hf_jp-ii_enc_14091998_fides-et-ratio-la :: Ratio

Expand document

Collapse document

hf_jp-ii_enc_14091998_fides-et-ratio-la

1 Pages 1-10

1.1 Page 1

1.2 Page 2

1.3 Page 3

1.4 Page 4

1.5 Page 5

1.6 Page 6

1.7 Page 7

1.8 Page 8

1.9 Page 9

1.10 Page 10

2 Pages 11-20

2.1 Page 11

2.2 Page 12

2.3 Page 13

2.4 Page 14

2.5 Page 15

2.6 Page 16

2.7 Page 17

2.8 Page 18

2.9 Page 19

2.10 Page 20

3 Pages 21-30

3.1 Page 21

3.2 Page 22

3.3 Page 23

3.4 Page 24

3.5 Page 25

3.6 Page 26

3.7 Page 27

3.8 Page 28

3.9 Page 29

3.10 Page 30

4 Pages 31-40

4.1 Page 31

4.2 Page 32

4.3 Page 33

4.4 Page 34

4.5 Page 35

4.6 Page 36

4.7 Page 37

4.8 Page 38

4.9 Page 39

4.10 Page 40

5 Pages 41-50

5.1 Page 41

5.2 Page 42

5.3 Page 43

5.4 Page 44

5.5 Page 45

5.6 Page 46

5.7 Page 47

5.8 Page 48

5.9 Page 49

5.10 Page 50

6 Pages 51-60

6.1 Page 51

6.2 Page 52

6.3 Page 53

6.4 Page 54

6.5 Page 55

6.6 Page 56

6.7 Page 57

6.8 Page 58

6.9 Page 59

6.10 Page 60

7 Pages 61-70

7.1 Page 61

7.2 Page 62

7.3 Page 63

7.4 Page 64

7.5 Page 65

7.6 Page 66

7.7 Page 67

7.8 Page 68

7.9 Page 69

7.10 Page 70

hf_jp-ii_enc_14091998_fides-et-ratio-la

1 Pages 1-10

▲back to top

1.1 Page 1

▲back to top

The Holy See

IOANNIS PAULI PP. II

FIDES ET RATIO

Benedictio

Venerabiles in Episcopatu Fratres,

salutem et Apostolicam Benedictionem!

FIDES ET RATIO binae quasi pennae videntur quibus veritatis ad contemplationem hominis

attollitur animus. Deus autem ipse est qui veritatis cognoscendae studium hominum mentibus

insevit, suique tandem etiam cognoscendi ut, cognoscentes Eum diligentesque, ad plenam pariter

de se ipsis pertingere possint veritatem (cfr Ex 33,18; Ps 27[26],8-9; 63[62],2-3; Io 14,8; 1 Io 3,2).

PROOEMIUM

« Nosce te ipsum »

1. Fieri quidem potest ut, tam in Orientis orbe quam in Occidentis solis plaga, iter quoddam

dignoscatur quod, progredientibus saeculis eo usque hominum genus perduxerit ut cum veritate

paulatim congrediatur seque cum illa componat. Hoc quidem iter sic explicatum est — neque aliter

accidere potuit — intra prospectum quendam singularis hominum conscientiae: quo namque

1.2 Page 2

▲back to top

plenius res orbemque cognovit homo, eo magis ipsemet cognoscit se unica in sua natura,

eodemque tempore instans fit interrogatio de significatione rerum suaeque ipsius exsistentiae.

Quidquid se nobis obicit veluti cognitionis nostrae argumentum, hanc ipsam ob causam evadit

vitae nostrae elementum. Admonitio illa Gnwqi seauton in superliminari inscripta erat Delphis in

templo, principalem ut veritatem testificaretur quae minima omni homini sumenda erat regula

quicumque inter res creatas se extollere cupiebat veluti « hominem » scilicet « sui ipsius

cognitorem ».

Candidus intuitus veteres in annales luculenter aliunde demonstrat, variis in orbis regionibus

multiplici humano distinctis cultu, exsistere eodem tempore principales illas interrogationes quibus

vita designatur hominum: Quis egomet sum? Unde venio? Quoque vado? Cur mala adsunt? Quid

nos manet hanc post vitam? Haec quaesita reperiuntur in sacris Israelis scriptionibus, at insunt

etiam scriptis Veda necnon Avesta; detegimus ea in operibus Confutii atque Lao-Tze,

quemadmodum in praedicatione virorum Tirthankara ipsiