liberi sincerique Iesu. Omnibus iis personae quae in
caelibatu vivunt invitantur ut suam deditionem Regno studiosius operosiusque vivant. Hodie
saecularium morum inductio bonum obscuravit coniunctionis totam in vitam atque ubertatem
extenuavit oblationis matrimonialis, quam ob rem «oportet bona amoris coniugalis altius
perpendantur»[173].
Amoris transfiguratio
163. Cum vita longior usque fiat, aliquid evenit quod aliis temporibus commune non erat: intima
cecessitudo et mutua proprietas oportet quattuor, quinque vel sex decenniis serventur, et hoc
necessitatem secumfert se ipsos pluries eligendi. Forsitan coniux iam vehementiore desiderio
sexuali non trahitur qui eum ad aliam moveat personam, sed delectamentum animadvertitur quia
ad eam pertinet et ea ad eum, et quia scit se solum non esse, unum habere “participem” qui totam
eius novit vitam eiusque historiam et omnia participat. Socius est in vitae itinere quocum fas est
difficultates obire et de rebus pulchris laetari. Hoc etiam satisfactionem praebet quae proprium
comitatur desiderium coniugalis amoris. Non possumus spondere nos totam per vitam eundem
animum habituros. Tamen certissime possumus commune firmumque propositum habere, munus
videlicet nos amandi necnon coniunctim vivendi usque ad mortem, et tenendi semper uberem
intimitatem. Amor quem mutuo spondemus, omnem superat affectionem, sensum vel animi
condicionem, licet possit ea complecti. Altior est dilectio cum cordis consilio quod totam
amplectitur vitam. Ita, inter infinite certandum, licet multi sensus incompositi in corde versentur,
unoquoque die vivum est consilium amandi, mutuo pertinendi, totam vitam simul participandi et se
ipsos amandi et veniam sibi invicem dandi. Urterque iter crescendi et personalis mutationis
perficit. Continuato in cursu, amor omnem gradum celebrat omnemque stationem.
164. In historia matrimonii, corporis species mutat, sed hanc ob causam amoris voluptas deseri

5.8 Page 48

▲back to top
48
non debet. In totam personam amore capitur totam, quae propriam habet indolem, non solum
quod pertinet ad corpus, quamvis eiusmodi corpus, ultra temporis detrimentum, ita ut numquam
desinat aliquo modo significare illam personalem indolem, quae cor cepit. Cum alii iam non
possunt pulchritudinem eiusmodi indolis agnoscere, coniux amore captus, amoris instinctu eam
percipere valet, et affectus non recedit. Suum confirmat consilium ad eam pertinendi, eam iterum
eligit et eiusmodi electionem per propinquitatem fidelem et teneritate plenam significat. Nobilitas
eius consilii erga eam, cum sit vehemens altaque, novam concitat formam emotionum in coniugali
missione adimplenda. Quia «motus ab alia persona inductus […] per se ipsum ad actum
coniugalem non tendit»[174]. Alias sumit sensus significationes quia «amor denique unica res est,
variis quamvis cum aspectibus; unus interdum vel alius aspectus magis emergere potest»[175].
Vinculum novos invenit modos et deliberationes postulat rursus usque id sumendi ut firmius
constituatur. Non solum tamen ut servetur, sed ut crescat. Est iter in diem aedificandum. Sed nulla
ex iis rebus fieri potest si Spiritus Sanctus non invocatur, si unoquoque die non clamatur eius
rogando gratiam, si eius vis supranaturalis non requiritur, si ab eo sollicite non petitur ut suum
ignem super nostrum effundat amorem ad eum roborandum, dirigendum et in unaquaeque nova
condicione transformandum.
CAPUT QUINTUM
AMOR FACTUS FECUNDUS
165. Amor semper fert vitam. Proinde, coniugalis amor non «expletur omnino intra ipsum par
coniugum […] coniuges, inter se dediti, ultra se donant filium ipsum, sui viventem amoris
imaginem, perpetuum unitatis coniugalis signum necnon comprehensionem vivam et
indissolubilem sui status, ex quo sunt pater et mater».[176]
Novam recipere vitam
166. Familia est locus non modo generationis, sed etiam receptionis vitae, quae tamquam donum
Dei procedit. Omnis vita nova «permittit, ut rationem gratuitissimam amoris comperiamur, quae
vero incessanter admiratione nos afficit, pulchritudinem scilicet praevenientis amoris: filii enim
amantur antequam nascuntur».[177] Haec principatum enuntiant amoris Dei, qui omnium semper
facit initium, quia filii «diliguntur antequam aliquid faciant, ut diligi mereant».[178] Attamen, «pueri
innumeri inde ab principio repudiantur, derelicti, infantia sua ac futuram aetatem despoliati. Audent
quidam dicere, quasi ad suipsius excusationem, errorem illud fuisse, quod illi in lucem suscepti
sunt. Hoc autem ignominiosum! […] Quid de sollemnis declarationibus iurium hominum aut iurium
puerorum, si vero coercemus pueros propter errores adultorum?».[179] Si puer quidam gignitur
inoptatus, parentibus aliisve membris familiae omnia experienda sunt, ut eum accipiant tamquam
donum Dei et obligationes sumant eiusdem prompto et amanti animo accipiendi. Nam, «cum
agitur de pueris nascentibus, nullus adultorum labor nimis impensus vel magnus aestimatur,
dummodo quivis puer arceatur ne errorem se esse credat vel pro nihilo putari vel vulneribus vitae

5.9 Page 49

▲back to top
49
et hominum tradi iniuriis».[180] Donum novi filii, quem Dominus patri et matri concredit, ab
eiusdem acceptione incipit, per tutelam in mundo prosequitur et finem ultimum habet gaudium
vitae aeternae. Aequus intuitus consummationis personae humanae magis magisque admonebit
parentes de summi pretii dono iisdem commisso: Deus, enim, parentibus concedit, ut deligant
nomen, quo Ipse suum quemque filium nuncupabit in aeternum.[181]
167. Multae prolis familiis gaudet Ecclesia. In iis amor uberem suam exprimit fecunditatem. Quod
autem secum haud fert, ut sanus monitus sancti Ioannis Pauli II ex memoria deponatur, cum
doceret responsalem paternitatem non esse «procreationem infinitam vel defectum cognitionis
elementorum, quae ad institutionem filiorum pertinent, sed potius facultatem esse coniugum
inviolabilis eorum libertatis prudenter officioseque adhibendae, rebus socialibus ac demographicis
aequis atque adiunctis et optatis propriis attentis».[182]
Amor exspectandae praegnationis
168. Perdifficile et mirum simul tempus praegnationis. Mater Deo coniungitur, ut prodigium vitae
novae fiat. Manat maternitas e «speciali facultate corporis feminini, quod creatrice peculiaritate
conceptioni hominisque generationi inservit».[183] Mulier quaeque illud communicat «mysterium
creationis, quae in humana generatione resumitur»;[184] et rite Psalmus dicit: «Contexuisti me in
utero matris meae» (139, 13). Quisque puer in utero matris suae concrescens perpetuum Dei
Patris et sempiterni eius amoris est consilium: «Priusquam te formarem in utero, novi te et,
antequam exires de vulva, sanctificavi te et prophetam gentibus dedi te» (Ier 1, 5). Quisque puer
est in Dei corde ab aeterno, cuius somnium aeternum tempore conceptionis perficitur.
Perpendamus quantam coalescens illud germen vitae possideat dignitatem inde a conceptione.
Oportet ergo eum contueri iisdem oculis quibus Pater, cuius intuitus universam formam superat.
169. Mulier praegnans hoc divinum consilium communicare potest in filii sui exspectatione:
«Omnes matres omnesque patres novem menses filium suum mente somniant. […] Nulla est
familia sine somnio. Amissa in familia facultate somniandi, neque pueri crescunt neque amor
crescit atque vita ipsa languescit et estinguitur».[185] Hoc intra somnium coniugibus christianis
Baptismum necessario apparet. Quod parentes oratione, filium suum iam ante ortum Iesu
commendantes, comparant.
170. Progressarum scientiarum subsidio colorem crinis nascituri hodie praecognoscere possumus
et infirmitates, quibus laborabit aliquando, cum omnes corporales illius personae qualitates
inscriptae sint in codice eius genetico, iam in eius embryonali statu. Pater dumtaxat, qui eum
creavit, plenitudinem eius cognoscit. Ipse solus cognoscit quid sit pretiosissimum, quid
praestantissimum, cum Ipse solus comperiat qui puer iste sit, quaenam altissima identitas. Matri,
quae eum in gremio portat, necesse est petere a Deo lucem, ut filium suum altius cognoscat
eumque eiusmodi qualiscumque sit exspectet. Parentes quidam filium suum tempore minime apto
nasci percipiunt. Oportet a Domino expetant ut sanentur ac roborentur, ad filium illum omnibus ex

5.10 Page 50

▲back to top
50
partibus recipiendum amanterque expectandum. Praestat utique ut puer ille animadvertat se
exspectari: ille enim non est appendix nec expedimentum alicuius animi inquietudinis; humanus
est, immensa ergo praeditus dignitate, quapropter nullo modo privato alicuius emolumento potest
inservire. Proinde, nihil interest utrum vita haec nova augescens tibi proficiat necne, utrum
proprietates tibi placitas habeat necne, utrum consiliis optatisve tuis congruat necne. Nam, «filii
donum sunt; et quisque eorum unus et incomparabilis […] Filius amatur quia talis, non quia
pulcher vel huius illiusve formae, sed omnino quia filius est, minime quia eadem quae ego cogitat
vel voluntati meae satisfacit. Filius est filius».[186] Amor parentum instrumentum est amoris Dei
Patris, qui ortum cuiusque filii comiter exspectat eumque sine condicionibus admittit et gratuito
accipit.
171. Volumus unicuique praegnanti mulieri paterne hoc suadere: indulge laetitiae tuae, nihil
interius maternitatis gaudium tibi auferat. Puer iste laetitiam tuam meretur. Noli sinere ut timores
vel negotia vel vaniloquentia hominum vel aerumnae hanc deleant felicitatem, quia facta es
instrumentum divinum ad novam vitam in mundum ferendam. Omnia cura, quae facienda vel
comparanda sunt, sine autem perturbatione animi, et laudem sicuti Maria extolle: «Magnificat
anima mea Dominum et exsultavit spiritus meus in Deo salvatore meo, quia respexit humilitatem
ancillae suae» (Lc 1, 45-48). Tranquillum cordis studium excole inter incommoda et praecare
Dominum ut laetitiam tuam tueatur, ut vicissim puero tuo eam tradas.
Maternus et paternus amor
172. «Pueri modo nati quasi donum una cum alimonia et curis confirmationem recipiunt qualitatum
spiritualium amoris. Actus amoris per donum nominis procedunt, per communicationem verborum,
per oculorum consilia, per lumina risus. Sic discunt pulchritudinem vinculi inter homines animam
nostram afficere, libertatem nostram anquirere, alterius diversitatem accipere eumque
collocutorem agnoscere ac vereri […] et hoc est amor, qui amoris Dei secum fert favillam».[187]
Omnis puer ius habet amorem patris et matris accipiendi, qui ambo ad plenam eius et compositam
maturitatem necessarii sunt. Sicut Episcopi Australiae dixerunt, uterque «aliquid affert, pro se
quisque praecipue, ad proventum pueri. Pueri servare dignitatem secum importat eius confirmare
necessitatem eiusque naturale ius matrem et patrem habendi».[188] Non agitur quidem de
discreto amore patris et matris, sed vero de amore inter eos, qui fons propriae exsistentiae, qui
recipiens nidus ac familiae fundamentum habetur. Contra filius in libidinosum mancipium dilabi
videtur. Ambo, vir et mulier, pater et mater, sunt «cooperatores amoris Dei Creatoris eiusque veluti
interpretes».[189]
Filiis suis faciem maternam et paternam Domini pandunt. Praeterea, docent simul bonum mutuae
conversationis, dissimilium communicationis, in quam quisque indolis suae peculiaritatem affert et
ex alio haurire scit. Si alteruter quadam ex ratione necessario deficit, tum magni est momenti
quodammodo huic defectioni subvenire ad aptam filii maturitatem fovendam.

6 Pages 51-60

▲back to top

6.1 Page 51

▲back to top
51
173. Orphanorum condicionis sensus, quem multi hodie pueri et iuvenes experiuntur, altior est
quam ut opinari possimus. Perlegitimum hodie perspicimus et immo exoptandum, quod mulieres
studere laboremque ac facultates suas excercere et fines proprios colere volunt. Eodem autem
tempore nullo modo puerorum ignorare possumus necessitatem, praesertim primis vitae
mensibus, maternae praesentiae. Revera «mulier homini se exhibet matrem, subiectum scilicet
novae vitae humanae, quae concipitur in ea et crescit, et e qua in mundum oritur».[190] Deminutio
praesentiae maternae una et eiusdem muliebrium proprietatum grave nostro mundo periculum
conflat. Feminismum aestimamus, cum neque uniformitatem neque maternitatem negandam
poscit. Nam, altitudo mulieris omnia postulat iura inviolabili ex eius humana dignitate, sicut et ex
eius muliebri ingenio humano consortio pernecessario manantia. Peculiares eius muliebres
qualitates - praesertim maternitas - officia ei etiam imponunt, quandoquidem mulieris condicio
missionem quandam praecipuam in hoc mundo complectitur, quam humanae societati custodire
ac servare opus est ad communem utilitatem[191].
174. Revera, «matres validissimum remedium suppeditant contra individualismum proprium
commodum affectantem […] Quae testimonium praebent vitae pulchritudinis».[192] Procul dubio,
«societas sine matribus inhumana esset, cum matres semper, pessimis etiam in rerum adiunctis,
suavitatem, navitatem, firmitatem profiteri valeant. Matres altissimum saepius tradunt religiosae
pietatis sensum, sicut in primordiis orationum et actuum devotionis, quas puer discit […] Sine
matribus non modo novi christifideles deessent, sed fides ipsa magnam partem amitteret fervoris
sui simplicis simul et profundi […] Matres dilectissimae, gratias, gratias agimus propter quod in
familia estis atque Ecclesiae ac mundo largimini».[193]
175. Mater, quae puerum suum leniter ac misericorditer tuetur, eum adiuvat, ut fiduciam cumulet
atque experiatur mundum bonum esse habitaculum, quod vero sinit eum sui ipsius aestimationem
augere, quae virtutem concitat interioris cognitionis habendae et alterius animi communicandi.
Ceterum patris imago adiuvat eum, ut limites rerum percipiat, atque magis denotatur propter iter,
propter in ampliorem ditioremque provocationibus mundum exitum, propter incitamentum ad
labores et certamen. Pater clara quadam ac felici masculina natura praeditus, qui vicissim sua
cum muliere sociare sibi valeat dilectionem simul et temperantiam, tam necessarius est quam
maternae curae. Munera exstant et officia, quae accommodari possunt atque certis uniuscuiusque
familiae adiunctis aptari, sed praesentia manifesta et plane definita duarum imaginum, alterius
femineae alterius masculinae, locum magis idoneum ad maturitatem pueri obtinendam instituit.
176. Nostra societas «sine patribus societas» dicitur. Ad cultum et humanitatem Occidentis, patris
imago symbolice absens esse, depravata, evanida videtur. Virilitas ipsa in dubium vocari videtur.
Plana exserta est confusio, quia «primum hoc perceptum est uti liberatio quaedam, a patre scilicet
domino, a patre vicario legis ab extrinseco impositae, a patre censore felicitatis filiorum et obice
emancipationi ac libertati iuvenum. Aliquibus in domibus quandoque olim immodicus imperabat
dominatus, nonnumquam etiam vexatio».[194] Attamen «uti saepenumero fit, ab extremo transitur
ad aliud. Difficultas nostrae aetatis non tam praepotens patris videtur praesentia, quam potius eius

6.2 Page 52

▲back to top
52
absentia, eius latitatio. Patres quandoque in se ipsi et industriam suam atque interdum in privata
negotia propria adeo intenti sunt, ut suae obliviscantur familiae. Quapropter pueros iuvenesque
neglegunt».[195] Praesentia patris, ideoque eius auctoritas, plus plusque afficitur tempore quod
instrumentis communicationis, technologiae necnon oblectamenti dicatur. Ex auctoritate praeterea
suspiciones hodie trahuntur adultique persevere impugnati sunt. Fide destituti, filiis suis nihil certi
vel firmi demonstrant. Insanum est partes patrum et filiorum commutari: quod idoneum iter
maturitatis laedit, quod pueris est faciendum iisdemque moderantem amorem negat illum, qui eos
adiuvat ad maturitatem assequendam.[196]
177. Deus patrem in familia constituit, ut per praestantiores illas virtutes virilitatis «proximus sit
uxori, ad omnia, laetitias scilicet ac dolores aerumnasque ac spes, cum ea communicanda. Et
propinquus sit filiis eorum progrediente aetate, cum ludunt et cum operantur, cum vacant et cum
aegritudine afficiuntur, cum loquuntur et cum silent, cum audent et cum timent, cum a proposito
aberrant et cum veram viam repetunt: patrem adesse oportet semper. ‘Adesse’ tamen non est
idem ac ‘incumbere’. Nam, patres qui nimis incumbunt filios delent».[197] Patres quidam
percipiunt se inutiles vel supervacuos esse, sed revera «filii prompto egent patre, qui eos ab
erroribus resilientes praestoletur: omnia experientur, ne hoc admittant neque ostendant, quo
autem sane egent».[198] Bonum non est parvulos patre carere ipsosque ante tempus parvulos
esse desinere.
Amplificata fecunditas
178. Complures coniuges filios parere nequeunt. Scimus quantam aegritudinem hoc secum ferat.
Ceterum hoc scimus: «Matrimonium non est tantum ad procreationem institutum […] Ideo, etsi
proles, tam optata, saepius deficit, matrimonium ut totius vitae consuetudo et communio
perseverat suumque valorem atque indissolubilitatem servat».[199] Insuper, «maternitas res non
est tantum biologica, cum diversis in modis exprimatur».[200]
179. Adoptio via est ad maternitatem paternitatemque munificentissime perficiendas, et iis animum
addere volumus, qui filios parere non possunt, ut largi sint amoremque coniugalem suum iis
recipiendis pandant, qui congruo orbati sunt lare: numquam munificos se fuisse querentur. Adoptio
actus est amoris, quo familia datur iis, qui ea carent. Maxime instandum est, ut instituta iuris
cursum adoptionis expediant, praesertim in casibus filiorum inoptatorum, ut caveatur ne abortus et
reiectiones admittantur. Qui provocationem accipiunt adoptandi et quemdam plene ac gratuito
amplectuntur, mediatores fiunt divini illius amoris, qui dicit: «Et si illa oblita fuerit, ego tamen non
obliviscar tui» (Is 49, 15).
180. «Adoptionis acceptionisque electio peculiarem enuntiat fecunditatem coniugii, ultra casus
illos, qui dolenti sterilitate notantur […] Illis coram rerum adiunctis cum filius omni ratione appetitur,
quasi si ius sit sui ipsius dignitatis asseverandae, adoptio et acceptio, recte perspectae, et
paternae et filialis pietatis exhibent cardinem, quia agnoscere adiuvant filios sive naturales sive

6.3 Page 53

▲back to top
53
adoptatos vel acceptos in se quiddam esse novi eosdemque opus esse accipere atque amare
necnon colere, non modo partum eniti. Pueri commodum semper praevaleat oportet in negotiis
adoptionis et acceptionis».[201] Porro autem «commercium puerorum omnino est prohibendum
inter nationes et continentes, congruis adhibitis institutis legis et inspectionibus intervenientibus
publicis».[202]
181. Convenit insuper procreationem vel adoptionem reminisci unas fecunditatis amoris
experiendae non esse vias. Etiam familia multis ditata filiis ad imprimendum vestigium suum
vocatur in societate ubi adest, ut fecunditatis alias explicet formas quasi amorem illum proferentes,
qui eam sustentat. Familiae christianae ne obliviscantur «fidem nos minime a mundo alienare, sed
in eum altius immergere […] Quisque nostrum peculiarem munus habet absolvendum de Regni
Dei adventu parando».[203] Familia minime putare se debet uti claustrum, contra societatem
videlicet praesidium. Nullo modo cunctatur, sed extra procedit ad societatem adipiscendam. Sic
locus fit personae cum societate communicandae et consistorium publici et privati. Coniuges
oportet plane certeque sint conscii de socialibus officiis. Cum istud fit, animi affectio eosdem
iugans, minime extenuatur, sed novo lumine repletur, sicut versiculi exprimunt qui sequuntur:
«Manus tuae mihi blanditiae,
cotidiani mei concentus.
Amo te quia tuae manus
operantur iustitiae.
Amo te quia mihi es
amor mihique conscia et omnia
coniunctisque passibus, in via,
duobus multo magis».[204]
182. Nulla familia fecunda esse potest, cum se nimis diversam vel seiunctam effingit. Ad hoc
periculum vitandum, familiam Iesu memoramus gratia et prudentia plenam, quae “insolita” non
habebatur familia, domus aliena et a populo seiuncta. Quam ob causam homines non sine
difficultate sapientiam agnoscebant Iesu, qui aiebant «Unde huic haec […] ? Nonne iste est faber,
filius Mariae?» (Mc 6, 2. 3); et «Nonne hic est fabri filius?» (Mt 13, 55). Haec confirmant eam
tenuem fuisse familiam, omnium proximam, communiter inter populum versantem. Neque Iesus
restrictis vel exclusoriis in consuetudinibus coaluit cum Maria et Ioseph, sed in amplificata quadam
familia libenter aetatem exigebat, ubi familiares et amici erant. Quae pandunt etiam parentes eius,
in Hierusalem redeuntes, indulsisse, ut puer duodecim annorum toto die in comitatu pererraret,
narrationes auscultans omniumque communicans curas: «Existimantes autem illum esse in
comitatu, venerunt iter diei» (Lc 2, 44). Fit tamen quandoque, ut familiae quaedam christianae, ob
eloquium quo utuntur, propter modos loquendi agendique mores et reduplicatam
sermocinationem, alienae esse videantur, a societate seclusae, et earum etiam iidem propinqui se
despectos vel ab illis iudicatos percipiant.

6.4 Page 54

▲back to top
54
183. Coniugum par amoris vim experiens, scit huiusmodi amorem ad vulnera derelictorum
sananda, ad humanum cultum occursus instaurandum, pro iustitia ad certandum vocari. Deus
familiae consilium commisit mundum ‘domesticum’ efficiendi,[205] ut omnes hominem quemquem
fratrem haberent: «Attentus cotidianae vitae hominum mulierumque aetatis nostrae intuitus
protinus ostendit opus esse ubique valida spiritus familiaris iniectione […] Non modo composita
vita communis in grapheocratia plus plusque haeret, quae a praecipuis hominum vinculis prorsus
dissidet, sed vel mores ad rem socialem et politicam pertinentes detrimenti saepius manifestant
signa».[206] Sed contra familiae promptae ac adiutrices pauperibus obviam veniunt et amicitias
contrahere valent cum iis quae acerbiore utuntur fortuna. Si revera iis Evangelii est cura, nullo
modo oblivisci possunt illorum Iesu verborum: «Quamdiu fecistis uni de his fratribus meis minimis,
mihi fecistis» (Mt 25, 40). Vivunt tandem quod perquam perspicue mandatum est nobis in his
verbis: «Cum facis prandium aut cenam, noli vocare amicos tuos neque fratres tuos neque
cognatos neque vicinos divites, ne forte et ipsi te reinvitent et fiat tibi retributio; sed cum facis
convivium, voca pauperes, debiles, claudos, caecos, et beatus eris» (Lc 14, 12-14). Beatus eris!
Ecce felicis familiae arcanum.
184. Testimonio sicut et verbo de Iesu familiae alios adloquuntur, fidem tradunt, desiderium Dei
suscitant ac decus Evangelii conversationisque, quae proponitur, ostendunt. Sic christiani
coniuges caliginem publici spatii fraternitatis, socialis sensus, humilium tutelae, fulgidae fidei
speique operosae coloribus pingunt. Eorum fecunditas amplificatur et multiplicatas transit in
species, quibus amor Dei in societate perluceat.
Discretio corporis
185. Ad hanc rationem consentaneum videtur textum biblicum serio animo intueri, qui e complexu
narrationis depromptus vel summatim solitus est intellegi, quapropter praesentior rectiorque
sensus negligi potest, ad rem socialem maxime vergens. Agitur de sententiis epistolae 1 Cor 11,
17-34, ubi Sanctus Paulus de turpi quadam communitatis condicione disserit. Hac de re personae
divites, pauperes distrahere studebant et hoc fiebat etiam in convivio illo, quod celebrationem
eucharisticam comitabatur. Dum divites splendide epulabantur, pauperes conspicientes
esuriebant: «alius quidem esurit, alius autem ebrius est. Numquid domos non habetis ad
manducandum et bibendum? Aut ecclesiam Dei contemnitis et confunditis eos, qui non habent?»
(1 Cor 11, 21-22).
186. Eucharistia ut ecclesiale corpus in unum confluat secum fert. Qui ad Christi corpus
sanguinemque accedit eadem opera idem illud corpus ledere non potest, membra ignominiose
distrahens eaque segregans. Agitur namque de Domini Corpore “discernendo”, de eo per fidem
caritatemque agnoscendo, tam in sacramentorum quam communitatis signis, alioquin propria
damnatio editur ac bibitur (cf. v. 29). Textus hic Sacrae Scripturae severum est familiis monitum,
quae in commoditatis suae oblectamenta se concludunt seseque abdunt, nominatim familiis iis,
quae non moventur coram familiarum pauperum egentiorumque angustiis. Celebratio eucharistica

6.5 Page 55

▲back to top
55
sic perpetuum uniuscuiusque fit incitamentum, ut quisque «probet seipsum» (v. 28), utque
propriae familiae fores maiori communioni aperiant cum segregatis ab omni humano consortio et
utique eucharistici amoris recipiatur sacramentum nos unum corpus efficiens. Ne obliviscamur:
«sacramenti ‘mystica’ natura socialem rationem secum fert»[207]. Cum communicantes in
pauperes dolentesque se moveri non patiuntur, vel varias seiunctionis contemptionisque et
iniquitatis species perferunt, tum Eucharistia indigne recipitur. Familiae autem, quae caelesti
alimonia aptiore animi voluntate reficiuntur, studium suum fraternitatis, sensum socialem et
officium erga egenos corroborant.
In magna familia vita
187. Familiam parvam secedi minime oportet a maiore, cuius sunt parentes, patrui avunculique,
sobrini et ipsi proximi. Hac in maiore familia quidam auxilium vel saltem comitatum gestusve
amicitiae desiderare possunt vel magnis affici tormentis, quae quandam postulant
consolationem.[208] Nostrae aetatis individualismus interdum efficit ut in securo nidulo quodam
delitescamus aliosque molesti instar percipiamus periculi. Attamen solitudo haec ampliorem non
praebet pacem neque felicitatem, sed cor familiae obserat eamque a vitae plenitudine abducit.
Filii condicio
188. Primum de parentibus nostris loquamur. Iesus pharisaeos commonebat alienationem
parentum irritum facere praeceptum Dei (cfr Mc 7, 8-13). Neminem conscientiam se esse filium
amittere iuvat. In quovis homine «licet adultus fiat aut senex, etiam si pater fiat vel eximio fungatur
officio, haec infra omnia natura filii persistit. Omnes filii sumus. Hoc vero nos semper eo revocat,
quod vitam nobis non dedimus ipsi, sed accepimus: magnum donum vitae primum est munus, quo
donati sumus».[209]
189. Hanc ob rem «quartum mandatum a filiis petiit, ut pater et mater honorentur (cfr Ex 20, 12).
Quod continuo post mandata ipsum Deum respicientia locatur. Nam, sacrum, divinum quiddam,
aliquid radicitus inhaerens cuivis alii mutuo honori inter homines complectitur. Et vero in textu
biblico quarti huius mandati adicitur: “ut sis longaevus super terram, quam Dominus Deus tuus
dabit tibi”. Vinculum rectum inter generationes pignus futuri est et vere humanae historiae.
Societas filiorum, qui patres haud honorant, societas est absque honore […] Societas haec est
iuvenes asperos avidosque complexura».[210]
190. Aversam autem nomisma idem habet partem: «relinquet vir – dicit Dei Verbum – patrem
suum et matrem» (Gn 2, 24). Quod tamen quandoque haud perficitur et matrimonium funditus non
sumitur, quia id non completur idque studium non perficitur. Parentes neque deseri neque neglegi
opus est, a quibus autem discedendum est, ut coniuges matrimonio iungantur et nova domus
habitaculum, praesidium, structura et propositum fiat atque «in carnem unam» (ibid.) re
convertantur. Aliquibus in matrimoniis evenit, ut multa de coniuge celentur, quae autem propriis

6.6 Page 56

▲back to top
56
parentibus manifestantur, ita ut plus parentum polleant sententiae quam coniugis. Haud facile est
hoc diutius perferre, quod vero transitorie tantum fieri potest, dum condiciones instituuntur fiduciae
et communicationis cumulandae. In novos filios matrimonium nos provocat.
Senes
191. «Ne proicias me in tempore senectutis; cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me» (Ps 71,
9). Senis hic est clamor, qui veretur ne in oblivionem veniat et reiciatur. Quemadmodum Deus nos
hortatur, ut eius simus instrumenta ad pauperum audiendas preces, ita et ipse exspectat, ut
senum clamorem captemus.[211] Hoc familias et communitates percontatur, quia «Ecclesia nec
potest nec vult erga senectutem intoleranti menti, nedum indifferenti aspernantique concedere.
Nos sensum communem gratiae aestimationisque et hospitalitatis concitare oportet, quibus senex
se vivam esse partem suae communitatis animadvertat. Senes viri virique sunt patresque et
matres, qui nos in eadem via et in eadem domo et in eodem cotidiano certamine pro dignitate
vitae praecesserunt».[212] Proinde, «quam velimus reiectionis cultui obsistat Ecclesia, per
supereffluentem laetitiam novi iuvenum cum senibus amplexus!».[213]
192. Sanctus Ioannes Paulus II nos cohortatus est, ut locum senis in familia observemus, cum
humani sint cultus formae, quae «ob confusam progressionem machinalis industriae et urbium
densati incolatus perduxerunt atque etiamnunc senes perducunt ad intolerandas exclusionis
formas».[214] Senes nobis opem ferunt, ut «continuationem generationum per gratiam
dilacerationes resarciendi» percipiamus.[215] Saepius avi pignora virtutum maiorum nepotibus
praestant et «multi confiteri possunt se initiationem christianam suam avis adscribere».[216]
Verba, blanditiae vel etiam eorum tantum praesentia adiuvant, ut pueri animadvertant historiam a
se non incohari atque se heredes esse longi itineris, necnon superiora esse servanda. Quisquis
nexus cum historia exsolvit a firmis consuetudinibus instituendis atque a rerum se non potiri
agnoscendo laborabit. Igitur, «senum cura humani civilisque cultus cuiusvis demonstrat
qualitatem. Consulitne senibus humanus cultus civilisque? Patetne senibus locus? Humanus hic
cultus tantum progredietur quantum prudentiae senumque sapientiae servare valebit».[217]
193. Nostra quidem societas historiae memoria prorsus caret. Praepostera est mens illius, ‘iam
transivit’. Cognoscere et consilium de praeteritis capere una est facultas prudentis futuri
exstruendi. Non datur educatio nisi memoria suffulta: «Rememoramini autem pristinos dies» (Heb
10, 32). Narrationes senum bene faciunt pueris iuvenibusque, cum eos historiae sive a familia sive
a vico sive ab ipsa urbe actae coniungant. Familia avos aspernens vel neglegens, qui eiusdem
viva sunt memoria, est disiecta; familia autem memoriam colens posteritatem secum fert. Itaque,
«si humanus civilisque adest cultus, qui senes non complectitur aut eos abicit, quippe qui
difficultates afferant, haec societas mortiferum venenum secum gerit»,[218] quia «seipsam a suis
evellit radicibus».[219]Eo quod orbitate quadam hodierni animi afficiuntur, quae intermissionem, et
amissas certitudines, familiam fingentes, id studium in nos concitat ut familias nostras efficiamus
locum, ubi communis historiae fundamento pueri inniti valeant.

6.7 Page 57

▲back to top
57
Fratres esse
194. Consuetudo inter fratres progrediente tempore altior fit et «fraternitatis vinculum, quo in
familia filii devinciuntur, si sub signo urbanae humanitatis erga proximum constituitur, libertatis
pacisque summa instituitur schola. Intra familiam humanus convictus inter fratres discitur […]
Quod autem non semper nobis consciis evenit, sed revera familia ipsa fraternitatem in mundum
infert. Hoc ex primo usu fraternitatis, affectibus et familiari educatione suffulto, mos fraternitatis
quasi pignus universam societatem irradiat».[220]
195. Coalescere cum fratribus optimam mutuae cuiusdam curae praebet facultatem, qua scilicet
adiuvamus simul et adiuvamur. Igitur, «fraternitas in familia tum peculiariter elucet, cum
sollicitudinem patientiamque et affectum videmus, quibus saepiuntur fraterculus sororculave
debiliores, aegri vel inhabiles».[221] Confitendum est «fratrem, sororem habere, qui te diligit,
experientiam esse magnam, pretiosam, unicam»,[222] sed filii edocendi sunt, ut sese tamquam
fratres prosequantur. Quod tirocinium, interdum laboriosum, vera est schola socialitatis. Aliquibus
in Nationibus pollens exstat ad unum filium pariendum inclinatio, quam ob rem fraternitas
rarescere coepit. Si usu venit ut unus filius tantum generari possit, opus erit exquirere quomodo
vitari possit, ne puer solus vel solitarius crescat.
Cor magnum
196. Super parvam coniugum eorundemque filiorum coronam aucta stat familia, quae nullo modo
praetermitti potest. Nam, «amor inter virum et mulierem in matrimonio et, ratione inde manante et
amplificata, amor inter ipsius familiae participes — inter parentes ac filios, inter fratres et sorores,
inter propinquos et familiares — animatur atque impellitur intimo perennique vigore dynamico, qui
familiam perducit ad communionem in dies arctiorem impensioremque, quae est fundamentum et
vis communitatis coniugalis et familiaris».[223] Huic etiam amici sunt ac familiae amicae
subiciendae simul et communitates familiarum, quae invicem in difficultatibus, in sociali navitate
atque in fide suffulciuntur.
197. Amplificata haec familia oporteret puellas matres amantius accipiat atque pueros parentibus
carentes, mulieres solas, quarum est educationem filiis tradere, inhabiles personas quae peculiari
dilectionis assiduitatisque officio prosequendae sunt, iuvenes qui a quibusdam pravis moribus se
eripere conantur, eos qui in matrimonio collocati non sunt vel a coniugio discesserunt vel viduati
solitudine excruciantur, senesque et infirmos a nullo sustentatos filio, adusque «propter mores
vitae vel perditissimos» complectendos.[224] Hoc etiam iuvare potest ut fragilitati intellegendae
parentum subveniatur vel saevitiae licentiaeque contra pueros tempestive detegantur et arguantur,
dum eis sanus amor familiareque subsidium tribuitur, quae parentes suppeditare nequeunt.
198. Illud oblivione extingui demum non potest hac in amplificata familia socerum etiam
socrumque esse et omnes coniugis adfines. Urbanitas quaedam est amoris cavere, ne qui

6.8 Page 58

▲back to top
58
tamquam aemuli vel periculosi vel ereptores quoque videantur. Coniugale vinculum exposcit, ut
eorum traditiones ac mores colantur eloquiumque sollicite intellegatur vituperationesque
coerceantur et ipsi curentur ac quodammodo corde excipiantur, etiam cum tuenda est legitima
libertas et intima coniugum consuetudo. Agendi his modis liberalitas studiosae dilectionis in
proprium coniugem manifestatur.
CAPUT SEXTUM
QUIDAM PASTORALES PROSPECTUS
199. Dialogi synodalis itineris duxerunt ad prospectandam necessitatem explicandi nova itinera
pastoralia, quae conabimur nunc summatim complecti. Singulae communitates curabunt
perficiendas propositiones aptiores et efficaciores, quae considerent tum Ecclesiae magisterium
tum locales necessitates et provocationes. Non praesumimus hic praebere familiae pastoralem
curam, tantum quasdam praecipuas pastorales provocationes colligere volumus.
Familiae Evangelium hodie nuntiandum
200. Patres synodales instanter asseruerunt familias christianas, per gratiam nuptialis sacramenti,
principalia esse subiecta curae pastoralis familiaris, ante omnia afferentes “laetam testificationem
coniugum familiarumque, ecclesiarum domesticarum”. [225] Quapropter affirmaverunt “de
experiendo familiae Evangelium gaudio agi quod “replet cor totamque vitam”, quoniam in Christo
“sumus liberati a peccato, a moestitia, ab interiore vacuitate et solitudine” (Evangelii gaudium, 1).
Parabolae de seminatore sub lumine (cfr Mt 13,3-9), nostrum munus est in seminatione cooperari:
ceterum opera est Dei. Haud obliviscendum est Ecclesiam, quae de familia praedicat, signum
esse contradictionis”, [226] sed coniuges magni aestimant Pastores sibi afferre rationes ad
animosam amoris fortis, solidi, duraturi sponsionem, qui sustinere valeat ea omnia quae iis
procedente tempore obveniunt. Ecclesia studet attingere familias per humilem intellectionem, et
eius desiderium est “comitari singulas et cunctas familias ut reperiant meliorem modum
difficultates superandi quas inveniunt in suo itinere”. [227] Non sufficit includere quandam
genericam sollicitudinem de familia in magna pastoralia incepta. Quo familiae magis magisque
subiecta activa familiaris curae pastoralis efficiantur, requiritur “conatus evangelizationis et
catechesis conversus in familiam”, [228] qui eam in hoc iter dirigat.
201. “Quocirca ab omni Ecclesia missionaria conversio requiritur: necesse est ne sistat in nuntio
mere theorico alienoque a veris personarum quastionibus”. [229] Pastoralis cura familiaris “experiri
sinat oportet familiae Evangelium humanae personae altioribus exspectationibus respondere: eius
dignitati plenaeque completioni in reciprocitate, in communione et in fecunditate. Non agitur solum
de norma quadam praebenda, sed de bonis proponendis, huiusmodi bonorum necessitati
respondendo quae hodie comperitur, etiam in nationibus magis saecularizatis”. [230] Similiter
“extollebatur necessitas evangelizationis quae culturae, rei socialis, politicae et oeconomicae

6.9 Page 59

▲back to top
59
constrictiones sincere denuntiaret, sicut etiam nimium locum mercandi rationibus concessum,
quae obstant verae vitae familiari, cum secum ferant discriminationes, paupertatem, exclusiones
et violentiam. Quapropter oportet dialogum instituere et cooperationem cum structuris socialibus,
sicut etiam animum addere ac sustinere laicos qui involvuntur tamquam christiani in ambitu
culturali, sociali et politico”. [231]
202. “Multum praecipuumque ad curam pastoralem familiarem confert paroecia, quae est familia
familiarum, ubi apte contrahuntur ea quae comportant parvae communitates, motus et
consociationes ecclesiales. [232] Una cum pastorali cura praecipue versa ad familias, proponitur
nobis necessitas ut praebeatur “institutio magis congrua presbyteris, diaconis, religiosis viris et
mulieribus, catechistis aliisque agentibus pastoralibus”. [233] Inter responsiones consultationum in
universum orbem missarum intellectum est ministros ordinatos saepe congrua institutione carere
ad familiarum implicatas difficultates hodie tractandas. Qua de re utilis esse potest etiam
experientia diuturnae traditionis orientalis sacerdotum uxoratorum.
203. Seminarii alumni accedant oportet ad ampliorem interdisciplinarem formationem super
sponsalibus et matrimonio, ac non tantum ad doctrinam. Insuper, institutio haud semper sinit ut
exprimant ii suum animum psychicum et affectuum. Nonnulli ferunt sua in vita experientiam
propriae familiae vulneratae, cum absentia parentum et inconstantia commotionum animi.
Tempore formationis praestanda est maturitas ut futuri ministri habeant aequabilitatem psychicam
qua indiget eorum munus. Familiaria vincula sunt praecipua ad firmandam sanam sui
aestimationem seminarii tironum. Quapropter magni est ponderis familias comitari totum cursum
seminarii et sacerdotii, quoniam adiuvant eum reapse roborare. Hac de re salutaris est coniunctio
cuiusdam temporis vitae in seminario ac pariter in paroeciis, quod sinit magis attingere re familias.
Nam per cursum suae vitae pastoralis sacerdos convenit ante omnia familias. “Praesentia
laicorum et familiarum, potissimum praesentia feminarum, in presbyteris instituendis favet
aestimationi varietatis et complementarietatis diversarum vocationum in Ecclesia”. [234]
204. Responsiones ad consultationes manifestant instanter etiam necessitatem ut instituantur laici
operatores pro pastorali cura familiari, adiuvantibus psychopaedagogis, medicis familiarum,
medicis communitatum, assistentibus socialibus, advocatis minorum et familiae, dato quippe loco
recipiendi ea quae psychologia, sociologia, sexuologia conferunt et incluso ita dicto counseling.
Periti, praecipue ii qui experientia pollent comitandi, adiuvant ad propositiones pastorales in
condiciones reales inque veras familiarum sollicitudines inferendas. “Itinera et institutionis
curricula, quae pastoralibus operatoribus peculiariter destinantur, poterunt eos reddere idoneos ut
includant idem iter praeparationis ad matrimonium in vitae ecclesialis copiosorem vim”. [235]
Proba pastoralis institutio est magni momenti “etiam quod ad peculiares insolitorum eventuum
condiciones attinet, cum casus violentiae domesticae et sexualis abusus inveniuntur”. [236] Haec
omnia nullo modo minuunt, immo etiam confirmant praecipuum bonum spiritalis moderationis,
inaestimabilium spiritalium Eccclesiae subsidiorum ac reconciliationis sacramentalis.

6.10 Page 60

▲back to top
60
Sponsi matrimonium contracturi sustinendi
205. Patres synodales affirmaverunt diversis modis adiuvandos esse iuvenes ut bonum ac divitias
matrimonii detegant. [237] Percipere valeant oportet amoenitatem arti vinculi quae elevat et perficit
socialem rationem exsistentiae, tribuit sexualitati plenissimum sensum, simulque fovet bonum
filiorum iisque pro eorum maturitate educationeque potiora praebet.
206. “Implicata realitas socialis et provocationes quibus familia debet hodie occurrere requirunt
maius studium totius christianae communitatis ad praeparationem sponsorum ad matrimonium.
Recordari oportet multum praestare virtutes. Inter quas castitas apparet condicio pretiosa ut
authentice crescat amor inter personas. Quod ad hanc necessitatem spectat, Patres synodales
consenserunt in exigenda maiore totius communitatis implicatione, anteposita familiarum
testificatione, praeter inserendam praeparationem ad matrimonium in itinere initiationis
christianae, clare manifestando nexum matrimonii cum baptismo ceterisque sacramentis. Apparuit
similiter necessitas ut praecipua susciperentur incepta pro praeparatione proxima ad matrimonium
quae essent authentica experientia participationis in vita ecclesiali atque altius inducerent diversas
rationes vitae familiaris”. [238]
207. Cohortamur christianas communitates ut agnoscant comitari iter amoris novorum sponsorum
esse ipsis bonum. Sicut bene asseruerunt Episcopi Italiae, qui conubio iunguntur, pro
communitate christiana sunt “pretiosum subsidium, quoniam sincere studentes ut crescant in
amore et mutuo dono, possunt opem ferre ad ipsam renovandam totius corporis ecclesialis
compagem: peculiaris forma amicitiae quam ipsi tenent, propagari potest, quae simul in amicitia
fraternitateque christianam communitatem augere potest, quam ipsi participant”. [239] Habentur
diversi modi legitimi instruendi praeparationem proximam ad matrimonium, et quaeque Ecclesia
localis discernet quis sit melior, congruam praebens formationem quae eodem tempore non
avertat iuvenes a sacramento. Non agitur de toto eis tradendo Catechismo neque eis plurimis
argumentis cumulandis. Etiam in hoc valet regula: “Non enim abundantia scientiae satiat animam
eique satisfacit, sed sentire ac gustare res interne”. [240] Plus proficit qualitas quam quantitas, et
oportet praeponere – una cum renovata kerygmatis annuntiatione – haec argumenta quae,
communicata allicienti modo et ex corde, adiuvent eos suscipientes iter cunctae vitae “animo
magno et cum liberalitate”. [241] Agitur de quodam genere “initiationis” ad sacramentum
matrimonii, quae afferat eis elementa necessaria ut illud suscipere valeant melioribus cum
dispositionibus atque certa firmitudine vitam familiarem incipere.
208. Insuper expedit ut inveniantur modi, per familias missionarias, proprias familias sponsorum
variaque auxilia pastoralia, ad remotam praeparationem praebendam quae eorum amorem ad
maturitatem adipiscendam per propinquitatem testificationemque ducat. Solent perutiles esse
coetus sponsorum et propositiones optionales sermonum de variis argumentis quae revera
iuvenes alliciunt. Attamen necessaria sunt quaedam tempora personae aptata, quoniam primus
finis est adiuvare unumquemque ut discat amare illam certam personam quacum studet

7 Pages 61-70

▲back to top

7.1 Page 61

▲back to top
61
communicare totam vitam. Ediscere quendam amare haud est aliquid ex tempore factum nec
potest esse finis brevis cursus praecedentis matrimonii celebrationem. Revera, omnis persona
praeparat se ad matrimonium iam a suo primo ortu. Omnia a familia tradita deberent sinere ipsius
historia eum erudiri eumque idoneum reddere ad obligationem plenam ac decretoriam
suscipiendam. Probabiliter ad nuptias eos esse paratiores qui a suis parentibus didicerunt quid
esset matrimonium christianum, ubi ambo elegerunt se sine condicionibus, et hoc propositum
renovare pergunt. Hoc sensu, omnes actiones pastorales, quae ad coniugibus opem praestandam
covertuntur, ut augeant amorem ac vivant Evangelium in familia, sunt adiumentum inaestimabile
quo eorum filii se praeparent ad futuram vitam matrimonialem exigendam. Ne obliviscendum
quidem est quid validi cura pastoralis popularis contulerit. Ut modicum exemplum supponamus,
memoramus diem festum sancti Valentini, qui apud nonnullas Nationes magis proficit mercantibus
quam actuositati pastorum.
209. Praeparatio eorum qui iam sponsalia confirmarunt, cum communitas paroecialis eos
permature comitari valet, etiam praebere eis debet facultatem incongruentia ac pericula
cognoscendi. Hoc modo illud percipi potest imprudentis esse illi vinculo confidere, ne quis se
obiciat possibili calamitati, quam consectaria pergravia consequentur. Inde est quod initalis error
ducat ad abscondendas vel multas res pro portione tractatas, vitentur dissentiones, et ita
difficultates in posterum differuntur. Sponsi incitandi sunt et adiuvandi ut loqui valeant de iis quae
ab unoquoque desiderantur ex evenienti matrimonio, de ratione intellegenda quid sit amor et
consensus, quid ab altero expetatur, quod definiendi convictus sit genus. Hae collocutiones
possunt adiuvare ut perspiciatur pauca esse reapse communia consilia ac proposita, ac meram
mutuam attractionem sufficere non posse vinculi solidandi causa. Nihil magis vanum, debile et
inopinabile quam desiderium, et numquam fulciendum est consilium de matrimonio contrahendo
nisi solidae aliae sint rationes quae huic consensui certa firmitudinis indicia afferant.
210. Quidquid est, si palam alterius indolis quaedam debilia agnoscuntur, realem fiduciam habere
oportet eius adiuvandi, quo melius eius pesona evolvatur, ut pondus illius infirmitatis compensetur,
addito firmo studio uti hominis eius promovendi. Hoc secum fert firma voluntate quaedam esse
forsan deponenda, difficilia tempora et condiciones conflictationum praevidenda, solidamque
habendam deliberationem his rebus subveniendi. Detegenda profecto sunt signa periculi cui
occurrere potest relatio, ut reperiantur ante nuptias auxilia quae eadem feliciter aggredi sinant. Pro
dolor, multi ad nuptias perveniunt haud se cognoscentes. Tantum simul se oblectarunt, simul
fecerunt experientias, sed nihil de se ipsis serio animo cognoscendis neque de ediscendo quis
revera alter sit susceperunt.
211. Tam proxima praeparatio quam longius iter comitandi providere debent ut sponsi non
conspiciant nuptias tamquam metam itineris, sed matrimonium assumant uti vocationem quae eos
ultra proicit, cum firmo realique proposito una simul adeundi cuncta pericula temporaque difficilia.
Oportet cura pastoralis praematrimonialis et matrimonialis ante omnia pastoralis cura sit vinculi,
ubi elementa afferantur quae adiuvent tum amorem maturandum tum tempora mala superanda.

7.2 Page 62

▲back to top
62
Quae necessitudines haud sunt tantum persuasiones doctrinales, nec ad pretiosa spiritalia auxilia
reduci possunt quae Ecclesia iugiter praebet, sed oportet sint quoque itinera realia, consilia plane
ad rem adducta, agendi rationes ex experientia sumptae, directiones psychologicae. Omnia haec
informant paedagogiam amoris quae ignorare nequit hodiernum iuvenum sensum, eorum intus
permovendorum causa. Eodem tempore in sponsis parandis sunt indicandi loci hominesque,
consultores vel promptae familiae, ad quae ipsi se convertere poterunt, intervenientibus
difficultatibus, auxilium petentes. Sed numquam obliviscendum est eis Reconciliationem
sacramentalem esse proponandam quae sinit peccata erroresque praeteritae vitae ipsiusque
relationis deponere sub actione veniae misericordis Dei eiusque virtutis quae sanat.
Celebratio praeparanda
212. Apud proximam matrimonii praeparationem praecipuum locum obtinent invitationes, vestes,
festum et innumerae parvae res quae tam opes consumunt quam vires et laetitiam. Sponsi
debilitati et defessi ad matrimonium perveniunt, potius quam meliores vires impendant ut sese
praeparent uti par hominum ad magnum actum obeundum quem una simul sunt facturi. Haec
mentis habitudo revelatur etiam in quibusdam coniunctionibus re factis quae numquam ad
matrimonium pervenient, quoniam cogitant de celebratione nimiis sumptibus onerata, potius quam
mutuum amorem anteponant eiusque formalem comprobationem coram aliis. Cari sponsi:
habetote animum ut ab aliis differatis, ne patiamini vos devorari a societate consummendarum
rerum et apparentium. Quod plus est, amor est qui vos coniungit, gratia confirmatus et
sanctificatus. Vos seligere festi celebrationem modicam ac simplicem valetis, amorem super
omnia efferentes. Operatores pastorales cunctaque communitas adiuvare possunt ut non
quaedam exceptio, sed princeps sit haec norma.
213. In proxima praeparatione tanti est sponsos certiores fieri ut altius celebrationem liturgicam
communicent, qui adiuti intellegant et vivant sensum cuiusque gestus. Recordamur tantum
officium, quantum expromit consensus matrimonialis, atque corporum coniunctionem quae
matrimonium consumat, cum de duobus baptizatis agitur, conspici posse solummodo uti signa
amoris Filii Dei qui caro factus est quique sua cum Ecclesia amoris foedere iungitur. In baptizatis
verba et gestus mutantur in fidei eloquentem sermonem. Corpus significationibus quas Deus
creans in illud immittere voluit “transformatur in sermonem sacramenti ministrorum, qui conscii
sunt in coniugali foedere mysterium manifestari et perfici”. [242]
214. Interdum sponsi haud percipiunt theologicum spiritualeque pondus consensus, qui omnium
subsequentium gestuum significationem illuminat. Necesse est patefacere haec verba ad
praesens reduci non posse; ea totum quiddam complecti futurum tempus includens: “donec mors
eos separaverit”. Consensus significatio ostendit “libertatem et fidelitatem minime obsistere, quae
immo potius mutuo se sustinent, tam in vinculis personarum quam in socialibus necessitudinibus.
Revera, cogitemus de damnis quae efficit in communicationis globalis cultu promissionum non
perfectarum nimietas […]. Fides data eaque servanda, promissioni fidelitas emi aut venire

7.3 Page 63

▲back to top
63
nequeunt. Vi imponi non possunt, ne sacrificio quidem custodiri”. [243]
215. Episcopi Keniae asseruerunt: “Nimis in nuptiarum diem intenti, sponsi obliviscuntur se
paraturos ad munus quod cunctam per vitam producitur”. [244] Adiuvandi sunt ut intellegant
sacramentum haud esse tantum momentum quod proinde ad praeteritum et memorias remittitur,
quoniam perpetuo incidit in cunctam matrimonialem vitam. [245] Procreativus sensus sexualitatis,
corporis sermo gestusque amoris qui in historia coniugum servantur, “continuatio sine
intermissione liturgici sermonis” fiunt et “vita coniugalis quodam sensu fit liturgia”. [246]
216. per Biblia legenda meditari etiam possumus et locupletare intellectionem significationis
anulorum qui mutuo donantur, vel aliorum signorum quae ad ritum pertinent. Sed bonum non
esset si ad matrimonium accederent, nulla antehac simul facta precatione, cum alter pro altero a
Deo auxilium poscit ut fideles sint et magnanimi, una simul a Deo exquirentes quid Ipse ab iis
exspectet, atque amorem suum consecrantes coram Virginis Mariae imagine. Qui eos comitantur
ad matrimonium accessuros, sic eos dirigere debent ut vivere valeant orationis tempora quae iis
valde prodesse possunt. “Liturgia nuptialis est eventus unicus, qui vivitur in ambitu familiari
socialique festo. Primum signorum Iesu factum est in nuptiarum epulis Canae: vinum bonum
Dominici miraculi, quod familiam orientem laetificat, est vinum novum Foederis Christi cum viris
mulieribusque cuiusque aetatis. […] Crebro celebrans opportunitatem habet alloquendi coetum
personis compositum quae parum vitam ecclesialem participant vel ad aliam christianam
confessionem aut religiosam communitatem pertinent. De pretiosa agitur occasione annuntiandi
Christi Evangelium”. [247]
Vita matrimonialis primis annis comitanda
217. Agnoscere debemus uti magnum bonum quod intellegitur matrimonium esse amoris
proprium, nuptias conficere posse tantum qui sese libere eligunt et amant. Nihilominus, cum amor
mera fit attractio vel incerta quaedam affectio, hoc efficit ut coniuges patiantur insuetam
fragilitatem cum affectus versetur in discrimine vel cum corporis attractio deficiat. Quoniam hae
perturbariones crebro occurrunt, fit necessarium comitari coniuges primis annis vitae matrimonialis
quo ditius et firmius fiat propositum idque scienter libereque suscipiatur, ut alter ad alterum
pertineat ametque usque ad finem. Saepenumero sponsalium tempus haud sufficit, deliberatio
nuptias festinanter ineundi varias ob rationes evenit, dum, quasi si hoc parum esset, iuvenum
maturatio tardata est. Idcirco novi coniuges iter illud complere deberent, quod tempore
sponsalitium perficere debuissent.
218. Ceterum, hoc corroborare cupimus, matrimonium non esse finitum quiddam et familiaris
pastoralis curae esse ipsum iuvare ad hoc intellegendum. Coniunctio realis est, irrevocabilis,
atque confirmata est et consecrata per matrimonii sacramentum. Sed hac in coniunctione
coniuges fiunt actores, suae ipsorum historiae domini ac consilii auctores quod simul proferendum
est. Intuitus in futurum vertitur quod singulis diebus aedificandum est Dei suffragante gratia, et

7.4 Page 64

▲back to top
64
idcirco a coniuge haud requiritur ut iam sit perfectus. Deponendae sunt inanes spes ac coniugem
accipere oportet sicut est, imperfectum quidem, vocatum ad incrementum, in itinere. Cum coniux
censorie usque conspicitur, hoc indicat matrimonium acceptum non esse uti inceptum simul
exstruendum, patienter, benigne, indulgenter et magnanime. Quamobrem amor paulatim
substituitur intuitu inquisitionis ac severo, cuiusque meritorum iuriumque inspectione,
reclamatione, concertatione suique defensione. Itaque coniuges haud valent alter alterum
sustinere ad utriusque maturationem necnon coniunctionis incrementum. Necesse est novis
coniugibus ab initio bene plane hoc ostendatur, ut conscii fiant se incepturos. Consensus quem
mutuo sibi dederunt, initium est itinerarii, quod prae se fert propositum ea superandi quae
imponunt rerum adiuncta et si quae intervenerint obstacula. Recepta benedictio est gratia et
incitamentum, ut hoc iter semper pateat. Saepe iuvat sedere ad colloquendum ut certum
propositum conficiatur, finibus, instrumentis et elementis constitutis.
219. Memoramus redientem versum dicentem aquam stagnantem corrumpi, inquinari. Hoc evenit
cum amoris vita primis matrimonii annis laxatur, non movetur, iam illam non habet inquietudinem,
per uam ultra proceditur. Saltatio propulsat hoc iuvenili amore, saltatio his oculis stupefactis spe
repletis non debet consistere. In sponsalibus inque primis matrimonii annis spes in se vim habet
fermenti, conspicere sinit ultra contradictiones, conflictus, vicissitudines, semper ultra prospectare
sinit. Spes quamque inquietudinem permovet ad se in itinere incrementi servandum. Eadem spes
nos invitat ut plene praesens tempus teneamus, in familiari vita cor ponentes, quoniam melius in
praesens vivitur cum futurum tempus paratur ac firmatur.
220. Iter postulat varias stationes transeundas quae ad magnanimam vocant donationem: cum
prima tempora magna sensuum voluptate natantur, ulteriora autem necessitate alterum ut sui
partem sentiendi. Inde proceditur ad mutuae communionis gustum, totam vitam uti amborum
propositum intellegendam, alterius felicitatem supra proprias necessitates ponendam, adque
gaudium videndi proprium matrimonium tamquam bonum pro societate. Amoris maturatio implicat
etiam artem “negotiandi” ediscendam. Non est habitus meritorius vel ludus commercialis generis,
sed utique mutui amoris exercitium, quoniam haec negotiatio est complicatio mutuarum
oblationum et recusationum pro familiae bono. In quaque nova vitae matrimonialis statione oportet
sedere ad negotianda denuo pacta, ita ut victores victique non habeantur, sed uterque vincat.
Domi decernendum est non una tantum ex parte, ac duo responsalitatem pro familia participant, at
unaquaeque domus una est et quaeque matrimonialis synthesis alia est.
221. Inter causas quae ad matrimonii dissolutionem ducunt illa est annumeranda quae de
coniugali vita nimium sibi vindicat. Cum realitas detegitur artior laboriosiorque quam sperata est,
solutio non est cito et haud responsaliter de separatione cogitare, sed matrimonium veluti
maturationis iter accipere, in quo uterque coniugum Dei instrumentum est pro altero augendo.
Fieri potest mutatio, incrementum, bonarum facultatum, quas unusquisque in se fert, explicatio.
Omne matrimonium est quaedam “historia salutis”, et hoc vult ut ex imbecillitate sumatur initium
quae, per Dei donum et ingeniosam magnanimamque responsionem, paulatim realitati dat locum

7.5 Page 65

▲back to top
65
solidiori usque et pretiosiori. Missio forsitan maxima viri mulierisque in amore haec est: vicissim
magis virum vel mulierem effici. Cum quis efficit ut alter crescat, eum adiuvat ut sua in identitate
se fingat. Hac de causa amor est artifex. Cum textum Bibliorum legimus de creatione viri et
mulieris, primum Deum videmus qui virum informat (cfr Gen 2,7), deinde animadvertit aliquid
praecipuum deesse et mulierem fingit, ac deinde stuporem viri audit: “Eia, nunc sic, haec utique!”.
Et post audiri videtur pulcher ille dialogus, in quo vir et mulier passim se detegunt. Re quidem vera
etiam in difficilibus temporibus alter denuo obstupescit et aperiuntur novae portae ad iterum se
conveniendum, quasi si esset prima occursio; et in quaque nova statione revertuntur ad se
vicissim ipsos “fingendos”. Amor efficit ut alter alterum exspectet et patientiam habeat artificis
propriam quam a Deo hereditate accepit.
222. Comitatus debet coniugibus animum addere ut liberales fiant in vita communicanda.
«Secundum indolem personalem et humane completam coniugalis amoris, recta via ad familiare
propositum requirit dialogum consensualem inter coniuges, temporum observantiam et cuiusque
consortis considerandam dignitatem. Hoc sensu Litterae Encyclicae Humanae vitae (cfr 10-14) et
Adhortatio apostolica Familiaris consortio (cfr 14; 28-35) iterum detegendae sunt ad concitandam
promptam voluntatem procreandi contra quandam mentem saepe vitae infensam. [...] Eo quod
parentes responsaliter fieri eligitur, efformata conscientia requiritur, quae “est nucleus
secretissimus atque sacrarium hominis, in quo solus est cum Deo, cuius vox resonat in intimo
eius” (Gaudium et spes, 16). Quo magis coniuges audire conantur sua in conscientia Deum
eiusque mandata (cfr Rom 2,15), et spiritalem accipiunt comitatum, eo magis eorum decretum
intime liberum erit ab arbitrio subiectivo et ab aequandis modis agendi in eorum ambitu». [248]
Validum permanet perspicuum affatum Concilii Vaticani II: Coniuges “communi consilio atque
conatu, rectum iudicium sibi efformabunt, attendentes tum ad suum ipsorum bonum tum ad
bonum liberorum, sive iam nati sint sive futuri praevideantur, dignoscentes temporum et status
vitae condiciones tum materiales tum spirituales, ac denique rationem servantes boni
communitatis familiaris, societatis temporalis ipsiusque Ecclesiae. Hoc iudicium ipsi ultimatim
coniuges coram Deo ferre debent”. [249] Ceterum «recursus ad methodos fundatas super
“naturales leges ac tempora fecunditatis” (Humanae vitae, 11) fovendus est. In bono lumine
collocantur et “hae methodi corpus verentur coniugum, teneritudinem promovent inter eos et
educationi favent authenticae libertatis” (Catechismus Catholicae Ecclesiae, 2370). Illud semper
extollendum liberos mirum esse Dei donum, laetitiam parentibus et Ecclesiae. Per eos Dominus
mundum renovat». [250]
Quaedam subsidia
223. Patres synodales indicaverunt “primos matrimonii annos tempus esse vitale ancepsque, in
quo coniuges adolescunt, de provocationibus conscii ac de matrimonii significatione. Unde
necessitas adiumenti pastoralis quae post sacramenti celebrationem debet pergere (cfr Familiaris
consortio, pars III). Magni est ponderis hac in pastorali cura praesentia coniugum probatorum.
Paroecia consideratur locus ubi coniuges provectiores iunioribus praesto esse possunt, forsitan

7.6 Page 66

▲back to top
66
opem ferentibus consociationibus, motibus ecclesialiis novisque communitatibus. Oportet animum
addere coniugibus, ut praecipuam habeant voluntatem filiorum recipiendorum, qui magnum sunt
donum. Ostendatur oportet magni momenti esse familiarem spiritualitatem, orationem et
Eucharistiae dominicalis participationem, exhortando coniuges ut sedulo conveniant ad fovendum
spiritalis vitae incrementum solidarietatemque in realibus vitae necessitatibus. Liturgiae, devotionis
consuetudines et Eucharistiae pro familiis celebratae, praesertim in matrimonii anniversaria
memoria, vitales occasiones ad favendum evangelizationi per familias memoratae sunt”. [251]
224. Hoc iter est temporis quaestio. Amor indiget temporis expediti et gratuiti, quod aliis rebus
secundas partes tribuat. Adhibendum est tempus ad colloquendum, se amplectendum sine
festinatione, proposita communicanda, se mutuo audiendum, contuendum, aestimandum, ad
necessitudinem corroborandam. Alias difficultates exstant propter citatum societatis motum, vel
propter tempora quae operum officia decernunt. Alias ex eo quod tempus simul exactum
qualitatem non habet. Communicamus tantum materiale locum, sed alter ad alterum animum non
attendimus. Pastorales operatores familiarumque coetus iuvenes aut debiles coniuges adiuvare
debent ut his temporibus sibi occurrere ediscant, alter coram altero sistere, atque etiam silentii
tempora quae eos cogent ad praesentiam coniugis experiendam communicare.
225. Coniuges qui bonam experientiam ob “tirocinium”quoddam sunt adepti hac in re, auxilia
realia, eis utilia, offerre possunt: praestitutionem temporum quibus simul gratuito consistant,
tempora oblectationis cum filiis, varios modos res magni momenti celebrandi, spatia spiritualitatis
communicatae. Sed quaedam etiam praebere possunt subsidia quae adiuvent sensu et
significatione replere haec tempora, ut melius communicare discant. Quod maximi est momenti
cum exstincta sit sponsalium novitas. Quoniam, cum nescitur quid sit faciendum cum tempore
communicato, alteruter coniugum ad technologiam confugere, alia negotia invenire, alia bracchia
quaerere vel intimitatem incommodam fugere potest.
226. Iuvenes coniuges sunt concitandi ut proprias consuetudines efficiant, quae sanum sensum
stabilitatis ac securitatis praebeant quaeque aedificent seriem cotidianorum rituum simul
participandorum. Bonum est semper mane sibi osculum mutuo dare, vespere autem
benedictionem impertire, alterum exspectare alterum atque suscipere cum venerit, aliquando
simul exire, opera domestica communicare. Sed eodem tempore bonum est consuetis festivitatem
interponere, capacitatem celebrandi in familia non amittere, gaudere et de pulchris experientiis
festum agere. Debent simul mirari propter dona Dei et fervorem in vitam simul alere. Cum quis
celebrare valet, haec facultas vires amoris renovat, eum a taedio liberat et colore ac spe
cotidianas consuetudines replet.
227. Nos Pastores familiis animum addere debemus ut in fide crescant. Quapropter iuvat ad
frequentem Reconciliationem hortari, ad spiritalem moderationem, ad recessus frequentandos.
Neque autem obliviscendum est eos esse invitandos ut spatia hebdomadalia familiaris orationis
instituant, quoniam “familia quae coniuncta orat, coniuncta manet”. Simulque, dum domus

7.7 Page 67

▲back to top
67
invisimus, cunctos familiares ad mutuam orationem adque familiam in manus Domini
committendam invitare debemus. Eadem opera oportet animum addere coniugibus ut quisque
tempus sibi sumat orationis in solitudine coram Deo, quoniam unusquisque suas secretas habet
aegritudines. Quidni Deo narremus quod cor turbat, vel ab ipso vim poscamus ad propria vulnera
sananda et lumina imploremus quibus indigemus ad proprium munus sustinendum? Patres
synodales palam asseruerunt etiam “Verbum Dei fontem esse vitae spiritualitatisque pro familia.
Omnis cura pastoralis familiaris debet efformari intus ac formare membra ecclesiae domesticae
per lectionem orantem et ecclesialem Sacrarum Scripturarum. Verbum Dei non solum est bonus
nuntius pro personarum vita privata, sed etiam norma iudicii et lumen pro discretione variarum
provocationum quibus coniuges et familiae subvenire debent”. [252]
228. Fieri potest ut alteruter coniugum non sit baptizatus, vel fidei officia tueri non vult. Hoc in
casu, alterius desiderium christianum in modum vivendi augendique efficit ut indifferens coniux e
dolore laboret. Nihilominus reperiri possunt quaedam bona communia quae studiose communicari
et coli possunt. Quidquid est, non credentem coniugem amare, felicem eundem reddere, dolores
eius allevare vitamque cum eo communicare verum est sanctificationis iter. Ceterum, amor donum
est Dei, et ubi diffunditur, suam effundit transformationis vim, modis aliquando arcanis, usque
adeo “sanctificatus est vir infidelis in muliere, et sanctificata est mulier infidelis in fratre” (1 Cor
7,14).
229. Paroeciae, motus, scholae et alia Ecclesiae instituta partes gerere possunt in familiis
curandis et redintegrandis. Exempli gratia per instrumenta qualia sunt: proximarum vel amicarum
familiarum congregationes, breves recessus pro coniugibus, peritorum collocutiones de familiaris
vitae quaestionibus admodum concretis, matrimonialis consultationis sedes, operatores
missionum ad colloquendum cum coniugibus de eorum difficultatibus desiderationibusque qui sunt
parati, consultationes de diversis familiaribus condicionibus (dependentiis, infidelitate, violentia
familiari), spiritualitatis loca, formationis laboratoria pro parentibus cum filiis difficultatibus affectis,
coetus familiares. Secretariatus paroecialis valeat oportet affabiliter accipere et familiares
urgentias prosequi, vel facile dimittere ad eos qui auxilium iis praestare valeant. Adest etiam
pastorale adiumentum quod in coniugum coetibus datur, cum ministerii tum missionis, orationis,
formationis vel mutui subsidii. Hi coetus occasionem praebent dandi, familiae apertionem versus
alios vivendi, fidem communicandi, sed eodem tempore instrumenta sunt ad coniuges
corroborandos et augendos.
230. Verum est multos coniuges post matrimonium e christiana communitate discedunt, sed tot
perdimus occasiones illorum denuo praesentium, ubi nos allicientem in modum christiani
matrimonii specimen iterum proponere eosque ad comitationis momenta adducere: loquimur
exempli gratia de filii Baptismo, prima Communione, vel cum cuiusdam necessarii vel amici
participant ritum funebrem vel matrimonium. Fere omnes coniuges rursus adsunt his in
occasionibus, quae melius possunt adhideri. Alia via eos conveniendi est benedictio domorum, vel
Beatae Virginis Mariae imaginis visitatio, quae occasionem dant de familiae condicione instituendi

7.8 Page 68

▲back to top
68
pastoralem dialogum. Proficere potest etiam coniugibus senioribus eis proximos coniuges iuvenes
commendare comitandos, ut eos visitent, prosequantur in eorum initiis eisque proponant
incrementi viam. Considerato hodiernae vitae cursu, maior coniugum pars haud studet
saepenumero convenire, neque pastoralis cura in modicum manipulum colendum contrahi potest.
Hodie familiaris cura pastoralis essentialiter missionaria sit oportet, quae egreditur, proxima est,
potius quam redigatur ad cursuum fabricam quibus pauci intersunt.
Discrimina illuminanda aeque et angores et difficultates
231. Aliquid dicendum est iis qui iam in amore inveteraverunt vinum sponsalium novum. Cum
vinum hac experientia itineris inveterascit, ibi apparet, floret tota sua in plenitudine, fidelitas
parvorum vitae momentorum. Fidelitas est exspectationis et patientiae. Haec fidelitas repleta
sacrificiis gaudiisque floret progrediente aetate, qua omnia “obdurescunt” et oculi scintillant in
contemplatione propriorum filiorum prolis. Sic erat ab initio, sed iam in dies, in annos conscius,
concretus, maturus in cotidiana admiratione revelationis factus est. Sicut docuit sanctus Ioannes a
Cruce, “amantes seniores sunt ii iam experti et probati”. Ipsi carent “fervoribus sensibilibus,
ebollitionibus externisque ignibus fervoris. Ipsi iam gustant suavitatem vini amoris in substantia,
iam fermentati et positi intus animae”. [253] Hoc secum fert valuisse ipsos coniuncti discrimina
angustiaeque tempora superare, haud provocationes effugentes nec difficultates abscondentes.
Discriminum provocatio
232. Familiae historia signatur discriminibus cuiusque generis, quae sunt quoque pars eius
dramaticae pulchritudinis. Auxilium est ferendum ut detegatur discrimen superatum non ferre ad
necessitudinem minus artam, sed ad vinum coniunctionis melius faciendum, elequandum et
maturandum. Homines non vivunt simul ut minus usque felices fiant, sed ut ediscant felices esse
modo novo, incipiendo a facultatibus nova statione patefactis. Quodque discrimen scholam secum
fert quae sinit ut vita communicata amplificetur, vel saltem ut novus sensus experientiae
matrimonialis reperiatur. Nullo modo ad descendentem cursum, ad deteriorem fatalemque
condicionem, ad mediocritatem tolerandam est inclinandum. E contra, cum matrimonium
assumitur tamquam munus quod importat etiam obstacula superanda, quodque discrimen
percipitur veluti occasio ut ad suavius vinum una simul bibendum perveniatur. Bonum est comitari
coniuges ut valeant accipere discrimina quae evenire possunt, suscipere provocationem et
designare eis locum in vita familiari. Coniuges periti institutique debent parati esse ad alios
comitandos in hac via detegenda, ita ut discrimina illos haud terreant neque ad subitanea consilia
capienda adducant. Quodque discrimen bonum nuntium abscondit et oportet ille utique auscultetur
cordis auditum acuendo.
233. Cuidam provocanti discrimini statim obsistitur ac defensio paratur, cum animadvertatur id e
propria voluntate effluere, qundoquidem ostendit non sufficere proprium vivendi modum, et hoc
displicet. Ideo adhibetur metodus difficultates negandi, abscondendi eas, earum pondus

7.9 Page 69

▲back to top
69
extenuandi, tempus dumtaxat considerandi idque terendi. Sed eapropter solutio tardatur et ingens
vis insumitur in quadam inutili occultatione, quae magis usque complicabit quaestiones. Vincula
corrumpuntur et solitudo quaedam consideratur quae intimae coniunctioni dat damnum. Si
discrimini non subvenitur, magis debilitatur communicatio. Hoc modo paulatim quae fuit “persona
quam diligo” fit deinde “persona quae usque comitatur me in vita”, post solum “pater vel mater
meorum filiorum”, ac denique extraneus.
234. Ut discrimen superetur praesentia opus est. Difficile est, quia aliquando personae delitescunt
ne ostendant quod sentiunt, se ad parvi animi silentium abducunt ac dolosum. His temporibus
oportet momenta constituere ad communicandum, ut dicitur, e corde ad cor. Nimirum illud est
quod difficilius fit sic communicare tempore discriminis, si numquam quis didicerit istud facere.
Vera est ars quae ediscitur tranquillitatis temporibus, acerbioribus temporibus adhidenda. Oportet
adiuvare ad causas detegendas occultiores in cordibus coniugum easque sumendas tamquam
partum qui praeteribit et relinquet novum thesaurum. Sed responsiones ad consultationes effectas
patefaciunt in difficilibus vel gravibus condicionibus maiorem hominum partem pastoralem
comitationem negligere, quoniam illam haud comprehensivam, proximam, realem, veram
animadvertit. Quamobrem studeamus nunc ad discrimina matrimonialia accedere, cernentes et
haud ignorantes eos pondere doloris aegritudinisque onerari.
235. Sunt discrimina communia quae sueto more in cunctis matrimoniis usu veniunt, sicut
initiorum discrimen, cum necesse est conciliare differentias et segregari a parentibus; vel
discrimen temporis quo filius paritur, suis cum novis emotionum provocationibus; discrimen
temporis pueri alendi, quod mutat parentum consuetudines; discrimen temporis filii adolescentis,
quod requirit multas vires, parentes destitit, aliquando etiam inter se dissentiontes; discrimen “nidi
vacui”, quod coniuges coegit denuo se ipsos inspicere; discrimen effectum senectute parentum
coniugum qui postulant maiorem praesentiam, plus curarum ac difficiles deliberationes. Hae sunt
imperiosae condiciones, quae gignunt timores, culpae sensus, depressiones vel defatigationes
quae possunt graviter vinculum afficere.
236. His adduntur discrimina personalia quae in coniuges recidunt, quaeque cum difficultatibus
oeconomiae, operis, affectionum, socialitatis, spiritalitatis iunguntur. Et adduntur quaedam
inopinata quae perturbare possunt vitam familiarem quaeque sibi vindicant iter veniae et
reconciliationis. Ex quo tempore ad veniam accedere studet, quisque se serene humiliterque
interrogare debet an condiciones posuerit, ut alius quosdam in errores rueret. Nonnullae familiae
pereunt cum coniuges inter se confligunt, sed “experientia ostendit congruo auxilio et
reconciliationem operante gratia maiorem discriminum matrimonialium partem feliciter superari. Si
quis dimittere vult sibique dimitti animadvertit, in familiari vita praecipuum quiddam experitur”.
[254] “Laboriosa reconciliationis ars, cui necessarium est gratiae auxilium, indiget magnanima
cooperatione parentum et amicorum, et aliquando etiam adiutorio externo et artis”. [255]
237. Saepe usu venit ut, cum quis animadvertit se quod optet non recipere, vel non perficere quod

7.10 Page 70

▲back to top
70
cupierit, id sufficere videatur ad finem matrimonio imponendum. Sic diuturnum non erit
matrimonium. Nonnumquam ad decernendum omnia exstincta esse sufficit ut quis spe quadam
destituatur, tempore illo absit cum ipso alter indiget, in elatum animum vulneratur vel de quadam
infinita re timet. Quaedam ad hominum infirmitatem utique spectant, quibus pergrave tribuitur
emotionum pondus. Exempli gratia, cum quidam sentit se prorsus non diligi, cum adsunt
aemulationes, cum quaedam inter utrumque differentiae exstant, cum is ab aliis personis allicitur,
cum nova studia cor invadere conantur, cum quaedam mutamenta corporis coniugis eveniunt,
atque tot alia interveniunt quae potius quam amorem, invitamenta sunt eundem plus quam semel
reduplicatura.
238. His in condicionibus, quidam satis sapiunt ut iterum alium seligant veluti comitem in via,
praeter necessitudinis limites, ac re accipiunt cunctis somniis optatis satisfacere se nequire. Vitant
se unicos martyres putari, aestimant parvas angustasque facultates quas iis familiaris vita praebet
atque operam dant ut vinculum roboretur in aedificio quodam, quod indigebit tempore studioque.
Quoniam demum agnoscunt omne discrimen esse novum “sic” propter quod fieri potest ut amor
renascatur roboratus, transfiguratus, maturatus, illuminatus. E discrimine quodam initium sumit
animus ad altas requirendas radices evenientium, rursus ad nova foedera praecipue ferienda, ad
novum temperamentum reperiendum, ad novum cursum simul suscipiendum. Cum quis praesto
est, tot difficultates vinci possunt. Quidquid est, agnoscentes reconciliationem fieri posse, hodie
detegimus “ministerium dicatum iis quorum matrimoniale vinculum dissolutum est hodie
potissimum esse necessarium”. [256]
Vetera vulnera
239. Intellegi potest in familiis multas inesse difficultates cum quidam earum membrorum suae
ipsius necessitudinis rationem haud obtinuit, quia vulnera cuiusdam vitae suae temporis non
sanavit. Propria infantia adolescentiaque male peractae in personalia discrimina facile declinare
possunt, quae matrimonium ad damnum deferunt. Si omnes personae recte adolevissent,
discrimina rarescerent ac minus dolerent. Sic res se habet ut personae quadraginta annos natae
nondum ad maturitatem pervenerint, quam iam adolescentes attingere debuissent. Interdum
amore agocentrico qui est pueri amatur, cum in quodam sistitur gradu ubi realitas deformatur et
libido imperat omnia circum se volvi debere. Amor est inexplebilis, qui clamat et plorat cum quae
concupiscit non recipit. Alias amatur amore qui in adolescentiae statu figitur, quique contetione,
damnatorio iudicio, consuetudine alios insimulandi, ratione sensus et fictionis, ubi alii replere
debent nostra vacua vel libidines sustinere nostras.
240. Multi infantiam suam complent et numquam experti sunt se amatos esse sine condicionibus,
et hoc vulnerat eorum confidendi facultatem seque donandi. Necessitudo male habita cum
parentibus et fratribus, quae numquam sanata est, iterum apparet, et damnum vitae coniugali dat.
Curriculum igitur complendum liberationis quod numquam est consideratum. Cum necessitudo
inter coniuges male evolvitur, ante magni momenti quam capiantur consilia, oportet inspicere an

8 Pages 71-80

▲back to top

8.1 Page 71

▲back to top
71
uterque hoc iter perfecerit suae historiae curae. Hoc requirit ut agnoscatur necessitas sanationis,
instanter postuletur gratia aliis sibique dimittendi, accipiatur auxilium, quaerantur rationes certae et
iterum iterumque istud temptetur. Unusquisque secum valde sincerus sit oportet ut agnoscat suum
modum vivendi amorem hac affici immaturitate. Quamvis tota culpa liquido esse alterius videatur,
numquam tamen discrimen superari potest, dum exspectatur ut tantum alter mutetur. Oportet
etiam is se interroget de rebus quas potuerit ipse perficere et sanare ad contentiones superandas.
Comitari post rupturas et divortia
241. Quibusdam in casibus consideratio propriae dignitatis bonique filiorum mandat ut alter firmiter
ab immodicis postulationibus, a magna iniustitia, a vi vel ab inobservantia, quae perpetua fit,
arceatur. Agnoscere oportet “exstare casus in quibus separatio est inevitabilis. Nonnumquam
etiam fieri potest moraliter necessaria, cum nempe agitur de coniuge debiliore vel parvis filiis
abducendis a gravioribus vulneribus, quae inferunt impotentia et vis, animi fractio et abusus,
distantia et indifferentia”. [257] Attamen “habendum est extremum remedium, cum omnis alius
conatus fuerit vanus”. [258]
242. Patres affirmaverunt “peculiarem discretionem esse necessariam ad pastoraliter comitandos
separatos, matrimonio solutos ac derelictos. Praesertim accipiendus aestimandusque est dolor
eorum qui iniuste passi sunt separationem, divortium vel desertionem, aut coacti sunt, saeviente
coniuge, ut convictum relinquerent. Iniuriam patiendibus haud facile est veniam dare, sed iter est
quod gratia efficere potest. Unde necessitas pastoralis reconciliationis atque mediationis etiam
ope huiusmodi sedium in dioecesibus statuendarum”. [259] Eodem tempore “personae per
divortium seiunctae, quae nuptias denuo non conciliarunt, quaeque saepe testes sunt
matrimonialis fidelitatis, adhortandae sunt ut in Eucharistia alimoniam reperiant quae eas sustineat
earum in statu. Loci communitas et Pastores debent sollicite comitari has personas, potissimum
cum filii adsint vel ipsae gravi inopia laborant”. [260] Matrimonium detrimentum multo fit
perniciosius et acerbius cum egestas ingruit, quoniam minus copiarum habetur ad vitam
exigendam. Homo pauper, qui familiarem tuentem locum amittit, dupliciter in omne genus
solitudinibus periculisque versantur, suae integritati infensis.
243. Magni est ponderis ut homines distracti, qui novo matrimonio iunguntur, percipiant se
Ecclesiae esse partem, se non esse “excommunicatos” neque ut tales tractari, quoniam semper
participant communionem ecclesialem. [261] Hae condiciones “expostulant attentam discretionem
et comitationem magnae observantiae, quae omnes sermones habitusque depellant, ne ii
pecipiant se esse separatos, atque ut ad vitam communitatis participandem inducantur. Quod ii
curantur, id christianae communitatis fidem et de matrimonii indissolubilitate testificationem non
extenuat, quin immo hac cura ipsa suam ostendit caritatem”. [262]
244. Ceterum, magna pars Patrum “necessitatem manifestavit ut in promptu omnino esset et, si
fieri potest omnino gratuiti, modi agendi in causis de matrimonii nullitate”. [263] Diuturnitas

8.2 Page 72

▲back to top
72
processuum exasperat defatigatque homines. Proxima duo Nostra de hoc argumento documenta
[264] planiorem reddiderunt agendi modum de declaratione nullitatis matrimonii. Per ea voluimus
etiam “ut pateret Episcopum ipsum sua in Ecclesia, cuius sit constitutus pastor et caput, hac
ratione esse et iudicem inter fideles sibi concreditos”. [265] Idcirco “haec documenta exsequenda
magnam tribuunt responsalitatem Ordinariis dioecesanis, qui ipsi vocantur ad nonnullas causas
iudicandas et, cuicuimodi est, ad faciliorem reddendum aditum fidelium ad iustitiam. Hoc secum
fert congruam personarum institutionem, clericorum scilicet et laicorum, qui peculiari modo huic
ecclesiali servitio dent operam. Necessarium ergo erit ut praesto sint hominibus separatis vel
coniugibus in discrimine versantibus servitium notitiarum, consilium mediationis, coniunctum cum
cura pastorali familiari, quae personas recipere quoque poterunt, praeviam prospectantes
inquisitionem matrimonialis processus (cfr Mitis Iudex, art. 2-3)”. [266]
245. Patres Synodales collustrarunt etiam “separationis vel divortii consectaria in filios, qui semper
victimae sunt innocentes harum rerum status”. [267] Praeter omnes considerationes quae exponi
possunt, ipsi primum obtient sollicitudinis locum, quae obscurari non debet ullo alio commodo vel
fine. Ad parentes separatos hanc admovemus supplicationem: “Numquam, numquam, numquam
filios obsides sumere debeti! Vos separastis ob tot difficultates et rationes, vita vobis hanc dedit
probationem, sed absit ut filii sint qui pondus separationis ferant, ne adhibeantur tamquam obsides
contra alterum coniugem, crescant audientes matrem bene de patre loquentem, etiamsi non simul
vivant, atque patrem bene de matre loquentem”. [268] Haud responsabile est imaginem patris vel
matris destruere, ut alteruter filii affectionem sibi conciliet, ut ulciscatur, ut se tueatur, quia hoc
damnum affert interiori vitae huius parvuli et vulnera edit difficulter sananda.
246. Ecclesia, quamvis intellegat in contentionibus versari coniuges, desinere non potest vox esse
debiliorum, qui sunt filii dolentes, saepe silentes. Hodie “quamvis animi sensu, qui videtur
amplificatus, cunctisque nostris acrioribus psychologicis inquisitionibus cumulemur, Nos
interrogamus an sensum amiserimus quod ad parvulorum vultera attinet [...] Sentimusne pondus
montis quod pueri animam gravat, in familiis ubi alius alium male tractat, malum infert, usque ad
coniugalis fidelitatis nexum solvendum?”. [269] Hae pessimae experientiae non adiuvant ut ii pueri
maturescentes definita munera gerere valeant. Quapropter christianae communitates non debent
parentes divortio seiunctos deserere, novo vinculo devinctos. E contra, eos includere debent et
comitari in eorum institutionis officio. Nam “quomodo possemus hortari hos parentes ut cuncta
agerent pro filiis in vitam christianam educandis, eis praebendo exemplum fidei firmae certaeque,
si eos a communitatis vita abduceremus, veluti essent excommunicati? Oportet ita facere ut alia
onera non imponantur praeter ea quae filiis hac in condicione iam ferenda sunt!”. [270] Adiuvare
parentum vulnera sanare eosque spiritualiter suscipere bonum est etiam filiis, qui indigent familiari
vultu Ecclesiae quae eos accipiat hac in gravi experientia. Divortium malum est, atque augescens
devortiorum numerus perturbat. Qua de re procul dubio nostrum maximum de familiis munus
pastorale est amorem confirmare atque adiuvare vulnera sanare, ita ut praecaveamus ne hoc
nostrae aetatis exitium longius progrediatur.

8.3 Page 73

▲back to top
73
Quaedam complicata rerum adiuncta
247. “De matimoniis mixtis quaestiones matrimonia mixta requirunt perquam attente sunt
ponderandae. ‘Inter catholicos aliosque baptizatos matrimonia, quamvis singularem exhibeant
speciem, plures tamen ostendunt rationes, quas utile est probe fovere et provehere tum propter
interius ipsarum bonum, tum propter vim, quam motui oecumenico tribuere possunt. Eius rei gratia
‘inquiri debet [...] benigna adiutrix opera inter ministrum catholicum et non catholicum iam inde a
primo tempore praeparationis ad matrimonium ipsarumque nuptiarum’ (Familiaris consortio, 78).
De eucharistica communione hoc asseritur: “deliberatio de parte non catholica in matrimonio
admittenda vel non ad communionem eucharisticam accipiendam sumenda est secundum normas
generales hac in re, tam pro christianis orientalibus quam pro aliis christianis, et prae oculis habita
hac peculiari condicione, videlicet quod sacramentum matrimonii christiani suscipiunt duo
christiani baptizati. Quamvis coniuges matrimonii mixti in commune habeant sacramenta baptismi
et matrimonii, Eucharistiae communicatio tantummodo exceptio esse potest, et profecto statutae
normae servandae sunt’ (Pont. Cons. de Christianorum Unitate promovenda, Direttorio per
l’Applicazione dei Principi e delle Norme sull’Ecumenismo, 25 marzo 1993, 159-160)”. [271]
248. “Matrimonia cultu disparia constituunt locum praecipuum dialogi inter religiones [...] sed
secum ferunt quasdam peculiares difficultates, sive quod ad familiae christianam identitatem
pertinet, sive quod ad filiorum religiosam educationem. [...] Numerus familiarum, disparitate cultus
coniugum efformatarum, augescens in territoriis missionum et etiam in Nationibus diuturnae
traditionis christianae, compellit ut prompte provideatur variatae curae pastorali secundum
diversos contextus sociales et culturales. Quibusdam in Nationibus, ubi religionis libertas haud
exsistit, coniux christianus coactus est ut in aliam religionem transeat ad nuptias ineundas, nec
potest matrimonium cum disparitate cultus celebrare neque filios baptizare. Idcirco confirmemus
oportet necessarium esse libertatem ab omnibus servari”. [272] “Necesse est praecipua attentio
praestatur iis qui huiusmodi matrimoniis coniunguntur, non solum ante nuptias. Singularibus
provocationibus occurrunt coniuges et familiae, in quibus alter catholicus est, alter non credens.
His in casibus necesse est vim Evangelii testificari quod in has condiciones descendat ita ut copia
detur filios ad christianam fidem insituendi”. [273]
249. “Singularem difficultatem afferunt circumstantiae quae pertinent ad Baptismum conferendum
iis qui in quadam implicata condicione matrimoniali inveniuntur. Agitur de personis, quae stabilem
matrimonialem coniunctionem inierunt tempore quo saltem alterutra nondum noverat fidem
christianam. Episcopi his in casibus vocantur ad pastoralem discretionem exercendam, congruam
nempe eorum spiritalibus bonis”. [274]
250. “Ecclesia suo in agendi modo sequitur Iesum Christum, qui suo immenso amore se obtulit
pro omnibus, nullo excepto. [275]Una cum synodalibus Patribus familias consideravimus, quae
experiuntur adesse intra se personas in homosexualitatem inclinantes, quod haud facile est
Parentibus et filiis. Quocirca confirmare volumus quamque personam personam, praeter sexualem

8.4 Page 74

▲back to top
74
inclinationem, reverendam esse sua in dignitate et observanter accipiendam, cura adhibita ut
vitetur “omnis signum iniustae discriminationis” [276], et nominatim” et praesertim omnis species
aggressionis et violentiae. Quod autem ad familias attinet, oportet officiosa agatur comitatio, ut qui
in homosexualitatem inclinantur subsidiis necessariis frui possint ad intellegendam efficiendamque
sua in vita Dei voluntatem. [277]
251. De dignitate ac familiae missione procedente disceptatione, Patres synodales planum
fecerunt “de propositis comparandi coniunctiones inter homosexuales cum matrimonio nullum
exstare fundamentum quae aequationes vel similitudines instituant, ne remotas quidem, inter
coniunctiones homosexuales et Dei consilium de matrimonio familiaque”; atque est improbandum
“locales Ecclesias hac in re coerceri et internationalia instituta condicionibus pauperes Nationes
adstringere, ut leges ferant de “matrimonio” inter eiusdem sexus personas”. [278]
252. Familiae monoparentales saepe oriuntur e “matre vel patre biologico nolenti umquam se in
vitam familiarem immitti, e circumstantiis violentiae a quibus alter parens coactus erat augufere
una cum filiis, e morte alterius parentis, e desertione familiae ab altero parente, aliisve
condicionibus. Quaecumque est causa, parens qui cum filio habitat sustentaculum
consolationemque inveniat oportet apud alias familias quae constituunt communitatem
christianam, necnon apud instituta pastoralia paroeciae. Hae familiae saepe rebus oeconomicis,
incertitudine operis instabilis, difficultate filios alendi, deficiente domu ultra gravantur [279]”.
Mortis aculeum
253. Nonnumquam vita familiaris tangitur morte cuiusdam personae carae. Non possumus id
praeterire quin offeramus fidei lumen ad comitandas familias quae hos hos casus patiuntur. [280]
Si familia, mortuo aliquo, desereretur, misericordia concideret, pastoralis opportunitas amitteretur,
quae ianuas obserare potest ad quamvis evangelizationis operam praestandam.
254. Intellegimus aegritudinem illius qui amatissimam personam amisit, coniugem quocum tot res
communicavit. Ipse Iesus fremuit spiritu et ploravit in funebri vigilia amici sui (cfr Io 11,33.35). Et
quidni lamentationem intellegamus eius qui filium amisit? Nam “hoc est quasi si tempus sisteret:
aperitur abyssus qui devorat praeteritum et etiam futurum tempus. [...] Et aliquando etiam Deus
insimulatur. Quot homines – intellegimus eos – Deo irascuntur”. [281] “Viduitas est experientia
perquam difficilis. [...] Quidam vires suas scire derivare videntur magis in filios et nepotes, hunc
per amorem ostendendum reperientes novam educationis missionem. [...] Qui familiaribus carent,
quibus dent operam et a quibus affectum proximitatemque recipiant, sustineri debent a christiana
communitate singulari cum sollicitudine ac studio, potissimum si penuria rerum laborant”. [282]
255. Generaliter luctus ob defunctos satis diu produci potest, et, cum pastor hoc iter comitari cupit,
accomodare se debet ad necessitates cuiusque periodi. Totus cursus interrogationibus signatur:
videlicet mortis causis, iis quae effici debuissent, quid viverit persona moritura... Per sincerum

8.5 Page 75

▲back to top
75
patiensque orationis et interioris liberationis iter redit pax. Luctu progrediente, oportet adiuvare ad
illud intellegendum: quotquot personam caram amisimus, adhuc missionem habemus
complendam, nec nobis proficit productus dolor, veluti hic esset obsequii actus. Persona amata
nostro non indiget dolore, nec mulcetur, si nostrae vitae detrimentum iniungitur. Neque optimum
est amoris signum eam iugiter recordari nominareque, quia hoc significat adhaerere praeterito
tempori quod iam non est, potius quam realem personam amare quae nunc in altero mundo
invenitur. Ipse corporaliter praesens esse iam non potest, sed, si mors potens est quiddam, “fortis
est ut mors dilectio” (Ct 8,6). Amor id sentit ac percipit quod sine sonitu auscultat et sine visu videt.
Quod non vult personam caram effingere sicut fuit, sed potius eam recipere transformatam, sicut
est nunc. Iesus resuscitatus, cum amica eius Maria eum vi amplecti vellet, quaesivit ex ea ne
tangeretur (cfr Io 20,17), ut eam ad occursum diversum conduceret.
256. Consolatur nos quod ii qui moriuntur non penitus intereunt, et fides confirmat Resuscitatum
nos numquam relicturum. Itaque prohibere non possumus quominus mors “venenet nobis vitam,
deleat nostros affectus, detrudat nos in vacua obscuriora”. [283] Sacra Scriptura loquitur de Deo
qui nos per amorem creavit, quique ita nos fecit ut nostrae vitae morte non imponatur finis (cfr Sap
3,2-3). Sanctus Paulus loquitur nobis de occursu cum Christo continuo post mortem: Desidero
hanc vitam “dissolvi et cum Christo esse” (Phil 1,23). Cum Eo, post mortem nos manet ea “quae
praeparavit Deus his, qui diligunt illum” (1 Cor 2,9). Praefatio Liturgiae defunctorum mirifice hoc
exprimit: “quos contristat certa moriendi condicio, eosdem consoletur futurae immortalitatis
promissio. Tuis enim fidelibus, Domine, vita mutatur, non tollitur”. Nam “nostri cari non evanuerut
in tenebras nullitatis: spes certiores nos facit eos esse in manibus bonis fortibusque Dei”. [284]
257. Modus quidam communicandi cum nostris caris qui defuncti sunt est pro iis orare. [285] Dicit
Sacra Scriptura: “orare pro mortuis” est “sancta et pia cogitatio” (2 Mac 12,44-45). Orare pro eis
“non solum eos potest iuvare, sed etiam eorum intercessionem pro nobis efficacem facere”. [286]
Apocalypsis martyres exhibet intercedentes pro iis qui iniusta patiuntur in terra (cfr 6,9-11),
solidales cum hoc itineranti mundo. Nonnulli sancti antequam morerentur suos caros solabantur
pollicentes se eis esse affuturos, opem ferentes. Sancta Teresia a Iesu Infante promittebat se in
Caelo bonum facere prrecturam. [287] Sanctus Dominicus affirmabat se “utiliorem fore post
mortem. [...] potentiorem in gratiis consequendis”. [288] Agitur de caritatis vinculis, [289] quoniam
“viatorum unio cum fratribus qui in pace Christi dormierunt, minime intermittitur, immo [...]
spiritualium bonorum communicatione roboratur”. [290]
258. Si mortem accipimus, nos ad eam parare possumus. Via est ingredienda augendi amoris
erga eos qui nobiscum ambulant, usque ad diem quo “mors ultra non erit, neque luctus neque
clamor neque dolor” (Ap 21,4). Hoc modo nos comparabimus etiam ad reperiendum nostros caros
qui de vita decesserunt. Sicut Iesus matri reddit eius filium mortuum (cfr Lc 7,15), idem nobiscum
faciet. Ne effundamus vires perdiu in praeteritis manentes. Quo melius vivimus hac in terra, eo
maiorem felicitatem poterimus communicare cum nostris caris in caelo. Quo magis adolescimus et
crescimus, eo plus venustarum rerum poterimus afferre ad nuptias caelestes.

8.6 Page 76

▲back to top
76
CAPUT SEPTIMUM
INSTITUTIO FILIORUM ROBORANDA
259. In filiorum moribus provehendis multum possunt parentes, sive quod ad bonum sive quod ad
malum attinet. Quapropter satius est ut in se hoc officium recipiant, quod vitari non potest, idque
conscientia, studio, ratione convenientiaque perficiant. Quandoquidem hoc institutionis familiarum
munus perquam implicatum factum est, peculiarem in modum hanc quaestionem excutere
cupimus.
Ubi filii?
260. Familia reicere non potest munus sustinendi, comitandi, dirigendi, quamvis iterum detegere
suas rationes novasque opes reperire debeat. Prospiciat oportet quid suis filiis prospectet. Ad hoc
se interrogent ipsi oportet qui sint ii qui dant operam ut oblectamenta ac ludicra afferantur, ii qui
domos per scrinia televisifica ingrediuntur, ii quibus filios committunt ut tempore otii dirigantur.
Solummodo cum eis tempus tererentes, plane familiariterque de magni momenti rebus
sermocinantes, bonas copias eis tempus acturis praebentes, noxias occupationes ab eis
avertemus. Oportet continenter vigilare. Disertio numquam proficit. Dirigere et instituere parvulos
adulescentesque debent parentes, ut fortuitis condicionibus occurrere possint, exempli gratia,
periculis violentiae, abusibus vel medicamentis stupefactivis obnoxietati.
261. Attamen nimia sollicitudo non educat, et omnes condiciones dirigi non possunt, in quibus
filius quidam forte sit. Hic illud valet: “tempus spatio superius est”[291]. Id est agitur de
processibus generandis potius quam de spatiis temperandis. Si parens quidam nimis sollicitatur ut
sciat ubi sit eius filius atque omnes eius actus recenseat, eius spatia tantummodo dominabitur.
Hoc modo eum non educat, non roborat, eum non parat, qui eventuris rebus subveniat. Magni
interest potissimum ut amabiliter filius in libertatem maturescat, instituatur, omnibus ex partibus
adolescat, veram colendam autonomiam acquirat. Hac tantum ratione filius in se elementa ipse
habebit, quibus indiget, ut se tueatur et scienter prudenterque item in difficilibus casibus agat.
Quapropter non magni interest ubi corpore sit filius, quocum nunc agat, sed ubi exsistentialiter
reperiatur, eius opinionibus, eius consiliis, eius desideriis, eius vitae propositis consideratis.
Idicirco ex parentibus quaerimus: “Operamne damus ut sciamus “ubi” revera suo in itinere sint filii?
Scimusne ubi revera eorum sit anima? Ac potissimum: volumusne id scire?”.[292]
262. Si maturitas tantum esset quaedam progrediens res quae in genetico codice continetur, non
multum erit faciendum. Prudentia, probum iudicium rectaque agendi mens non pendunt tantum ex
elementorum incrementi mera quantitate, sed ex serie quadam elementorum quae intra personam
coalescunt; quo liquidius dicamus, in medio loco eius libertatis. Necessario fit ut per proposita ex
hac libertate manantia admiratione quisque filius nos commoveat, nostras rationes summoveat,
atque bonum est ut id accidat. Educatio secum fert ut responsalis libertas promoveatur, ut in

8.7 Page 77

▲back to top
77
ancipiti re prudenter scienterque eligere valeant; peronae sint quae prorsus intellegant suam vitam
et communitatis suis esse in manibus atque hanc item libertatem infinitum esse donum.
Filiorum ethica institutio
263. Etsi schola indigent parentes ut primaria institutio filiis praebeatur, eorum moralem
institutionem non possunt ipsi umquam ex integro aliis committere. Affectuum morumque
provectus cuiusdam personae praecipuam requirit experientiam, ut credatur fiducia dignos esse
parentes. Id educationis responsalitatem secum fert: affectu ac testimonio oportet fiducia filiorum
eliciatur, eis amabilis observantia instilletur. Cum haud percipit filius se suis parentibus carum
esse, quamvis sit imperfectus, aut non animadvertit ipsos de se sincere sollicitos esse, id
gravissima vulnera infert quae eius in provectu complures difficultates important. Eo quod
relinquitur, quod affectione deseritur, acerbior dolor inuritur quam quaedam forte emendatio, quae
propter quiddam male actum adhibetur.
264. Parentum officium voluntatis institutionem et provectum bonorum morum affectuumque
proclivitates in bonum agendum complectitur. Id secum fert ut optabiles exhibeantur mores
ediscendi ac proclivitates augendae. Sed semper de processu ab imperfectis ad pleniora agitur.
Quod ad societatem accommodari studetur vel mos est proximam satisfactionem abiciendi ut
norma quaedam teneatur et bonus convictus agatur, id ipsum primum est bonum, quod efficit ut
ad altiora perveniatur. Moralis institutio per rationes activas et educationis dialogum semper est
facienda, quae sensum et propriam filiorum loquelam complectatur. Insuper institutio haec per
inductionis viam est perficienda, ita ut filius pondus certorum bonorum, principia normasque per se
detegat, potius quam ea tamquam indubitatae veritates imponantur.
265. Ut bene agatur, “congruenter iudicare” vel plane scire quid sit faciendum non sufficit, quamvis
sit id primarium. Praeter nostras opiniones pluries agimus, vel cum ipsae sint solidae. Licet morale
certum iudicium nobis praebeat conscientia, interdum plus possunt aliae res quae non trahunt, si
non obtinuimus bonum mente intellectum in nobis radices agere ut altam affectus inclinationem,
tamquam boni gustum plus habentem ponderis quam alia pellicentia, ut percipiamus bonum quod
intellexerimus ipsum “nobis” hic et nunc etiam esse. Ethica institutio efficax secum fert ut personae
demonstretur quoadusque ipsi sit opportunum bene agere. Hodie saepenumero inefficax est
aliquid exquirere, quod laborem et detractionem importat, quin palam bonum ostendatur quod per
hoc attingi possit.
266. Quosdam habitus consequi est necessarium. Etiam consuetudines, quas parvuli
adipiscuntur, suo bene funguntur munere, cum iuvent ut magna interioraque bona in extrarios
agendi mores, sanos firmosque, recidant. Quidam sociali sensu et adversus alios bona
propensione imbuitur, sed si perdiu, urgentibus adlutis, non assuevit dicere “quaeso” “licetne”,
“gratias ago”, eius interior propensio haud facile ad has sententias recidet. Roborata voluntas
necnon certa acta iterata agendi mores aedificant, atque conscia, libera aestimataque quorundam

8.8 Page 78

▲back to top
78
bonorum morum iteratione neglecta, huius habitus institutio haud perficitur. Incitamentum vel
invitamentum quae in certum bonum sentimus, virtus haud fiunt, his actibus congruenter non
comprobatis.
267. Excelsum quiddam est libertas, quam tamen amittere possumus. Moralis institutio in libertate
colenda insidet per proposita, rationes, certos actus, incitamenta, praemia, exempla, exemplaria,
signa, cogitationes, cohortationes, rationes agendi immutandas ac dialogos quae personas
adiuvent ad interiora principia firma reddenda, quae ad bonum libere agendum perducant. Virtus
persuasio est quaedam quae in internum stabileque agendi principium conversa est. Itaque proba
vita libertatem efficit, eam roborat eamque educat, cum vitet ne persona serva fiat habituum
impellentium, humanitatem adimentium et societati infensarum. Ipsa enim cuiusque hominis
dignitas “requirit ut secundum consciam et liberam electionem agat, personaliter scilicet ab intra
motus et inductus”. [293]
Sanctionis ut stimuli bonum
268. Necesse pariter est parvulum adolescentemque involvere, ut coscius fiat ex male actis
quaedam evenire. Oportet facultas concitetur alterius personam induendi et veniam petendi
quendam ob dolorem, cum ei malum factum est. Quaedam sanctiones – contra mores violentos et
societati infensos – hoc propositum consequi partim possunt. Magni momenti est puerum firmiter
dirigere ad veniam petendam et damnum sarciendum aliis illatum. Cum educationis iter suos
fructus ostendit in personalis libertatis maturitate, ipse filius grato animo tandem agnoscet bonum
ei fuisse in quadam adolescere familia et ea quoque tolerare quae requirit totus educationis
processus.
269. Stimulus est correctio, cum eadem quidem opera aestimantur et agnoscuntur studia, cumque
filius detegit parentes tolerantem fiduciam praesentem habere. Puer qui amabiliter corrigitur
animadvertit se considerari, percipit se aliquem esse, sentit suas facultates agnoscere parentes.
Id non postulat ut parentes macularum sint expertes, sed ut humiliter proprios fines agnoscant
atque suum personale studium ostendant in melius inclinandi. Sed illud parentum testimonium
oportet habeant pueri: ne illi irae concedant. Filius qui aliquid mali patrat est corrigendus, at
numquam ut inimicus vel aliquis in quem propria violentia effundatur. Praeterea adultus agnoscere
debet quaedam male acta cum debilitate finibusque illius aetatis propriis iugari. Quocirca noceret
mos quidam qui in poenas inferendas usque tenderet, quique non iuvaret ad varias actionum
gravitates diiudicandas, et animi desponsionem indignationemque induceret: “Patres, nolite ad
iracundiam provocare filios vestros” (Eph 6,4; cfr Col 3,21).
270. Praecipuum utique est in desiderium concisum non immutari disciplinam, sed in stimulum
usque ut ultra procedatur. Quomodo disciplina et interior motus complicantur? Quomodo efficitur
ut disciplina aedificationis sit finis cohibens iter quod suscipere debet puer et non eum diruens sit
murus vel educationis eum cohibens ratio? Inter duo extrema aeque perniciosa aequabilitas

8.9 Page 79

▲back to top
79
quaedam est invenienda: unum quod mundum exstruere vult, filii desideriis accommodatum, qui
adolescit ut iurium non responsalitatis subiectum. Alterum quod efficit ut ille vivat suae dignitatis,
suae singularis identitatis, suorum iurium minime conscius, officiis obrutus et desideriis
adimplendis aliorum obnoxius.
Indulgens realismus
271. Moralis institutio postulat ut ex puero vel adolescente quaerantur ea tantum quae non sint
maxime incommoda et modo illa virium requiratur quantitas, quae ad indignationem non ducat vel
arcessita modo acta. Ordinarium iter parvos proponendos gradus complectitur, qui intellegi, recipi
aestimarique possunt, quique congruam renuntiationem secum ferunt. Alioquin, qui nimium
postulat nihil consequitur. Persona, simul ac ab auctoritate se expedierit, probabiliter bene facere
cessabit.
272. Ethica institutio nonnumquam contemptum gignit, qui habitis desertionibus, animi
destitutionibus, deficienti affectu vel prava parentum effigie concitatur. In ethica bona proiciuntur
depravatae patris matrisque effigies, vel adultorum infirmitates. Quocirca adulescentes iuvandi
sunt ad analogiam efficiendam: bona ab insignibus potissimum personis perficiuntur, sed etiam
non perfecte diversisque gradibus absolvuntur. Eodem tempore, quandoquidem adolescentium
repugnantiae cum quibusdam perversis experientiis nectuntur, adiuvandi ii sunt ut iter ingrediantur
sanationis huius interioris mundi sauciati, ita ut pervenire possint ad intellegendas et consiliandas
sibi personas ac societatem.
273. Cum bona proponuntur gradatim est procedendum, diversimode progrediendum, aetate
certisque facultatibus personarum ob oculos habitis ac repudiatis agendi severis immutabilibusque
rationibus. Apta consilia quae psychologia et educationis scientiae conferre possunt ostendunt
opus esse gradatim procedere in morum mutationibus acquirendis, sed etiam libertatem aequo
cursu stimuloque indigere, quia deserta propriam maturitatem praestare non potest. Certa, realis
libertas coartatur et condicionibus astringitur. Neque mera est facultas bonum tota voluntate
eligendi. Haud semper actus “voluntarius” et actus “liber” plane distinguuntur. Quidam aliquid
improbi firmissima voluntate velle potest, sed propter imperiosam voluptatem vel malam
educationem. Hac in re eius deliberatio prorsus est voluntaria, non dissidet ab iis quae vult, sed
non est libera, quoniam paene fieri non potest ut malum illud non eligat. Quod accidit ei qui
imperiose medicamentis stupefactis vincitur. Quae cum cupit, omnibus viribus ea vult, sed talibus
condicionibus astringitur ut tunc diversa eligere non valeat. Itaque eius deliberatio est voluntaria,
at non libera. Sensu omnino caret illud “sine ut libere eligat”, quia re eligere non potest, ac
medicamentis stupefactivis cum committitur, eius obnoxietas tantum augetur. Aliorum auxilio et
educationis cursu indiget.
Familiaris vita sicut educationis locus

8.10 Page 80

▲back to top
80
274. Familia prima est schola hominum bonorum, ubi probus libertatis usus discitur. Proclivitates a
pueris adeptae personae penetralia imbuunt atque tota vita perstant ut salutaris erga quiddam
bonum animi commotio vel voluntaria quorundam morum reiectio. Personae plures ratione
quadam tota vita se gerunt, quippe qui validum putent illum agendi modum, quem a pueris per
mutuum quasi commeatum sunt consecuti: “ita sum edoctus”; “hoc est quod mihi tradiderunt”.
Intra familiam etiamdisci et discerni possunt acri iudicio nuntii variorum instrumentorum
communicationis socialis. Pro dolor, pluries quaedam televisificae emissiones ac quaedam nuntii
laudativi effigies sunt noxiae et recepta in familiari vita bona infirmant.
275. Hodiernis temporibus, quibus anxietas et technologica celeritas vigent, praecipuum
familiarum officium est ad expectandi facultatem educare. Hoc prohibere non vult quominus pueri
rebus electronicis ludant, sed ut modum inveniant et consilium diversas rationes diudicandi neque
digitalem celeritatem omnibus vitae partibus adhibendi. Procrastinare non est desiderium negare,
sed eius satisfactionem differre. Cum pueri vel adolescentes non sunt instituti qui probent
quaedam esse expectanda, impotentes ipsi fiunt et cuncta satisfactioni subdunt propriarum
proximarum necessitatum et crescunt una cum vitio “quaero et teneo”. Magna est haec fraus quae
libertati non favet, sed eam debilitat. Contra autem cum quis instituitur quaedam esse differenda et
opportunum tempus exspectandum, ostenditur quid significet sui ipsius esse dominum, suarum
voluptatum compotem. Ita, cum puer experitur se posse ipsum moderari, suam ipsius
aestimationem locupletat. Eodem tempore istud eum edocet ut aliorum libertatem servet. Ut patet,
velle hoc non secum fert ut pueri tamquam adulti se gerant, sed ne oportet quidem eorum
adolescendi facultatem despicere ad responsalis libertatis maturitatem consequendam. Apud
sanam familiam haec rudimenta ordinaria via per convictus necessitates obtinentur.
276. In familia primo socialis vita agitur, quia primus est locus in quo quisque discit se ante alium
ponere, auscultare, participare, tolerare, observare, adiuvare, convivere. Educationis munus
mundi societatisque ut “familiaris ambitus” sensum concitare debet; quaedam est educatio usus
“habitandi” ultra propriae domus limites. In familiari ambitu docetur proximitatem recuperare,
curam habere, salutare. Ibi utique primus exitiosi et immodici amoris sui orbis frangitur ut
agnoscatur nos cum aliis vivere, qui nostra sollicitudine, nostra lenitate, nostro affectu digni sunt.
Minime datur sociale vinculum sine hac prima cotidiana ratione, fere microscopica: cum in
proximitate simul vivitur, cum diversis diei momentis convenitur, cum ea quae omnibus cordi est
agitantur, cum parvis cotidianisque rebus in vicem subvenitur. Familia cotidie novas rationes
reperire debet mutuas agnitiones promovendi.
277. In familiari ambitu consumendi mores denuo etiam disponi possunt, ut communi domui simul
succurratur: “in integra oecologia primas partes agit familia, quandoquidem primarium est sociale
subiectum, quod intra se duo continet praecipua principia civilis hominum cultus in terra: videlicet
communionis principium principiumque fecuntitatis”.[294] Difficilia pariter tempora et calamitosa
vitae familiaris ad educationem multum conferre possunt. Id accidit, exempli gratia, cum morbus
eam invadit, quoniam “coram morbo in familia etiam exstant difficultates, humanam propter

9 Pages 81-90

▲back to top

9.1 Page 81

▲back to top
81
infirmitatem. Sed plerumque morbi tempore familiaria vincula roborantur. […] Educatio quae ab
humani morbi sensu distrahitur, cor arefacit. Et efficit ut adolescentes “anaesthetizantur” adversum
aliorum dolorem, inhabiles ad dolorem communicandum et fines experiendos”.[295]
278. Educationis convenientia inter parentes et filios expeditior fieri potest aut laboriosior
communicationum ludorumque technologiis, quae in dies subtiliores fiunt. Cum ipsae recte
abhibentur, ad familiae membra illiganda, quamvis distantia, utiles esse possunt. Usus frequens
esse potest et utilis ad difficulates expediendas.[296] Illud tamen patere debet: non sufficiunt
neque necessitates dimittunt propioris altiorisque dialogi, qui corporis praesentiam sibi vindicat, vel
saltem alterius personae vocem. Scimus haec instrumenta interdum distrahere potius quam
admoveant, sicut inter cenandum cum quisque suum gestabile telephonum agitat vel cum
coniugum alter dormiturus alterum exspectat qui per horas instrumento quodam electronico utitur.
In familia in hoc etiam ratio debet esse dialogi ac pactionum, quae sinant ut eius membra potius
conveniant quin in vetita incongrua decidant. Utut est, novarum formarum communicationum
pericula apud pueros et adolescentes ignorari non possunt, qui nonnumquam inertes fiunt et a
reali mundo distracti. Hic “autismus technologicus” facilius eos in manibus ponit illorum qui eorum
interiora ingredi sua ob commoda nituntur.
279. Ne bonum quidem est omnipotentes fieri in filios parentes, qui eis solummodo confidere
posint, quia sic impediunt quominus consentaneus socialitatis processus affectusque maturitas
eveniat. Ut efficax sit paternitatis maternitatisque ad ampliora consequenda elongatio, “christianae
communitates ad familiarum eductionis munus sustinendum vocantur”,[297] peculiarem in modum
per initiationis catechesim. Ut integrae educationi faveatur necesse habemus “foedus inter familias
et christianam communitatem refovere”.[298] Synodus pondus voluit extollere scholarum
catholicarum quae “vitale munus persolvunt in parentibus iuvandis, filios instituturis. […]
Catholicae scholae sua in missione sunt tuendae, qua alumni iuvantur ut maturi adulti fiant, qui per
Iesu amoris intuitum mundum cernere possint et vitam intellegant vocationem ad Deo
serviendum”.[299] Hac de re “palam sunt confirmanda Ecclesiae libertas propriam doctrinam
tradendi necnon ius institutorum qui conscientiae causa quibusdam rebus adversantur”.[300]
Sexualis educatio confirmetur
280. Concilium Vaticanum II opus esse edixit ut fruantur “positiva et prudenti educatione sexuali
progrediente aetate” pueri et adolescentes, “ratione habita progressus scientiae psychologicae,
paedagogicae et didacticae”.[301] Nos interrogare ipsi debemus an nostra educationis instituta
hanc provocationem in se receperint. Laboriosum est de sexuali educatione cogitare temporibus
quibus sexualitas vulgaris fit et debilitatur. Quae solummodo intra amoris, mutuae donationis
educationem intellegi potest. Hac ratione sexualis loquela infeliciter extenuata non deprehenditur,
sed illuminata. Sexualis impulsus in cursu sui ipsius cognitionis et progressu item sui ipsius
dominandi facultatis coli potest, qui iuvare possunt ad expediendas magni pretii facultates laetandi
et amatorie conveniendi.

9.2 Page 82

▲back to top
82
281. Sexualis educatio explicationem praebet, sed minime obliviscitur pueros adolescentesque
plenam maturitatem non attigisse. Explicatio opportuno tempore est agenda et ratione aetati
congrua, quam exigunt. Non est operae pretium eos elementis refercire, cum criticus sensus abest
coram propositis invadentibus, pornographia effrenate ingruente et stimulis cumulatis qui
sexualitem praecidere possunt. Iuvenes oportet sibi sint conscii nuntiis se operiri, qui eorum
bonum ac maturitatem non quaerunt. Sunt adiuvandi ut agnoscant et positivos effectus requirant,
dum eodem tempore ab omnibus iis se abducunt, quae eorum amandi facultatem dpravant.
Similiter retinere debemus “novae et congruentioris loquelae necessitatem exstare in primis cum
pueri ac adulescentes ad sexualitatis argumentum adducuntur”.[302]
282. Sexualis educatio quae sanam pudicitiam tuetur summi est pretii, quamvis hodie quidam
putent rem esse praeteritorum temporum. Naturale est personae praesidium, quae sua interiora
tutatur et impedit quominus in merum obiectum immutetur. Dempta pudicitia, affectum et
sexualitatem quosdam ad furores redigere possumus, genitalia solum respicientes, morbositates
videlicet quae nostram amandi facultatem detorquent et varias sexualis violentae species quae
efficiunt ut nos inhumane tractemur vel ad aliis utique detrimentum inferendum perducunt.
283. Saepenumero sexualis educatio in invitatione sistit “se tuendi”, “sexum securum” requirendi.
Verba haec negativum morem adversus naturales fines procreationis sexualitatis secum ferunt
quasi si forte eveniens filius inimicus sit, prorus abigendus. Sic Narcissiana violentia potius quam
receptio promovetur. Extremae imprudentiae est adolescentes quolibet modo allicere ut suis
corporibus ludant ac desideriis, maturitatem, bona, mutuum officium et proposita matrimonii
propria tamquam si habeant. Sic ipsi iocose ad alteram personam utendam, veluti experientiae
obiectum ad ea compensanda quae deficiunt magnos limites, eriguntur. Contra autem praestat ut
iis iter demonstretur de diversis amoris rationibus, de mutua cura, de verecunda lenitate, de
communicatione sensu locupletata. Haec omnia enim sui donationem comparant, integram
quidem et liberalem, quae patebit post publicum officium in oblatis corporibus. Sexualis sic in
matrimonio copulatio signum evadet muneris omnia complectentis, antecedenti cuncto itinere
locupletati.
284. Non sunt illudendi iuvenes, ad ordines permiscendos inducti: blandimentum “tunc temporis
coniunctionis speciem affert, attamen sine amore haec “coniunctio” duas personas extraneas
relinquit et ut antea seiunctas”[303]. Corporis loquela patiens tirocinium sibi vindicat quod sinit ut
intellegantur et educentur propria desideria ad se vere donandum. Cum quis omnia confestim
donare vult, fieri potest ut nihil donetur. Aliud est aetatis debilitates eiusve perturbationes
intellegere, aliud adolescentes concitare ad immaturitatem eorum rationis amandi producendam.
At quis hodie de his rebus loquitur? Quis iuvenes serio animo tractare valet? Quis eos adiuvat ut
curiose ad magnum liberalemque amorem se comparent? Nimis leviter sexualis educatio agitatur.
285. Sexualis educatio observantiam aestimationemque differentiae etiam complecti debet, quae
unicuique facultatem ostendat propriorum limitum inclusionem praetergrediendi ut ad alterum

9.3 Page 83

▲back to top
83
recipiendum se aperiat. Praeter intellegibiles difficultates, quibus quisque implicari potest, oportet
adiuvetur ad proprium corpus accipiendum sic ut creatum est, quoniam “logica proprii corporis
temperandi in logicam nonnumquam transformatur subtilem creati dominandi. […] Etiam proprium
corpus aestimare eius in feminino aut masculino genere necessarium est ad recognoscendos nos
ipsos in occursu cum alio, a nobis diverso. Hoc modo fieri potest ut gaudenter accipiamus
peculiare donum viri vel feminae, operae Dei Creatoris, et mutuo divites nos efficiamus”.[304] Cum
differentiae metus dumtaxat deseritur, potest quidam a propriae personae propriaeque sui
fascinationis immanentia sese expedire. Sexualis educatio iuvare debet ad proprium corpus
accipiendum, ita ut persona nolit “sexualem differentiam delere, quia nescit cum illa se
comparare”.[305]
286. Ne ignorari quidem potest in personam femininam masculinamve fingendam non confluere
solummodo biologica vel genetica elementa, verum etiam complura elementa ad agendi mores,
ad familiae historiam, ad cultum, ad anteactas experientias, ad institutionem receptam, ad
amicorum, necessariorum aestimatarumque personarum suasiones, atque ad alias concretas
condiciones quae accommodationis laborem requirunt, attinentia. Verum est segregare nos non
posse ea quae sunt masculina et feminina in Dei creata opera, quae omnes nostras deliberationes
experientiasque antecedit, ubi biologica elementa insunt quae ignorari non possunt. Attamen
etiam verum est masculinum et femininum haud quiddam esse rigidum. Quapropter fieri potest,
exempli gratia, ut masculinus viri mos ad operis condicionem uxoris se temperet et accommodet.
Cum ipse in se domestica munia vel quandam operam filiorum colendorum absolvendi officium
recipit, non fit minus masculinus, quae porro non ruinam quandam, concessionem vel
verecundiam secum ferunt. Pueri sunt iuvandi ad recipiendas, ut ad normas, has salutares
“utrimque permutationes”, quae a patris specimine nihil detrahunt dignitatis. Rigor fit immoderatio
masculini vel feminini generis, et pueros iuvenesque ad operum permutationem haud educat quae
in realibus matrimonii condicionibus reperiuntur. Rigor porro iste progressum cuiusque facultatum
cohibere potest, ita ut parum masculinum putetur artem vel saltationem colere ac parum
femininum moderationis officium sustinere. Quod, Deo gratias, mutatum est, sed quibusdam locis
quaedam incongruae opiniones temperare legitimam libertatem pergunt ac verum progressum
praecidere identitatis certae filiorum eorumque facultatum.
Fides transmittenda
287. Filiorum educatio fidei transmittendae cursu informari debet, quod difficulter evenit propter
hodiernos vivendi mores, operum horarium, hodierni mundi complexionem, in quo ut se expediant,
furiose multi agitantur. [306]Nihilominus familia ut locus usque servari debet, ubi rationes
percipiendae et fidei pulchritudo, precatio et proximi famulatus docentur. Quod per Baptismum
incohatur, in quo, ut sanctus Augustinus asseverabat, matres quae suos filios ferunt “sancto partui
cooperantur”.[307] Exinde iter incipit illius novae vitae incrementi. Fides Dei est donum, in
Baptismo receptum, et non fit per humanum actum, attamen parentes Dei sunt instrumenta eius
progressionis eiusque provectus. Quocirca “pulchrum est, cum parvulos docent matres ut savium

9.4 Page 84

▲back to top
84
dent Iesu vel Mariae Virgini. Quanta blanditia in actu illo reperitur! Illo temporis puncto parvulorum
cor in precationis spatium convertitur”.[308] Fides transmittenda secum fert ut parentes verum
usum habeant Deo confidendi eumque quaerendi, eius praesidium desiderandi, quoniam tantum
hoc modo“generatio generationi laudabit opera tua, et potentiam tuam pronuntiabunt” (Ps 145,4)
et “pater filiis notam faciet veritatem tuam” (Is 38,19). Hoc postulat ut invocemus Deum, qui in
cordibus agat, ibi quidem quo pervenire non possumus. Granum sinapis, minimum semen, magna
fit arbor (cfr Mt 13,31-32), sic inter actionem et effectum incongruentiam agnoscimus. Tunc scimus
nos doni dominos non esse, sed sollicitos ipsius administratores. Attamen per nostrum sollers
officium operam damus ut cum agenti Deo cooperemur. Itaque “curetur ut congruenter
adhibeantur coniuges, matres et patres, ut activa subiecta catechesis […]. Magnum auxilium
praebet familiaris catechesis tamquam efficax via ad iuvenes parentes instituendos, ut conscii fiant
suae missionis, propriam familiam evangelizantes”.[309]
288. Fidei educatio unicuique filio accommodatur, quandoquidem instrumenta iam cognita vel
praescriptiones suo interdum munere non funguntur. Pueris opus est symbolis, actibus,
narrationibus. Adolescentes plerumque in auctoritatis et normarum discrimen veniunt, quapropter
convenit ut eorum personales fidei experientiae concitentur utque iis praeclara testimonia
ministrentur quae suam propter ipsam pulchritudinem eminent. Parentes qui suorum filiorum fidem
comitari volunt, diligenter ipsorum mutationes respiciunt, quia noverunt non imperari sed eorum
libertati proponi spiritalem experientiam. Maximum habet pondus quod filii certa ratione percipiant
suis parentibus revera magni momenti esse precationem. Idcirco precationis tempora in familia
itemque pietatis popularis manifestationes maiorem evangelizationis vim quam omnes catecheses
omnesque sermones habere possunt. Matribus cunctis Nostrum animum gratum ostendere
potissimum cupimus, quae, ut sancta Monica facere solebat, pro filiis precantur qui Christum
deseruerunt.
289. Fidem filiis transmittendi exercitium, id est eiusdem manifestationem et incrementum iuvandi,
efficit ut familia Evangelii nuntiatrix fiat, atque ultro eandem transmittat omnibus iis qui ad ipsam
accedunt, extra etiam familiarem ipsum ambitum. Filii qui in missionariis familiis crescunt
saepenumero missionarii fiunt, si parentes tam prudenter hoc munus gerunt, ut ceteri eos
proximos animadvertant amicosque, atque sic filii hac cum mundo necessitudinis ratione
adolescunt, propriam fidem propriasque opiniones non deserentes. Memoramus ipsum Iesum cum
peccatoribus edisse ac bibisse (cfr Mc 2,16; Mt 11,19), stetisse, cum Samaritana locuturum (cfr Io
4,7-26), et noctu Nicodemum recepisse (cfr Io 3,1-21), sivisse ut eius pedes ungeret meretrix (cfr
Lc 7,36-50), sine cunctatione aegrotos tetigisse (cfr Mc 1,40-45; 7,33). Idem faciebant eius
apostoli, qui ceteros non despiciebant, in parvos selectorum manipulos conclusi, a populi sui vita
segregati. Cum eos persequerentur potestates, totius populi benevolentia ipsi fruebantur (cfr Act
2,47; 4,21.33; 5,13).
290. “Sic familia ut pastoralis actionis subiectum constituitur per manifestum Evangelii nuntium
necnon per traditas formas multiplices testimonii, quae sunt: de pauperibus sollicitudo, in diversas

9.5 Page 85

▲back to top
85
personas facilitas, creati custodia, moralis materialisque in alias familias, indigentiores
potissimum, solidarietas, boni communis promovendi studium, etiam per sociales iniustasque
structuras immutandas, initio a locis sumpto, in quo ipsa vivit, per misericordiae corporis
spiritusque opera exercita”[310]. Id intra christiani pretiosiora est locandum: scilicet Patris amorem
qui nos sustentat ac promovet, qui in toto Iesu Christi dono manifestatur, qui inter nos vivit, unde
omnes procellas omnesque vitae vicissitudines ferre coniuncti valeamus. In corde etiam cuiusque
familiae kerygma personare debet, opportune et importune, ut iter collustret. Omnes effari
debemus, initium ab anteacta vita nostris in familiis sumentes: “Et nos, qui credidimus, novimus
caritatem, quam habet Deus in nobis” (1 Io 4,16). Ab hac experientia tantum incipiens, familiaris
res pastoralis consequi poterit ut familiae sint Ecclesiae domesticae ac simul fermentum apud
societatem Evangelii nuntiandi.
CAPUT OCTAVUM
COMITARI, DISCERNERE ET FRAGILITATEM COMPLERE
291. Patres synodales edixerunt Ecclesiam, licet omne dissolutum matrimonii vinculum censeat
«Dei oppugnare voluntatem, consciam tamen esse multorum filiorum suorum fragilitatis».[311]
Oculis Christi illuminata, «Ecclesia amanter incumbit in eos, qui ipsius vitam imperfecte
participant, agnoscens Dei gratiam etiam eorum in vitis operari iisque animum addens
benefaciendi alteriusque curae consulendi et communitati, apud quam vivunt et operam exercent,
inserviendi».[312] Ceterum habitus hic corroboratur intra fines Anni Iubilaris misericordiae dicati.
Etiamsi perfectionem semper irroget et in plenius responsum Deo devocet, «diligenter prompteque
filios Ecclesia oportet comitetur fragiliores seu sauciato ac perdito amore dilaceratos iisdemque
fiduciam ac spem reddat novam, sicuti lucem phari in portu facisve in medio populo advectae,
quae eos illuminet qui de via deflectant vel tempestate quatiantur».[313] Ne obliviscamur quidem
opus Ecclesiae saepe par esse actuositati valetudinarii castrensis.
291. Matrimonium christianum, quod speculum est coniunctionis Christi cum Ecclesia eius, in
consortio vitae inter virum et mulierem plane perficitur, qui amore exclusivo et libera fidelitate sese
mutuo tradunt, usque ad mortem obstringunt et ad vitam tradendam aperiunt, sacramento
consecrati, quod ipsis gratiam tribuit sese ut Ecclesiam domesticam et fermentum novae vitae
societatis constituendi. Cui insigni proposito alia vinculi genera funditus repugnant, alia autem id
partim dumtaxat et per speciem perficiunt. Patres synodales edisseruerunt Ecclesiam extollere
bona illa elementa illarum condicionum studere, quae de matrimonio cum eius doctrina nondum
vel iam non congruunt.[314]
Gradualitas in re pastorali
293. Patres etiam peculiares perspexerunt matrimonii civilis tantum condiciones vel, salvis
diversitatibus, merae etiam conviventiae, ubi, «cum magnam per vinculum publicum firmitatem

9.6 Page 86

▲back to top
86
adipiscitur coniunctio ac summa ipsa signatur dilectione officioque erga prolem et facultate
angustias superandi, tamquam occasio in itinere ad sacramentum matrimonii videri potest».[315]
Ceterum tantae est sollicitudinis quod iuvenes complures matrimonio hodie diffidunt et, munus
coniugale indefinite procrastinantes, convivunt, dum alii vero obligationibus sumptis finem
imponunt et novas quidem protinus instaurant. Qui «Ecclesiam communicant, misericordi
foventique sollicitudine pastorali indigent».[316] Nam, Pastorum est non modo provehere
matrimonium christianum, sed etiam «pastoraliter discernere casus multorum, qui id iam vivunt»,
ut cum his dialogum pastoralibus rationibus innisum instituant et elementa eorum vitae ostendant,
quae eos promptiores in Evangelii matrimonii plenitudinem efficere valeant».[317] In pastorali
opere decernendo convenit, ut «ea percipiantur, quae Evangelii nuntium atque humanum ac
spiritalem profectum iuvare possint».[318]
294. «Eo quod matrimonium civile vel, aliis in casibus, mera civilis conviventia eligitur, id non fit
propter praeceptionem vel recusationem sacramentalis coniugii, sed ex culturalibus
accidentalibusve rationibus oritur».[319] Hoc in rerum statu signa amoris illa aestimanda sunt,
quae Dei amorem quodammodo reddunt.[320] Scimus enim «numerum iugiter multiplicari eorum,
qui postquam diu una simul vixerunt, efflagitant celebrationem matrimonii in ecclesia. Mera
conviventia saepe eligitur ob mentem institutis et perpetuis muneribus generaliter aversam, sed
etiam ob securitatem vitae adipiscendam, laborem scilicet et constantem mercedem. Aliis demum
in Nationibus coniunctiones de facto, quae dicuntur, innumerae sunt non modo propter familiae
matrimoniique abiecta bona, sed propterea quod matrimonium inire, socialium condicionum causa,
luxus potissimum habetur et egestas rerum proinde ad coniunctiones de facto instaurandas
impellit».[321] Tamen, «haec omnia in bonam partem sunt accipienda, ut occasiones captentur
itineris ad plenitudinem matrimonii et familiae Evangelii sub lumine. Quibus de accipiendis
patienter sagaciterque comitandis agitur».[322] Quod fecit Iesus cum Samaritana (cfr Io 4, 1-26);
eam verum amorem desiderantem est adlocutus, ab universis rebus eam expediens, quae vitam
eius obumbrabant, ut ad gaudium plenum Evangelii ipsam duceret.
295. Hac ratione, sanctus Ioannes Paulus II illam, quae dicitur, proponebat ‘legem gradualitatis’,
conscius sibi quod homo «cognoscit, diligit et perficit morale bonum secundum incrementi eius
gradus».[323] Quae vero non ad ‘gradualitatem legis’ attinet, sed ad gradualitatem libere
prudenterque agendi hominum, qui obiectivas exigentias legis intellegere, perpendere atque plene
perficere nequeunt. Nam, lex ipsa donum Dei est viam ostendens, donum utique pro omnibus sine
exceptione, virtute gratiae experiendum, etiamsi homo quisque «pedetemptim precedit, Dei donis
paulatim accedentibus necnon postulatis eius amoris cosummati et absoluti in totam vitam
personalem et socialem hominis».[324]
Condiciones illegitimae, quae dicuntur, diiudicandae[325]
296. Synodus diversas fragilitatis imperfectionisve condiciones tractavit. Hac de re volumus ea hic
memorare, quae universae Ecclesiae dilucide enuntianda curavimus, ne forte de via decedamus:

9.7 Page 87

▲back to top
87
«bina principia totam Ecclesiae historiam percurrunt: alterum excludit, alterum redintegrat […].
Inde a Concilio Hierosolymitano ac deinceps via Ecclesiae semper fuit via Iesu: via scilicet
misericordiae et redintegrationis […]. Via Ecclesiae ea est quae in perpetuum neminem damnat;
Dei misericordiam in omnes effundit eandem sincero corde efflagitantes […]. Nam, vera caritas
semper immerita interminataque et gratuita est!».[326] Proinde, «vitandum est iudicium, quod
diversarum condicionum implicationes neglegit, ac necessarium est, ut rationem consideremus,
qua singuli vivunt et condicionum vitae suae causa patiuntur».[327]
297. De redintegrandis omnibus agitur et quisque adiuvandus est, ut sua ipsius ratione
ecclesialem communitatem participet et se esse partem animadvertat «immeritae interminataeque
et gratuitae» misericordiae. Nemo in perpetuum damnari potest, quia haec est mens Evangelii!
Non modo ad coniuges disiunctos Nos convertimus illos, qui nova coniunctione vinciuntur, sed
universos, quicumque eorum sit status. Ut liquet, si quis peccatum obiectivum exhibet quasi
christianae rationi omnino adhaereat vel quiddam ab Ecclesiae disciplina alienum inculcare velit,
exigere non potest, ut doctrinam tradat vel praedicet, et hac ratione aliquid exstat quod eum a
communitate avertit (cfr Mt 18, 17); opus est, ut denuo nuntium Evangelii revocationemque ad
conversionem audiat. Cui ipsi vero modus quidam inveniri potest vitae communitatis
participandae, sicuti socialis actuositas vel coetus precationis vel omnia quae eiusdem consilium,
Pastoris consulto iudicio, persuadeat. Quod ad quosdam status “irregulares”, qui dicuntur, attinet,
Patres synodales generalem sententiam tulerunt: «Quod ad pastorale opus spectat, eos
complectens, qui matrimonium civile inierunt vel divortium fecerunt vel solum convivunt, Ecclesiae
est divinam disciplinam gratiae in eorum vita pandere iisdemque subvenire, ut plenitudinem Dei
consilii in se adipiscantur»,[328] quod semper fieri potest virtute Spiritus Sancti.
298. Seiuncti novam experientes coniunctionem, exempli gratia, tam in variis rerum adiunctis
vivere possunt, quae nec recensenda nec concludenda sunt intra saepta restrictiorum formularum,
nullo aptae personali pastoralique discretioni interposito spatio. Aliud est alterum coniugium
tempore novisque filiis probataque fidelitate assiduaque sollicitudine et christiana navitate
corroboratum, vitii propriae condicionis conscium atque magnae difficultatis regrediendi, nisi intus
praeonerato animo certitudine novarum culparum, in quas recidatur: Ecclesia enim condiciones
agnoscit, in quibus «vir ac mulier gravibus de causis – verbi gratia, ob liberorum educationem –
non valeant necessitati separationis satisfacere»;[329] et casus etiam est eorum, qui summopere
enisi sunt, ut primum matrimonium servarent, et iniustum passi sunt repudium, vel eorum, «qui
novam inierunt convivendi societatem educationis filiorum gratia atque interdum certi sua in intima
conscientia sunt superius matrimonium iam irreparabiliter disruptum numquam validum
fuisse».[330] Aliud autem est novum coniugium e recentiore divortio manans, omnibus additis
consequentibus doloribus turbationibusque, quae sive filios sive familiam universam corripiunt,
aliudve est casus eorum, qui identidem muneribus suis familiaribus defecit. Manifestum illud
habeatur hoc minime esse specimen matrimonii ac familiae ab Evangelio propositum. Patres
synodales Pastorum discretionem semper renuntiaverunt «opportuna dispectione»[331]
faciendam oculis rerum adiuncta apte dignoscentibus[332]. Scimus utique haud «simplicia exstare

9.8 Page 88

▲back to top
88
remedia».[333]
299. Multorum Patrum synodalium sententias libenter suscipimus, qui asserere voluerunt
«baptizatos, qui a matrimonio digressi sunt et novas civiliter inierunt nuptias, in communitates
christifidelium artius includendi sunt diversis idoneis adhibitis rationibus omnique scandali
occasione vitata. Ratio eorum includendorum fundamentum est ipsorum pastoralis prosecutionis,
ut non modo sciant se membra esse Corporis Christi, quod est Ecclesia, sed insuper laetam etiam
atque uberem experientiam consequantur. Baptizati sunt, fratres ac sorores, effusis donis
gratiisque Spiritus Sancti pro bono omnium suffulti. Eorum participatio diversa per ecclesialia
servitia exprimi potest, quapropter opus est discernere quaenam ex diversis formis exclusionis
nunc, quae in provinciis liturgiae, rei pastoralis, institutionis atque institutorum regiminis viget,
praeteriri possint. Non modo oportet animadvertant se excommunicatos non esse, sed tamquam
membra viva Ecclesiae vivere et maturescere posse, eam percipientes matrem, quae eos semper
recipit eosque cum affectu curat et ipsis animum addit vitae Evangeliique iter facturis. Quae
integratio necessaria est etiam curae et christianae institutioni eorum filiorum, qui potiores sunt
habendi».[334]
300. Si certarum condicionum varietas perpenditur, illas puta, quarum supra mentionem
fecimums, intellegitur nullo modo exspectandum fuisse Synodum vel hanc Adhortationem novas
normas generales canonicas promulgare posse universis casibus adiungendas. Animus tantum
rursus est erigendus ut peculiares casus responsaliter personaliter pastoraliter discernantur, ex
quo consequitur, «cum gradus culpae semper idem non sit»,[335] consectaria seu effectus
alicuius normae non necessario semper eadem esse oportere.[336] Presbyterorum munus est
«comitari eos, quorum interest, secundum viam discretionis iuxta magisterium Ecclesiae et placita
Episcopi. Hoc in itinere conscientia examinata per momenta cogitationis et resipiscentiae maxime
proderit. Digressi a coniuge, qui novas nuptias inierunt, quaerere debent quomodo in filios tum se
gesserint, cum coniugium in discrimine versaretur; fuerintne conatus reconciliationis; quaenam
deserti coniugis sit condicio; qui sint effectus novae vitae consuetudinis de reliqua familia et
communitate christifidelium; quodnam iuvenibus praebeat exemplum, qui ad matrimonium
ineundum se comparant. Sincera meditatio corroborare potest fidem in misericordiam Dei, quae
nemini denegatur».[337] De itinerario prosecutionis discretionisque agitur, quod «hos christifideles
dirigit ad plenam conscientiam obtinendam eorundem condicionis coram Deo. Colloquium cum
sacerdote in foro interno recti iudicii adiuvat informationem de impedimentis ad maiorem vitae
Ecclesiae participationem fovendam et de inceptis, quae eam secundent atque augeant. Et cum in
ipsa lege absit gradualitas (cfr Familiaris consortio, 34), discretio haec numquam ea posthabere
potest quae veritas et caritas Evangelii ab Ecclesia propositae requirunt. Quae ut fiant,
confirmandae sunt necessariae condiciones humilitatis, modestiae, amoris Ecclesiae eiusque
magisterii per sinceram inquisitionem voluntatis Dei et desiderium adipiscendi responsum eidem
perfectius».[338] Haec forma mentis maximi est momenti ad grave vitandum periculum ne falsi
nuntii praebeantur, sicuti notio, qua sacerdos quidam “exceptiones” citius concedere possit vel
quidam sacramentalibus privilegiis pro beneficiis usurpare valeant. Cum aliquis responsalis

9.9 Page 89

▲back to top
89
verecundusque invenitur, qui sua desiderata supra bonum commune Ecclesiae ponere non
postulet, et Pastor qui huius rei agnoscere gravitatem rei disputatae valet, vitatur periculum, ne
peculiaris quaedam discretio ad illud cogitandum inducat Ecclesiam duplicem agendi rationem
persequi.
Adiuncta extenuatia in discretione pastorali
301. Ad apte intellegendam causam, qua peculiaris discretio sive fieri potest sive facienda est in
“irregularibus”, qui dicuntur, casibus quibusdam, aliqua semper ob oculos est habenda quaestio,
ne umquam existimetur Evangelii postulata extenuari. Ecclesia firma mentis animaeque
consideratione fulcitur adiunctisque extenuantibus dat rationem. Quapropter, iam dici non potest
omnes, qui in quadam “irregulari”, quae dicitur, vivunt condicione, in statu esse peccati mortalis
gratiaeque sanctificantis expertes. Ex mera legis ignorantione limites non pendent. Subiectus,
quamvis prorsus sit normae conscius, magna difficultate affici potest in intellegenda «bona quae
continentur norma morali»[339] vel certis in condicionibus versari, quae eum aliter agere vetant et
alium consilium inire, quin in novam laberetur culpam. Sicuti Patres synodales optime locuti sunt,
«quaedam interesse possunt, quae facultatem diiudicandi restringunt».[340] Sanctus Thomas
Aquinas iam agnoscebat quemdam gratiam et caritatem habere posse, sed nullam vero ex
virtutibus exercere,[341] ita ut, licet omnes induat morales virtutes infusas, nullam ex his liquido
ostendat, quia exercitium actuum eiusdem virtutis patitur difficultatem in operando: «Aliqui sancti
dicuntur quasdam virtutes non habere, in quantum patiuntur difficultatem in actibus earum, […]
quamvis habitus omnium virtutum habeant».[342]
302. De his impedimentis Catechismus Catholicae Ecclesiae prompte loquitur: «Imputabilitas et
responsabilitas cuiusdam actionis minui possunt atque adeo supprimi propter ignorantiam,
inadvertentiam, violentiam, metum, consuetudines, affectiones immoderatas et alias psychicas vel
sociales causas».[343] Alibi quaedam rursus referuntur quae responsabilitatem moralem
imminuunt ipseque magnum tribuit pondus immaturitati affectivae, robori habituum contractorum,
aegritudinis statui vel aliis elementis psychicis vel socialibus.[344] Quapropter negativum de re
obiectiva iudicium haud secum fert imputabilitatem vel culpabilitatem implicatae personae.[345]
Has inter persuasiones perapta existimamus quae multi Patres synodales protulerunt: «Certis in
quibusdam condicionibus magnopere laborant personae de alio modo operando. […] Discretio
pastoralis oportet, spectata etiam conscientia personarum recte informata, his casibus consulat.
Effectus quoque ipsi operationis non necessarie omnibus in casibus iidem sunt».[346]
303. Initium sumentes a certorum impedimentorum pondere, adicere possumus personarum
conscientiam operibus Ecclesiae magis implicandam esse quibusdam in condicionibus, quae
rationi nostrae matrimonii obiective non adhaerent. Opus est scilicet maturationem fovere
conscientiae sapientiae lumine informatae, institutae atque vigili gravique discretione Pastoris
comitatae, simulque maiorem usque fiduciam gratiae suscitare. Haec autem conscientia
agnoscere potest non modo statum quendam ab universali Evangelii mandato obiective dissidere;

9.10 Page 90

▲back to top
90
etiam sincere honesteque agnoscere poteste quod sit liberale responsum in praesenti Deo
reddendum atque eadem conscientia firma quadam morali certitudine intellegere illam esse
oblationem quam ipse Deus requirit inter rerum impedientium congeriem, quamvis perfectum
nondum sit obiectivum exemplar. Quidquid est memoramus utique hanc discretionem dynamicam
esse quae semper patere debet ad nova incrementi itinera suscipienda novasque deliberationes,
quae exemplar perficere plenius sinant.
Normae et discretio
304. Pusilli animi est tantummodo considerare an alicuius personae agendi ratio legi generalive
normae concinat necne, quandoquidem hoc non sufficit ut dignoscatur et habeatur plena erga
Deum fidelitas in certa hominis exsistentia. Memoria teneamus, quaesumus, quod sanctus
Thomas Aquinas docet quodque in discretione pastorali funditus occupemus: «Etsi in communibus
sit aliqua necessitas, quanto magis ad propria descenditur, tanto magis invenitur defectus. […] In
operativis autem non est eadem veritas vel rectitudo practica apud omnes quantum ad propria,
sed solum quantum ad communia, et apud illos apud quos est eadem rectitudo in propriis, non est
aequaliter omnibus nota. […] Et hoc tanto magis invenitur deficere, quanto magis ad particularia
descenditur».[347] Verum est normas generales bonum praebere, numquam praetermittendum
atque neglegendum, sed tamen intra se terminare ipsae nequeunt universa peculiaria adiuncta.
Est pariter dicendum, hanc ipsam ob causam, quod ad practicam discretionem coram peculiari
condicione pertinet, nullomodo ad instar normae haberi posse. Quod non modo indicem casuum
intolerabilem conficeret, verum etiam ea bona in discrimen adduceret peculiari cura tuenda.[348]
305. Itaque, Pastor sibi placere non potest, leges morales solummodo imponens iis, qui in
“irregularibus” condicionibus versantur, quasi si petrae sint quae in vitam personarum iaciantur.
Quod attinet ad obserata corda, quae saepe etiam sub ipsis ecclesiasticis praeceptis latent, «ut
super cathedram Moysis sedeant et iudicent, iactanter interdum ac leviter, difficiles casus et
familias animo vulneratas».[349] Eandem sententiam protulit Commissio Theologica
Internationalis: «Lex naturalis ergo proponi nequit tamquam constituta regularum series, quae a
priori subiecto morali imponuntur, sed fons est inspirationis obiectivae in eius iter, praecipue
personale, ad consilium ineundum».[350] Propter impedimenta vel elementa extenuantia fieri
potest, ut in obiectiva peccati condicione – si quis subiective culpa careat vel eiusdem plane non
sit noxius – quidam vivere possit in gratia Dei, amare possit et crescere possit quoque in vita
gratiae et caritatis, huic proposito opem ferente Ecclesia.[351] Discretio quidem iuvare debet ad
semitas possibiles reperiendas, unde Deo respondeatur ac per limites proficeatur. Si omnia alba
atrave esse credimus, aditum gratiae et incrementi quandoque intercludimus itineraque
sanctificationis infringimus, quae vero gloriam Deo reddunt. Commonefacimus «parvum gressum
magna inter humanae vitae limites gratiorem Deo esse posse quam vitam extrinsecus incorruptam
eorum, qui dies degunt haud maioribus difficultatibus occurrentes».[352] Certa pastoralis cura
ministorum et communitatum facere non potest quin hanc rem ipsi sibi sumat.

10 Pages 91-100

▲back to top

10.1 Page 91

▲back to top
91
306. Quibuscumque in rerum adiunctis coram illis, qui difficultatem patiuntur ad legem divinam
plene vivendam, adhortatio celebranda est, ut viam caritatis currant. Praeceptum primum
christianorum caritas fraterna est (cfr Io 5,12; Gal 5,14). Ne obliviscamur quidem Scripturarum
promissum: «Ante omnia mutuam in vosmetipsos caritatem continuam habentes, quia caritas
operit multitudinem peccatorum» (1 Pe 4, 8); «Peccata tua eleemosynis redime et iniquitates tuas
misericordiis pauperum» (Dan 4,24); «Ignem ardentem exstinguit aqua, sic eleemosyna expiat
peccata» (Sir 3,30). Quae etiam sanctus Augustinus ipse docet: «Sicut ergo, si periclitaremur
incendio, ad aquam utique curreremus, quo posset exstingui, […] ita si de nostro foeno aliqua
peccati flamma surrexit et propterea conturbamur, data occasione misericordissimi operis,
tamquam de oblato fonte gaudeamus, ut inde illud quod exarserat opprimatur».[353]
Misericordiae pastoralis ratio
307. Ad pravam quamque enarrationem vitandam, illud admonemus, nullo pacto Ecclesiam a
proponendo matrimonii specimine recedere debere, Dei scilicet consilio omni in eius granditate:
«Iuvenes baptizati fovendi sunt, ne morentur pro divitiis, quas eorum consiliis amoris
sacramentum matrimonii adicit, praesidio innitentes, quod a gratia Christi accipunt ac facultate
vitae Ecclesiae plene communicandae».[354] Ignavia cordis vel universae relativismi formae vel
immodicus pudor in eo proferendo haberi possunt tamquam defectus fidelitatis Evangelio et
defectus quoque amoris Ecclesiae erga eosdem iuvenes. Singularium adiunctorum perceptio
numquam luminis plenioris virtutis fert obumbrationem neque deminutionem illorum, quae Iesus
hominibus ponit. Hodie pastorali sollicitudini de dissolutis coniugiis opus pastorale matrimonia
corroborandi praestat, ut hac via discidia praecaveantur.
308. Tamen, nostra ex conscientia ponderis excusationum – quae scilicet ad rem psychologicam,
historicam et etiam biologicam pertinere possunt – consequitur «nihil deminuto evangelici
exemplaris bono, personarum incrementi evenientia itinera misericorditer ac patienter esse
sectanda, quae in dies adolescunt», et locum dandum «misericordiae Domini, quae nos compellit
quam maximum ad bonum faciundum».[355] Eos intellegimus, qui destrictiorem malunt operam
pastoralem, incertitudini nullo dato loco. Sincero autem corde Iesum credimus proclivem ad
bonum velle Ecclesiam, quod Spiritus in fragilitatem spargit; Matrem scilicet quae, cum suam
doctrinam obiectivam plane manifestat, tum «a bono, quantum potest, non recedit, quamvis
periculum adeat ne viae sordibus inquinetur».[356] Pastores, qui christifidelibus integrum Evangelii
exemplar et doctrinam Ecclesiae irrogant, eosdem quoque adiuvare debent, ut rationem sumant
miserationis erga debiles atque persecutiones vel acerbiores intolerantioresque vitent sententias.
Evangelium ipsum ex nobis poscit, ne iudicemus neque condemnemus (cfr Mt 7,1; Lc 6,37). Iesus
«praestolatur nos a tectis propriis vel communitatis quaerendis praesidiis recedere, quae nobis
permittunt, ut a laqueo humanae scaenae distemus et in veram existentiam aliorum prorsus
ingredi consentientes, vim lenitudinis noverimus. Quae cum facimus, vita nobis praeclare usque
complicatur».[357]

10.2 Page 92

▲back to top
92
309. Opus Providentiae est quod hae cogitationes tempore Anni Iubilaris explicentur misericordiae
addicti, quia etiam diversissimis in casibus ad familiam pertinentibus «Ecclesia missionem habet
Dei misericordiae nuntiandae, cordis scilicet micantis Evangelii, cui per eam sive animus sive
mens ipsa uniuscuiusque est adipiscenda. Sponsa Christi morem Filii Dei sibi assumit, qui
omnibus nullo excerpto occursat».[358] Probe scit ipsum Iesum Pastorem centum, non autem
nonaginta novem ovium praeberi. Quas omnes quaerit. Hac ex conscientia fieri poterit, ut «ad
omnes, sive credentes sive a fide remotos, balsamum misericordiae pervenire possit, Regni Dei
signum quod iam stat nobiscum».[359]
310. Illud oblivisci non possumus: «Misericordia non modo actum Patris est, sed ratio fit, qua veri
eius filii recognoscuntur. Vocamur prorsus ad vivendum de misericordia, quia in nosmet primos
misericordia adhibita est».[360] Non agitur de amoena invitatione vel de debili responso prae Dei
amore, qui homines semper provehere vult, quia «epistylium Ecclesiae vitam sustinens
misericordia est. Omnia eiusdem pastoralis actuositatis oporteret indulgenti pietate praecingatur,
qua credentes appellat; nihil nuntii testimoniique eius mundo egere potest misericordia».[361]
Revera nonnumquam «tamquam observatores gratiae, non autem adiutores nos gerimus.
Ecclesia autem non portorium, sed paterna est domus illa, ubi unicuique una cum laboriosa eius
vita locus patet».[362]
311. Theologiae moralis doctrina has considerationes sibi sumere nullo modo praetermittere
debet, quoniam, licet verum sit integritatem doctrinae moralis Ecclesiae curari oportere, peculiari
semper studio Evangelii summa praecipuaque bona extollenda sunt ac fovenda,[363] primatus
praesertim caritatis, quae gratuitae divini amoris operationi respondet. Quandoque locum in re
pastorali interminato amori Dei dare multi constat.[364] Complures misericordiae imponimus
condiciones, quam certo sensu ac vera significatione viduamus, quod pessimum iter est ad
Evangelium diluendum. Verum est, exempli gratia, misericordiam haud submovere iustitiam et
veritatem, nobis tamen in primis confitendum est misericordiam plenitudinem esse iustitiae atque
clarissimam veritatis Dei manifestationem. Semper igitur convenit existimare «imparem notionem
quamlibet theologicam quae ad ultimum in dubium ipsius Dei omnipotentiam, nominatim eius
misericordiam, devocet».[365]
312. Haec conspectum nobis praebent ac signa, quae nos quominus algidam explicemus rem
moralem et quasi e mensa scriptoria edictam de maximis disputandis argumentis impediunt et nos
potius in rerum adiunctis collocant discretionis pastoralis misericordi amore refertae atque ad
intellegendum, ad ignoscendum, ad comitandum, ad sperandum ac praesertim ad suscipiendum
iugiter se comparat. Ratio haec est, quae in Ecclesia semper polleat oportet, ut «cor reseratum
experiatur illis, qui in diversissimis suburbiis existentialibus vivunt».[366] Christifideles in angustiis
modo versantes exhortamur, ut fidenter colloquium instituant cum pastoribus suis vel cum laicis
Domino deditis. In quibus vero haud semper corroborabuntur opiniones ac desiderata eorum, sed
lumen certe accipient, quo magis intellegant quae ad seipsos pertinent et invenire valeant iter
propriae maturationis. Et pastores Ipsi exhortamur, ut eos animi affectione et aequanimiter audiant

10.3 Page 93

▲back to top
93
et sincere cupiant uniuscuiusque cor, angoribus cumulatum, ingredi et intellegere mentes, necnon
eos adiuvent, quo melius vivant et locum suum in Ecclesia reperiant.
CAPUT NONUS
SPIRITALITAS CONIUGALIS ET FAMILIARIS
313. Caritas varias induit species iuxta genus conversationis, ad quam quisque vocatus est. Iam
aliquot abhinc decennis Concilium Oecumenicum Vaticanum II quod ad apostolatum laicorum
spectabat, extollebat spiritualitatem e vita familiari manantem. Et asserebat nempe laicorum
spiritalis vitae rationem «notam peculiarem assumere» debere etiam «ex statu matrimonii et
familiae» [367] neque curas familiares extraneas esse ab eorundem vita spirituli. [368] Proinde,
operae pretium est breviter huius spiritalitatis praecipua recensere, quae in vitae familiaris
necessitudinum actuositate evolvitur.
Spiritalitas communionis supernaturalis
314. Semper locuti sumus de inhabitatione Dei in interiore homine, qui in eiusdem gratia vivit.
Hodie vero Trinitatem etiam dicere possumus in templo communionis matrimonialis inesse.
Quemadmodum habitat in laudibus populi sui (cfr Ps 22,4) sic in amore coniugali penitus vivit, qui
eandem clarificat.
315. Praesentia Dei vera corporalique in familia habitat omnibus sollicitudinibus, certaminibus,
gaudiisque et cotidianis propositis onerata. Cum enim apud familiam degitur, arduum hic est
simulare atque ementiri, neque tegumentum oris ostendere possumus. Ubi amor hanc
genuinitatem animat, ibi Dominus sua cum laetitia regnat et pace. Spiritalitas amoris familiaris
multitudine verorum corporaliumque efficitur gestuum. Hac in donorum occursuumque varietate,
qui communionem provehunt, Deus tabernaculum suum collocat. Quod studium «humana simul et
divina consociat», [369] cum refertum sit amore Dei. Matrimonialis itaque spiritalitas est vinculi
spiritalitas ubi divinus habitat amor.
316. Communio familiaris bene acta verum est iter sanctificationis in ordinaria vita et mystici
profectus, instrumentum nempe intimae coniunctionis cum Deo. Nam, vitae familiaris fraternae et
communes necessitates occasio sunt cordis plus plusque adaperiendi, quod plenioris usque
occursus cum Domino facit facultatem. Verbum Deo sic effatur: «Qui odit fratrem suum, in tenebris
ambulat» (cfr 1 Io 2,11), «manet in morte» (1 Io 3,14) et «non cognovit Deum» (1 Io 4,8).
Decessor Noster Benedictus XVI ita asseveravit: «Qui ab oculis proximum amovet, coram Deo
etiam fit caecus» [370] et amor denique unica est lux, «quae renovato usque modo obscurum
orbem illuminat». [371] Tantum «si diligamus invicem, Deus in nobis manet et caritas eius in nobis
consummata est» (1 Io 4,12). Et cum «persona humana nativam atque propriam dimensionem
socialem» [372] sortiatur et «primigenia et originalis expressio rationis socialis personae in

10.4 Page 94

▲back to top
94
coniugio et in familia» [373] sit, spiritalitas igitur in communioni familiari incarnatur. Proinde, qui
alta spiritalia cupiunt nullomodo animadvertant oportet familiam a vitae spiritualis profectu eos
avertere, sed iter esse quod Dominus ad eosdem in culmen mysticae coniunctionis transvehendos
adhibetur.
Sub lumen Paschatis in oratione coniuncti
317. Si familia in Christum coire valet, consociat Ille atque illuminat totam vitam familiarem. Tum
dolores curasque experimur cum Cruce Domini communicantes atque amplexus cum Eo efficit, ut
tempora pessima perferantur. Tristibus in diebus familiae demum coniunctio quaedam viget cum
Iesu derelicto, quae discidium vitare potest. Familiae paulatim contingunt «Spiritus Sancti
adiuvante gratia, sanctitatem suam per consuetudinem vitae matrimonialis, etiam Crucis Christi
communicantes mysterium, quod aerumnas et poenas in oblationem amoris convertit». [374]
Ceterum tempora laetitiae otiumque vel festum et sexualitas ipsa experienda sunt tamquam
plenioris vitae Eiusdem Resurrectionis participatio. Coniuges variis gestibus cotidianis theologale
informant «spatium, in quo experiri quis potest Dominum resuscitatum mystice adesse». [375]
318. Prex in familia instrumentum eximium est, quo fides haec paschalis expramitur et
corroboretur. [376] Temporis particulae singulis diebus inveniri possunt, ut coram Domino viventi
cohaeremus sollicitudinesque nostras ei pandamus et pro familiae necessitatibus oremus vel pro
quopiam nunc laborante et auxilium ab eo ad amandum quaeramus, gratias pro vita et bonis
agamus, a Beata Maria Virgine petamus ut suo Matris pallio nos protegat. Verbis humilibus
parvum hoc tempus orationis familiae maxime proficere potest. Variae popularis pietatis
testificationes permultis familiis thesaurus sunt spiritualitatis. Iter precationis communitatis
fastigium attingit in participatione omnium Eucharistiae, praesertim intra requiem diei dominicae.
Iesus ianuam pualtat familiae, ut eiusdem sese Cenae eucharisticae societ (cfr Ap 3,20). Hic
coniuges paschale foedus iugiter obsignare possunt, quod eosdem interiunxit et Testamentum
repercutit a Deo cum hominibus super Crucem obsignatum. [377] Eucharistia sacramentum est
Novi Testamenti, in quo actio redemptionis Christi conficitur (cfr Lc 22,20). Sic intima eminent
vincula, quae inter vitam coniugalem et Eucharistiam intercedunt. [378] Alimonia eucharistica vis
est et fomentum ut cotidie foedus matrimoniale uti «Ecclesia domestica» [379] teneatur.
Spiritualitas exclusivi et liberi amoris
319. In matrimonio sensum etiam experimur ad unam tantum personam omnino pertinendi.
Coniuges provocationem et anhelitum insimul senescendi ac pereundi sumunt, fidelitatem Dei sic
referentes. Firmum hoc consilium, quod quandam vivendi rationem designat, est «interior
necessitas ipsius foederis coniugalis» [380] est, quia «qui consilium non iniit amandi semper
difficulter unum diem sincero corde amare potest». [381] Hoc autem nullam haberet
significationem spiritualem, si tantum de lege leviter ageretur excepta. Ac cor pertinet quod Deus
tantum videt in abscondito (cfr Mt 5,28). Cotidie mane, cum surgitur, consilium hoc fidelitatis,

10.5 Page 95

▲back to top
95
quodcumque intra diem accidit, coram Deo renovatur. Et cum quisque cubitum abit, exsurgere
exspectat dum hanc vicem continuet, Domini auxilio confisus. Coniunx quisque sic alteri signum
est et instrumentum propinquitatis Domini, qui nos numquam desolat: «Ecce ego vobiscum sum
omnibus diebus usque ad consummationem saeculi» (Mt 28, 20).
320. Est ubi amor coniugum maximam attingat liberationem et locus fiat probae libertatis: cum
vero quisque comperit alterum suum non esse mancipium, sed possessorem multo superiorem
habere, unicum Dominum suum. Nemo sibi vindicare potest animi penetralia personae amatae se
possidere, cuius medium locum vitae Ipse tantum potest occupare. Pariter realitatis spiritualis
notio efficit, ut coniunx nullo modo efflagitet alterum ipsius necessitates plene implere. Utriusque
iter spiritale – sicuti Theodoricus Bonhoeffer optime explanabat – alterum adiuvet oportet ad
alterius effictam speciminis rationem amovendam [382] et desinat exspectare ab altero quod
tantum est divini amoris. Hoc vero interiorem postulat spoliationem. Spatium exclusivum, quod
quisque coniugum servat ad sui ipsius conversationem cum Deo, non modo vulneribus convictus
indulget sanandis, sed etiam propriae vitae significationi inveniendae in amore Dei. Actionem
Spiritus cotidie invocare necesse habemus, ut libertas haec interior exstare possit.
Spiritalitas curae, consolationis et incitamenti
321. «Coniuges christiani sibi invicem, filiis suis ceterisque familiaribus, gratiae cooperatores sunt
et fidei testes». [383] Deus iis generationem ac sollicitudinem suadet. En cur familia «fuit
‘valetudinarium’ usque proximum». [384] Alteri alteros cura afficiamus, foveamus et concitemus
invicem atque haec omnia vivamus tamquam spiritalitatis nostrae familiaris partem. Coniugum vita
participatio est fecundae operae Dei atque quisque pro aliis perpetua est provocatio Spiritus. Amor
Dei enuntiatur «verbis vivis et concretis, quibus vir et mulier inter se coniugalem permutant
amorem». [385] Uterque ita sunt mutuo percussio divini amoris, qui verbo, oculis, auxilio, blanditiis
et amplexu consolatur. Proinde, «familiam velle constituere est audere somnium Dei
communicare, audere cum Eo somniare, audere cum Eo aedificare, audere cum Eo historiam
hanc in discrimen committere et mundum conciliare, ubi nemo se relictum percipiat». [386]
322. Universa vita familiae misericors est ‘pabulum’. Quisque diligenter effingit atque inscribit in
vita alterius: «Epistula nostra vos estis, scripta in cordibus nostris […] non atramento, sed Spiritu
Dei vivi» (2 Cor 3,2-3) Quisque «homines capiens» (Lc 5,10) est, qui in nomine Iesu laxat retia in
alios (cfr Lc 5,5) vel agricola mollem glaebam sollicitans illam, quae cari eius sunt, optima eorum
exercens. Fecunditas matrimonialis incrementum postulat, quia «amare aliquem obscurum
quiddam et inopinabile ab eodem est sperare; simulque eidem instrumenta ad hanc spem
respondentia quodammodo est porrigere». [387] Hic utique cultus est Deo tributus, cum bona
multa Ipse in aliis severit, confisus nos eadem augere.
323. Altus spiritalis est usus carum quemque oculis Dei contemplari atque in eo Christum
agnoscere. Hoc promptam petit mentem ac gratuitam, quae in dignitate eiusdem adiuvet

10.6 Page 96

▲back to top
96
intellegenda. Omnino coram altero possumus consistere, si modo nosmetipsos gratuito
condonamus, circumstantium omnium obliti. Proinde, amatus omnem emeretur considerationem.
Iesus exemplar erat, quia accurrentem quemque, ut Eum adloqueretur, intuitus diligebat (cfr Mc
10,21). Nemo in conspectu Eius se putabat neglectum, quandoquidem verba eius et gestus hanc
interrogationem prae se ferebant: «Quid vis tibi faciam?» (Mc 10,51). Hoc experimur in cotidianis
familiae negotiis. In qua recordamur nobiscum viventem quemque omnia emerere, cum infinita
honestetur dignitate, infinito amore a Patre dilectus. Pietas sic florescit, quae valeat «in altero
suscitare laetitiam sese amatum percipiendi. Quae vero praesertim exprimitur in alterius limitibus
exquisite perspiciendis, cum potissime significanter emicant». [388]
324. Spiritu afflante, familiari communitas non modo vitam suscipit et in gremio suo gignit, sed
aperitur, a seipso egreditur ad bonum suum super alios effundendum, ut iisdem consulet ac ferat
felicitatem. Secunda haec voluntas ex hospitalitate praesertim perlucet [389] Dei Verbo speciose
concitata: «Hospitalitatem nolite oblivisci; per hanc enim quidam nescientes hospitio receperunt
angelos» (Heb 13,2). Ubi suscipit familia et aliis occursat, praesertim pauperibus et derelictis, ea
«constituitur symbolum, testificatio, communicatio Ecclesiae maternitatis». [390] Amor socialis,
Trinitatis speculum, reapse illud est quod significationem spiritalem familiae et missionem eius
extra aggregat, quia kerygma omnibus cum eiusdem necessitatibus ad communitatem
pertinentibus repraesentat. Familia peculiarem spiritalitatem suam vivit tamquam Ecclesia
domestica simul atque vitalis particula ad innovationem mundi necessaria. [391]
***
325. Verba Magistri (cfr Mt 22,30) et sancti Pauli (cfr 1 Cor 7,29-31) de matrimonio - haud casu –
prostremo finitoque statui existentiae nostrae adduntur, quae repetere nostrum est. Coniuges ita
sensum itineris agnoscere poterunt, quod conficiunt. Nam, sicuti hac in Adhortatione saepius
memoravimus, nulla familia res est perfecta ac semel instaurata, sed secum fert ut pedetemptim
propria amandi facultas proferatur. Vocatio adest perpetua e Trinitatis plena communione manans,
ex mira coniunctione Christi cum Ecclesia eius, ex pulchra communitate illa quae est Nazarethana
familia atque ex immaculata fraternitate sanctorum in caelis. Plenitudinis tamen contemplatio
nondum adepta iter historicum adeo nos sinit definire, quod tamquam familiae emetimur, ut e
necessitudinibus cum aliis perfectionem exigere remittamus sanctimoniamque item animi et
perseverantiam, quas in Regno ultimo tantum valebimus invenire. Impedit, insuper, ne degentes in
statu magnae fragilitatis duriter iudicemus. Omnes vocati sumus, ut perseveranter renovemus
animi intentionem ad aliud quoddam nosmetipsos ac limites nostros transcendens, atque quaeque
familia vivere debet hoc perpetuo stimulo concitata. Incedamus, familiae, incedamus
perseverantes! Promissum cumulatur in dies. Ne desperemus quidem propter limites nostros
neque a plenitudine amoris et communionis nobis promissa quaerenda recedamus umquam.
Oratio ad Sanctam Familiam

10.7 Page 97

▲back to top
97
Iesu, Maria et Ioseph,
in vobis contemplamur
splendorem veri amoris,
nos vobis fidentes commendamus.
Sancta Nazarethana Familia,
praesta, ut et nostrae familiae
loci fiant communionis et cenacula precationis,
verae scholae Evangelii
et parvae Ecclesiae domesticae.
Sancta Nazarethana Familia,
ne iam in familiis adsint
vis, repudiatio, seiunctio,
et quicumque iniuria vel scandalo laesus est
consoletur promptius ac reficiatur.
Sancta Nazarethana Familia,
fac, ut conscii omnes fiamus
sacrosanctae inviolabilisque naturae familiae
pulchritudinisque eius apud Dei propositum.
Iesu, Maria et Ioseph,
audite nos et precem nostram suscipite.
Amen.
Datum Romae, apud Sanctum Petrum, die XIX mensis Martii, in sollemnitate Sancti Ioseph, anno
MMXVI, Iubilaeo Misericordiae, Pontificatus Nostri quarto.
[1] Synodus Episcoporum, III, Coetus Generalis Extraordinarius, Le sfide pastorali sulla famiglia
nel contesto dell’evangelizzazione (Relatio Synodi), 18 Octobris 2014, 2. Dehinc: Rel Syn 2014.
[2] Id., La vocazione e la missione della famiglia nella Chiesa e nel mondo contemporaneo
(Relatio finalis), Octobris 2015, 3. Dehinc: Rel Fin 2015.
[3] Sermo habitus conclusionis occasione Coetus Generalis Ordinarii Synodi Episcoporum (24
Octobris 2014); Cfr Pontificia Commissio Biblica, Fede e cultura della Bibbia. Atti della Sessione

10.8 Page 98

▲back to top
98
plenaria 1979 della Pontificia Commissione Biblica, LDC, Leumann 1981; Conc. Oecum. Vat. II,
Const. Gaudium et spes, 44; Ioannes Paulus II, Litt. Enc. Redemptoris missio (7 Decembris 1990),
52: AAS 83 (1991), 300; Adhort. ap. Evangelii Gaudium (24 Novembris 2013), 69.117: AAS 105
(2013), 1049, 1068-1069.
[4] Sermo ad familias apud Sancti Iacobi de Cuba urbem (22 Septembris 20159: l’Osservatore
Romano, 24 Septembris 2015, p. 7.
[5] Georgius Aloisius Borges, “Calle desconocida”, in Fervor de Buenos Aires, Buenos Aires 2011,
23.
[6] Homilia in Missa in urbe Angelorum (28 Ianuarii 1979), 2: AAS 71 (1979), 184.
[7] Cfr ibid.
[8] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 4: AAS 74 (1982), 84.
[9] Rel Syn 2014, 5.
[10] Conferentia Episcoporum Hispaniae, Matrimonio y familia (6 Iulii 1979), 3, 16. 23.
[11] Rel Fin 2015, 5.
[12] Rel Syn 2014, 5.
[13] Rel Fin 2015, 8.
[14] Sermo ad Congressionem Civitatum Foederatarum Americae Septentrionalis (24 Septembris
2015): L’Osservatore Romano, 26 Septembris 2015, p. 7.
[15] Rel Fin 2015, 29.
[16] Rel Syn 2014, 10.
[17] III Coetus Generalis Extraordinarius Synodi Episcoporum, Nuntius, 18 Octrobris 2014.
[18] Rel Syn 2014, 10.
[19] Rel Fin 2015, 7.
[20] Ibid., 63.

10.9 Page 99

▲back to top
99
[21] Conferentia Episcoporum Catholicorum Coreae, Towards a Culture of Life (15 Martii 2007).
[22] Rel Syn 2014, 6.
[23] Pontificium consilium pro Familia, Carta dei diritti della famiglia (22 Octobris 1983), 11.
[24] Cfr Rel Fin 2015, 11-12.
[25] Pontificium consilium pro Familia, Carta dei diritti della famiglia (22 Octobris 1983), Intr..
[26] Ibid., 9.
[27] Rel Fin 2015, 14.
[28] Rel Syn 2014, 8.
[29] Cfr Rel Fin 2015, 78.
[30] Rel Syn 2014, 8.
[31] Rel Fin 2015, 23. Cfr Messaggio per la Giornata Mondiale del Migrante e del Rifugiato 2016
(12 Septembris 2015): L’Osservatore Romano, 2 Octobris 2015, p. 8.
[32] Ibid., 24.
[33] Ibid., 24.
[34] Ibid., 17.
[35] Ibid., 20.
[36] Cfr ibid., 15.
[37] Postremus sermo XVI Coetus Generalis Ordinarii Synodi Episcoporum (24 Octobris 2015):
L’Osservatore Romano 26-27 Octobris 2015, p. 13.
[38] Conferentia Episcopalis Argentinae, Navega mar adentro (31 Maii 2003), 42.
[39] Conferentia Episcoporum Mexicanorum, Que en Cristo Nuestra Paz México tenga vida digna
(15 Februarii 2009), 67.
[40] Rel Fin 2015, 25.

10.10 Page 100

▲back to top
100
[41] Ibid., 10.
[42] Catechesis (22 Aprilis 2015): L’Osservatore Romano, 23 Aprilis 2015, p. 7.
[43] Catechesis (29 Aprilis 2015): L’Osservatore Romano, 30 Aprilis 2015, p. 8.
[44] Rel. Fin 20015, 28.
[45] Ibid., 8.
[46] Ibid., 58.
[47] Ibid., 33.
[48] Rel Syn 2014, 11.
[49] Conferentia Episcopalis Columbiae, A tiempos difíciles, colombianos nuevos (13 Februarii
2003, 3.
[50] Adhort. Ap. Evangelii gaudium (24 Novembris 2013), 35: AAS 105 (2013), 1034.
[51] Ibid., 164: AAS 105 (2013), 1088.
[52] Ibid.
[53] Ibid., 165: AAS 105 (2013), 1089.
[54] Relatio Synodi 2014, 12.
[55] Ibid., 14.
[56] Ibid., 16.
[57] Relatio Finalis 2015, 41.
[58] Ibid., 38.
[59] Relatio Synodi 2014, 17.
[60] Realtio finalis 2015, 43.
[61] Relatio Synodi 2014, 18.

11 Pages 101-110

▲back to top

11.1 Page 101

▲back to top
101
[62] Ibid., 19.
[63] Relatio Finalis 2015, 38.
[64] Ioannes Paulus II, Adhort. ap Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 13: AAS74 (1982),
94.
[65] Relatio Synodi 2014, 21.
[66] Catechismus Catholicae Ecclesiae, 1642.
[67] Ibid.
[68] Catechesis (6 Maii 2015): L’Osservatore Romano (7 Maii 2015), p. 8.
[69] Cfr Leo Magnus, Epistula Rustico narbonensi episcopo: PL, 54, 1205A; Hincmarus Remensis,
Epist. 22: PL, 126, 142.
[70] Cfr Pius XII Litt. enc. Mystici Corporis (29 Iunii 1943): AAS 35 (1943), 202: “Matrimonio enim
quo coniuges sibi invicem sunt ministri gratiae”.
[71] Cfr Codex Iuris Canonici, cc. 1116; 1161-1165; Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium,
832; 848-852.
[72] Codex Iuris Canonici, c. 1055 § 2.
[73] Relatio Synodi 2014, 23.
[74] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novemrbis 1981), 9: AAS 74 (1982),
90.
[75] Relatio finalis 2015, 47.
[76] Ibid.
[77] Homilia in Sancta Missa cum finis imponitur VIII Occursui Mundiali familiarum (27 Septembris
2015): L’Osservatore Romano, 28-29 Septembris 2015, 7.
[78] Relatio Finalis 2015, 53-54.
[79] Ibid., 51.

11.2 Page 102

▲back to top
102
[80] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 48.
[81] Cfr Codex Iuris Canonici, c. 1055 §1: “Ad bonum coniugum atque ad prolis generationem et
educationem ordinatum”
[82] Catechismus Catholicae Ecclesiae, 2360.
[83] Ibid., 1654.
[84] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 48.
[85] Catechismus Catholicae Ecclesiae, 2366.
[86] Cfr Paulus VI, Litt. enc. Humanae vitae (25 Iulii 1968), 11-12: AAS 60 (1968), 488-489.
[87] Catechismus Catholicae Ecclesiae, 2378.
[88] Congregatio pro Doctrina Fidei, Instr. Donum vitae (22 Februarii 1987), II, 8: AAS 80 (1988),
97.
[89] Relatio Finalis 2015, 63.
[90] Relatio Synodi 2014, 57.
[91] Ibid., 58.
[92] Ibid., 57.
[93] Relatio finalis 2015, 64.
[94] Relatio Synodi, 2015, 60.
[95] Ibid., 61.
[96] Codex Iuris Canonici, c. 1136; cfr Codex Ecclesiarum Orientalium, c. 627.
[97] Pontificium Consilium pro Familia, Sessualità umana: verità e significato (8 Decembris 1995),
23.
[98] Catechesis (20 Maii 2015). L’Osservatore Romano, 21 Maii 2015, p. 8.
[99] Cfr Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 38: AAS 74

11.3 Page 103

▲back to top
103
(1982), 129.
[100] Sermo dioecesano coetui Romano (14 Iunii 2015): L’Osservatore Romano, 15-16 Iunii 2015,
p. 8.
[101] Relatio Synodi 2014, 23.
[102] Relatio Finalis 2015, 52.
[103] Ibid., 49-50.
[104] Catechismus Catholicae Ecclesiae, 1641.
[105] Cfr Benedictus XVI, Litt. Enc. Deus caritas est (25 Decembris 2005), 2: AAS 98 (2006), 218.
[106] S. Ignatius de Loyola, Exercitia spiritualia, Contemplatio ad amorem spiritualem in nobis
excitandum (230).
[107] Octavio Paz, La llama doble, Barcellona 1993, 35.
[108] Cfr S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae II-II, q. 114, art. 2, ad 1.
[109] Catechesis (13 Maii 2015): L’Osservatore Romano, 14 Maii 2015, p. 8.
[110] S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae II-II, q. 27, a. 1, ad 2.
[111] Ibid., a. 1.
[112] Franciscus, Catechesis (13 Maii 2015): L’Osservatore Romano, 14 maii 2015, p. 8.
[113] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. postsynodalis Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 21:
AAS 74 (1982), 106.
[114] Sermo in ecclesia Baptistarum de Dexter Avenu, Mons Gunderici (in Alabama), 17
Novembris 1957.
[115] Thomas Aquinatensis vocat amorem veluti «vis unitiva» (Summa Theologiae I, q. 20, a. 1,
ad 3), sententiam recolens Dionysii Ps.-Aeropagitae (De divinis nominibus, IV, 12: PG 3, 709).
[116] S. Thomas Aquinas, Summa Tehologiae II-II, q. 27, a. 2.
[117] Litt. enc. Casti connubii (31 Decembris 1930): AAS 22 (1930), 547-548.

11.4 Page 104

▲back to top
104
[118] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 13, AAS 74 (1982),
94.
[119] Catechesis (2 Aprilis 2014); L’Osservatore Romano, 3 Aprilis 2014, p. 8.
[120] Ibid.
[121] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 9, AAS 74 (1982),
90.
[122] Thomas Aquinas, Summa contra Gentiles, III, cap. 123; cfr Aristoteles, Ethica Nic., 8,12 (ed.
Bywater, Oxford 1984, 174).
[123] Litt. enc. Lumen Fidei (29 Iunii 2013), 52: AAS 105 (2013), 590.
[124] De sacramento matrimonii, I, 2: in Id. Disputationes, III, 5, 3 (ed. Giuliano, Napoli, 1858,
778).
[125] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 50.
[126] Ibid., 49.
[127] Cfr Summa Theologiae I-II, q. 31, a. 3, ad 3.
[128] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 48.
[129] S. Thomas Aquinas, Sum. Theol., I-II, q. 26, a. 3.
[130] Ibid., q. 110, a. 1.
[131] Confessiones, VIII, 3, 7: PL 32, 752.
[132] Allocutio ad familias mundi occasione data earum peregrinationis in Romam in Anno Fidei
(26 Octobris 2013): AAS 105 (2013), 980.
[133] Angelus (29 Decembris anno 2013): L’Osservatore Romano, 30-31 Decembris 2013, p. 7.
[134] Allocutio ad familias mundi Romam in Anno Fidei venientes (26 Octobris 2013):
L’Osservatore Romano.
[135] S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae II-II, q. 24, art. 7.

11.5 Page 105

▲back to top
105
[136] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 48.
[137] Conferentia Episcopalis Chiliae, La vida y la familia: regalos de Dios para cada uno de
nosotros (21 Iulii 2014).
[138] Const. past. Gaudium et spes, 49.
[139] A. Sertillanges, L’amour chrétien, Paris 1920, 174.
[140] Cfr S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae I-II, q. 24, art. 1.
[141] Cfr ibid., q. 59, a. 5.
[142] Litt. enc.Deus caritas est (25 Decembris 2005), 3: AAS 98 (2006), 219-220.
[143] Ibid., 4: AAS 98 (2006), 220.
[144] Cfr S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae I-II, q. 32, a. 7.
[145] Cfr ibid, II-II, q. 153, a. 2, ad 2: «Abundantia delectationis quae est in actu venero secundum
rationem ordinato, non contrariatur medio virtutis».
[146] Ioannes Paulus II, Catechesis (22 Octobris 1980), 5: Insegnamenti III, 2 (1980), 951.
[147] Ibid., 3.
[148] Id., Catechesis (24 Septembris 1980), 4: Insegnamenti III, 2 (1980), 719.
[149] Catechesis (12 Novembris 1980), 2: Insegnamenti III, 2 (1980), 1133.
[150] Ibid., 4.
[151] Ibid., 5.
[152] Ibid., 1: 1132.
[153] Catechesis (16 Ianuarii 1980), 1: Insegnamenti III,1 (1980), 151.
[154] Josepf Pieper, Über die Liebe, München 2014, 174.
[155] Ioannes Paulus II, Litt. enc. Evangelium vitae (25 Martii 1995), 23: AAS 87 (1995), 427.

11.6 Page 106

▲back to top
106
[156] Paulus VI, Litt. enc. Humanae vitae (25 Iulii 1968), 13: AAS 60 (1968), 89.
[157] Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 49.
[158] Catechesis (18 Iunii, 1980), 5: Insegnamenti III, 1 (1980), 1778.
[159] Ibid., 6.
[160] Cfr Catechesis (30 Iulii 1980), 1: Insegnamenti III, 2 (1980), 311.
[161] Cfr Catechesis (8 Aprilis 1981), 3: Insegnamenti IV, 1 (1981), 904.
[162] Cfr Catechesis (11 Augusti 1982), 4: Insegnamenti V, 3 (1982), 205-206.
[163] Litt. enc. Deus caritas est (25 Decembris 2005), 5: AAS 98 (2006), 221.
[164] Ibid., 7.
[165] Relatio finalis 2015, 22.
[166] Catechesis (14 Aprilis 1982), 1: Insegnamenti V, 1 (1982), 1176.
[167] Glossa in quattuor libros sententiarum Petri Lombardi, IV, XXVI,2 (Quaracchi 1957, 446).
[168] Ioannes Paulus II, Catechesis (7 Aprilis 1982), 2: Insegnamenti V, 1 (1982), 1127.
[169] Id., Catechesis (14 Aprilis 1982), 3: Insegnamenti V, 1 (1982), 1177.
[170] Ibid.
[171] Id. Litt. enc. Redemptor hominis (4 Martii 1979), 10: AAS 71 (1979), 274.
[172] Cfr S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae II-II, q. 27, a. 1.
[173] Pontificium Consilium pro Familia, Famiglia, matrimonio e “unioni di fatto” (26 Iulii 200), 40.
[174] Ioannes Paulus II, Catechesis (31 Octobris 1984), 6: Insegnamenti VII, 2 (1984), 1072.
[175] Benedictus XVI, Litt. enc. Deus caritas est (25 Decembris 2005), 8: AAS 98 (2006), 224.
[176] Ioannes Paulus II, Adhortatio apostolica Familiaris consortio (22 novembris 1981), 14: AAS
74 (1982), 96.

11.7 Page 107

▲back to top
107
[177] Catechesis (11 februarii 2015): L’Osservatore Romano, 12 februarii 2015, p. 8.
[178] Ibid.
[179] Catechesis (8 aprilis 2015): L’Osservatore Romano, 9 aprilis 2015, p. 8.
[180] Ibid.
[181] Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, n. 51: «Omnibus vero compertum
sit vitam hominum et munus eam transmittendi non ad hoc saeculum tantum restringi neque eo
tantum commensurari et intelligi posse, sed ad aeternam hominum destinationem semper
respicere».
[182] Litterae ad Moderatores Nationum universi orbis et ad Secretarium Generalem Unitarum
Nationum Coetus pro Congressu Internationali de populis eorundemque profectu (18 martii 1994):
Insegnamenti, 17/1 (1994), 750-751.
[183] Ioannes Paulus II, Catechesis (12 martii 1980), 3: Insegnamenti, 3/1 (1980), 543.
[184] Ibid.
[185] Allocutio ad familias Manilae congregatas (16 ianuarii 2015): AAS 107 (2015), 176.
[186] Catechesis (11 februarii 2015): L’Osservatore Romano, 12 februarii 2015, p. 8.
[187] Catechesis (14 octobris 2015): L’Osservatore Romano, 15 octobris 2015, p. 8.
[188] Conferentia Episcoporum catholicorum Australiae, Litt. past. Don’t Mess with Marriage (24
novembris 2015), 11.
[189] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 50.
[190] Ioannes Paulus II, Catechesis (12 martii 1980), 2: Insegnamenti, 3/1 (1980), 542.
[191] Cfr Id. Litt. ap. Mulieris dignitatem (15 Augusti 1988), 30-31: AAS 80 (1988), 1727-1729.
[192] Catechesis (7 ianuarii 2015): L’Osservatore Romano, 7-8 ianuarii 2015, p. 8.
[193] Ibid.
[194] Catechesis (28 ianuarii 2015): L’Osservatore Romano, 29 ianuarii 2015, p. 8.

11.8 Page 108

▲back to top
108
[195] Ibid.
[196] Cf. Relatio finalis, 2015, n. 28.
[197] Catechesis (4 februarii 2015): L’Osservatore Romano, 5 februarii 2015, p. 8.
[198] Ibid.
[199] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, n. 50.
[200] V Conferentia Generalis Episcoporum latinorum americanorum et caribicorum, Documentum
Apparitiopolitanum (29 iunii 2007), 457.
[201] Cf. Relatio finalis, 2015, n. 65.
[202] Ibid.
[203] Allocutio ad familias Manilae congregatas (16 ianuarii 2015): AAS 107 (2015), 178.
[204] Mario Benedetti, Te quiero, in Poemas de otros, Buenos Aires 1993, 316.
[205] Cfr Franciscus, Catechesis (16 septembris 2015): L’Osservatore Romano, 17 septembris
2015, p. 8.
[206] Catechesis (7 octobris 2015): L’Osservatore Romano, 8 octobris 2015, p. 8.
[207] Benedictus XVI, Litt. enc. Deus caritas est (25 decembris 2005), 14: AAS 98 (2006), 228.
[208] Cf. Relatio finalis, 2015, n. 11.
[209] Catechesis (18 martii 2015): L’Osservatore Romano, 19 martii 2015, p. 8.
[210] Catechesis (11 februarii 2015): L’Osservatore Romano, 12 martii 2015, p. 8.
[211] Cf. Relatio finalis, 2015, nn. 17-18.
[212] Catechesis (4 martii 2015): L’Osservatore Romano, 5 martii 2015, p. 8.
[213] Catechesis (11 martii 2015): L’Osservatore Romano, 12 martii 2015, 8.
[214] Adhort. ap. Familiaris consortio (22 novembris 1981), n. 27: AAS 74 (1982), 113.

11.9 Page 109

▲back to top
109
[215] Allocutio ad participantes Conventum Internationalem de Tertia Aetate (5 septembris 1980),
n. 5: Insegnamenti, 3/2 (1980), 539.
[216] Relatio finalis, 2015, n. 18.
[217] Catechesis (4 martii 2015): L’Osservatore Romano, 5 martii 2015, p. 8.
[218] Ibid.
[219] Allocutio ad senes (28 septembris 2014): L’Osservatore Romano, 29-30 septembris 2014, p.
7.
[220] Catechesis (18 februarii 2015): L’Osservatore Romano, 19 februarii 2015, p. 8.
[221] Ibid.
[222] Ibid.
[223] Ioannes Paulus II, Adhort. ap.Familiaris consortio (22 novembris 1981), n. 18: AAS 74
(1982), 101.
[224] Catechesis (7 octobris 2015): L’Osservatore Romano, 8 octobris 2015, p. 8.
[225] Rel Syn 2014, 30.
[226] Ibid., 31.
[227] Rel Fin 2015, 56.
[228] Ibid., 89.
[229] Rel Syn 2014, 32.
[230] Ibid., 33.
[231] Ibid., 38.
[232] Rel Fin 2015, 77.
[233] Ibid., 61.
[234] Ibid.

11.10 Page 110

▲back to top
110
[235] Ibid.
[236] Ibid.
[237] Cfr Rel Syn 2014, 26.
[238] Ibid., 39.
[239] Conferentia Episcopalis Italiana. Commissio Episcopalis pro Familia et Vita, Orientamenti
pastorali sulla preparazione al matrimonio e alla famiglia, Roma (22 Octobris 2012), 1.
[240] Ignatius de Loyola, Exercitia spiritualia, adnotatio 2.
[241] Ibid., adnotatio 5.
[242] Ioannes Paulus II, Catechesis (27 Iunii 1984), 4: Insegnamenti 7/1 (1984), 1941.
[243] Catechesis (21 Octobris 2015): L’Osservatore Romano, 22 Octobris 2015, 12.
[244] Conferentia Episcopalis Keniae, Nuntius Quadragesimalis, 18 Februarii 2015.
[245] Cfr Pius XI, Litt. Enc. Casti connubii (31 Decembris 1930), 42: AAS 22 (1930), 583.
[246] Ioannes Paulus II, Catechesis (4 Iulii 1984), 3.6: Insegnamenti 7/2 (1984), 9.10.
[247] Rel Fin 2015, 59.
[248] Ibid., 63.
[249] Const. past. Gaudium et spes, 50.
[250] Rel Fin 2015, 63.
[251] Rel Syn 2014, 40.
[252] Ibid., 34.
[253] Cantico Espiritual, B, XXV, 11.
[254] Rel Syn 2014, 44.
[255] Rel Fin 2015, 81.

12 Pages 111-120

▲back to top

12.1 Page 111

▲back to top
111
[256] Ibid., 78.
[257] Catechesis (24 Iunii 2015): L’Osservatore Romano, 25 Iunii 2015, p. 8.
[258] Ioannes Paulus II, Adh. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 83: AAS 74 (1982),
184.
[259] Rel Syn 2014, 47.
[260] Ibid., 50.
[261] Cfr Catechesis (5 Augusti 2015): L’Osservatore Romano, 6 Augusti 2015, p. 7.
[262] Rel Syn 2014, 51; cfr Rel Fin 2015, 84.
[263] Ibid., 48.
[264] Cfr Motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus (8 Septembris 2015): L’Osservatore Romano, 9
Septembris 2015, pp. 3-4; Motu proprio Mitis et Misericors Iesus (8 Septembris 2015):
L’Osservatore Romano, 9 Septembris 2015, pp. 5-6.
[265] Motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus (8 Septembris 2015), praeambulum, III:
L’Osservatore Romano, 9 Septembris 2015, p. 3.
[266] Rel Fin 2015, 82.
[267] Rel Syn 2014, 47.
[268] Catechesis (20 Maii 2015): L’Osservatore Romano, 21 Maii 2015, p. 8.
[269] Catechesis (24 Iunii 2015): L’Osservatore Romano, 25 Iunii 2015, p. 8.
[270] Catechesis (5 Augusti 2015): L’Osservatore Romano, 6 Augusti 2015, p. 7.
[271] Rel Fin 2015, 72.
[272] Ibid., 73.
[273] Ibid., 74.
[274] Ibid., 75.

12.2 Page 112

▲back to top
112
[275] Cfr Misericordiae Vultus, 12: AAS 107 (2015), 409.
[276] Cfr Catechismus Catholicae Ecclesiae, 2358; Relatio finalis 2015, 76.
[277] Ibid.
[278] Relatio finalis 2015, 76; Congregatio de Doctrina Fidei, Considerazioni circa i progetti di
riconoscimento legale delle unioni tra persone omosessuali, (3 Iunii 20039, 4.
[279] Relatio finalis 2015, 80.
[280] Cfr ibid., 20.
[281] Catechesis (17 Iunii 2015): L’Osservatore Romano, 18 Iunii 2015, p. 8.
[282] Rel Fin 2015, 19.
[283] Catechesis (17 Iunii 2015): L’Osservatore Romano, 18 Iunii 2015, p. 8.
[284] Ibid.
[285] Cfr Catechismus Catholicae Ecclesiae, 958.
[286] Ibid.
[287] Cfr Ultimi colloqui, “Quaderno giallo” di Madre Agnese, 17 Iulii 1897: Opere complete, Città
del Vaticano – Roma 1997, 1028. Hac de re clara est sororum testificatio de sanctae Teresiae
sponsione cuius de hoc mundo discessum fore “rosarum pluviam” (ibid, 9 Iunii, 991).
[288] Iordanus de Saxonia, Libellus de principiis Ordinis predicatorum, 93.
[289] Cfr Catechismus Catholicae Ecclesiae, 957.
[290] Ibid., 955.
[291] Adhort. ap. Evangelii gaudium (24 Novembris 2013): AAS 105 (2013), 1111.
[292] Catechesis (20 Maii 2015): L’Osservatore Romano, 21 Maii 2015, p. 8.
[293] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 17.
[294] Catechesis (30 Novembris 2015): L’Osservatore Romano, 1 Octobris 2015, p. 8.

12.3 Page 113

▲back to top
113
[295] Catechesis (10 Iunii 2015): L’Osservatore Romano, 11 Iunii 2015, p. 8.
[296] Cfr Relatio finalis 2015, 67.
[297] Catechesis (20 Maii 2015): L’Osservatore Romano, 21 Maii 2015, p. 8.
[298] Catechesis (9 Septembris 2015): L’Osservatore Romano, 10 Septembris 2015, p. 8.
[299] Relatio finalis 2015, 68.
[300] Ibid., 58.
[301] Decl. Gravissimum educationis, 1.
[302] Relatio finalis 2015, 56.
[303] Erich Fromm, The Art of Loving, New York 1956, p. 54.
[304] Litt. enc. Laudato si’ (24 Maii 2015), 155.
[305] Catechesis (15 Aprilis 2015): L’Osservatore Romano, 16 Aprilis 2015, p. 8.
[306] Cfr Relatio finalis 2015, 13-14.
[307] De sancta virginitate, 7, 7: PL 40, 400.
[308] Catechesis (26 Augusti 2015): L’Osservatore Romano, 27 Augustii 2015, p. 8.
[309] Relatio finalis 2015, 89.
[310] Ibid., 93.
[311] Relatio Synodi, 2014, 24.
[312] Ibid., 25.
[313] Ibid., 28.
[314] Ibid., 41.
[315] Relatio Synodi, 2014, 27.

12.4 Page 114

▲back to top
114
[316] Ibid., 26.
[317] Ibid., 41.
[318] Ibid.
[319] Relatio finalis, 2015, 41.
[320] Cfr ibid.
[321] Relatio Synodi, 2014, 42.
[322] Ibid., 43.
[323] Adhortatio apostolica Familiaris consortio (22 novembris 1981), 34: AAS 74 (1982), 123.
[324] Ibid., 9: AAS 74 (1982), 90.
[325] Cfr Catechesis (24 iunii 2015): L’Osservatore Romano, 25 iunii 2015, p. 8.
[326] Homilia in Eucharistia cum Cardinalibus nuper electis celebrata habita (15 februarii 2015):
AAS 107 (2015), 257.
[327] Relatio finalis, 2015, 51.
[328] Relatio Synodi, 2014, 25.
[329] Ioannes Paulus II, Adhortatio ap. Familiaris consortio (22 novembris 1981), 84: AAS 74
(1982), 186. His in adiunctis permulti, scientes et accipentes facultatem convivendi ‘tamquam
frater et soror’, quam Ecclesia iisdem praebet, animadvertunt quod, destitutis consuetudinibus
quibusdam intimae necessitudinis, «bonum fidei non raro in discrimen vocari et bonum prolis
pessumdari possunt» (Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 51).
[330] Ioannes Paulus II, Adhortatio ap. Familiaris consortio (22 novembris 1981), 84: AAS 74
(1982), 186.
[331] Relatio Synodi, 2014, 26.
[332] Cfr Ibid., 45.
[333] Benedictus XVI, Sermo in VII Occursum Mundialem Familiarum, Mediolani (2 Iunii 2012),
responsum 5: Insegnamenti VIII, 1 (2012), 691.

12.5 Page 115

▲back to top
115
[334] Relatio finalis, 2015, 84.
[335] Ibid., 51.
[336] Quod constat etiam quoad disciplinam sacramentalem, cum discretio comprobare possit in
peculiaribus adiunctis gravem deesse culpam: adiungitur hic quae alibi argui: cf. Adhort. ap.
Evangelii gaudium (24 novembris 2013), 44. 47: AAS 105 (2013), 1038. 1040.
[337] Relatio finalis, 2015, 85.
[338] Ibid., 86.
[339] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 33: AAS 74 (1982),
121.
[340] Relatio finalis 2015, 51.
[341] Cfr Summa Theologiae I-II, q. 65, a. 3, ad 2; De malo, q. 2, a. 2.
[342] Ibid., ad 3.
[343] N. 1735.
[344] Cfr ibid., n. 2352; Congregatio pro Doctrina Fidei, Decl. Iura et bona de euthanasia (5 Maii
1980), II: AAS 72 (1980), 546. Ioannes Paulus II, notionem ‘optionis fundamentalis’ impugnans,
concedebat quod «sine dubio condiciones esse possunt admodum implicatae et obscurae, quod
ad rem psychologicam attinet, quae ad ‘imputabilitatem’ subiectivam peccantis habent
momentum» (Adhort. ap. Reconciliatio et paenitentia [2 Decembris 1984], 17: AAS 77 [1985], p.
223).
[345] Cfr Pontificium Consilium de Legum Textibus, Declaratio de facultate admittendi ad sacram
Communionem repudiatos a coniugio, qui novas nuptias inierunt (24 iunii 2000), 2.
[346] Relatio finalis 2015, 85.
[347] Summa Theologiae I-II, q. 94, a. 4.
[348] Ad scientiam generalem normae et ad scientiam peculiarem practicae discretionis spectans,
sanctus Thomas Aquinas asserere pergit quod «si alteram solum contingat ipsum habere, magis
debet habere hanc, scilicet notitiam particularium, quae sunt propinquiora operationi»: Sententia
libri Ethicorum, VI, 6 (ed. Leonina, t. XLVII, 354).

12.6 Page 116

▲back to top
116
[349] Allocutio in fine XIV Coetus Generalis Ordinarii Synodi Episcoporum habita (24 Octobris
2015): L’Osservatore Romano, 25-26 Octobris 2015, p. 13.
[350] Quaerere ethicam universalem: novus legis naturalis intuitus (2009), 59.
[351] Quibusdam in casibus esse etiam potest subsidium Sacramentorum. Quapropter,
«sacerdotibus memoramus confessionale esse non debere aulam tormenti, sed locum Dominicae
misericordiae» (Adhort. ap. Evangelii gaudium [24 Novembris 2013], 44: AAS 105 [2013], 1038).
Dicimus pariter Eucharistiam «non esse praemium perfectorum, sed debilium munificum
remedium et alimoniam» (ibid., 47: 1039).
[352] Adhort. ap. Evangelii gaudium (24 Novembris 2013), 44: AAS 105 (2013), 1038-1039.
[353] De catechizandis rudibus, I, 14 (22): PL 40, 327; cfr Adhort. ap. Evangelii gaudium (24
Novembris 2013), 193: AAS 105 (2013), 1101.
[354] Relatio Synodi, 2014, 26.
[355] Adhort. ap. Evangelii gaudium (24 Novembris 2013), 44: AAS 105 (2013), 1038.
[356] Ibid., 45: AAS 105 (2013), 1039.
[357] Ibid., 270: AAS 105 (2013), 1128.
[358] Bulla Misericordiae Vultus (11 Aprilis 2015), 12: AAS 107 (2015), 407.
[359] Ibid., 5: 402.
[360] Ibid., 9: 405.
[361] Ibid., 10: 406.
[362] Adhort. ap. Evangelii gaudium (24 Novembris 2013), 47: AAS 105 (2013), 1040.
[363] Cfr ibid., 36-37: AAS 105 (2013), 1035.
[364] Fortasse propter scrupulum post desiderium magnum fidelitatis erga veritatem abditum,
sacerdotes quidam a paenitentibus propositum resipiscentiae omnibus fugatis umbris adeo
exigunt, ut misericordia in iustitiam mere suppositive puram inquirendam evanescat. Proinde, est
operae pretium recordari praecepti sancti Ioannis Pauli II, qui novum lapsum quamquam
praevisum «nullomodo praeiudicare genuinitatem propositi» affirmavit (Epistula ad Cardinalem
Villelmum W. Baum pro schola de foro interno a Paenitentiaria Apostolica instituta [22 Martii

12.7 Page 117

▲back to top
117
1996], 5: Insegnamenti, XIX/1 [1996], p. 589).
[365] Commissio Theologica Internationalis, De spe salutis pro pueris qui sine baptismo pereunt
(19 Aprilis 2007), 2.
[366] Bulla Misericordiae Vultus (11 Aprilis 2015), 15: AAS 107 (2015), 409.
[367] Decr. Apostolicam actuositatem, 4.
[368] Cfr ibid.
[369] Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. Gaudium et spes, 49.
[370] Litt. enc. Deus caritas est (25 Decembris 2005), 16: AAS 98 (2006), 230.
[371] Ibid., 39: AAS 98 (2006), 250.
[372] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. post-syn. Christifideles laici (30 Decembris 1988), 40: AAS 81
(1989), 468.
[373] Ibid.
[374] Relatio finalis 2015, 87.
[375] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. post-syn. Vita consecrata (25 Martii 1996), 42: AAS 88 (1996),
416.
[376] Cfr Relatio finalis 2015, 87.
[377] Cfr Ioannes Paulus II, Adhort. ap.Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 57: AAS 74
(1982), 150.
[378] Ne obliviscamur quidem Foedus Dei cum populo tamquam sponsalia exprimi (cfr Ez 16, 8.
60; Is 62,5; Os 2,21-22) atque Novum Testamentum etiam uti matrimonium praeberi (cfr Ap 19,7;
21,2; Eph 5,25).
[379] Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. Lumen gentium, 11.
[380] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 11: AAS 74 (1982),
93.
[381] Id., Homilia in sancta Missa pro familiis Cordubae in Argentina habita (8 Aprilis 1987), 4:

12.8 Page 118

▲back to top
118
Insegnamenti 10/1 (1987), 1161-1162.
[382] Cfr Gemeinsames Leben, München 1973, 18 (versio Italica:La vita comune, Brixiae 1973,
46).
[383] Conc. Oecum. Vat. II, Decr. Apostolicam actuositatem, 11.
[384] Catechesis (10 Iunii 2015): L’Osservatore Romano (11 iunii 2015), p. 8.
[385] Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 12: AAS 74 (1982),
93.
[386] Allocutio in Festo Familiarum et in Vigiliis precationis, Philadelphiae (26 Septembris 2015):
L’Osservatore Romano, 28-29 Septembris 2015, p. 6.
[387] Gabriel Marcel, Homo viator. Prolégomènes à une métaphysique de l’espérance, Parisiis
1944, 63.
[388] Relatio finalis 2015, 88.
[389] Cfr Ioannes Paulus II, Adhort. ap. Familiaris consortio (22 Novembris 1981), 44: AAS 74
(1982), 136.
[390] Ibid.,49: AAS 74 (1982), 141.
[391] De socialibus adnexis familiae, cfr Pontificium Consilium de Iustitia et Pace, Compendium
Doctrinae Socialis Ecclesiae, 248-254.
Copyright © Dicastero per la Comunicazione - Libreria Editrice Vaticana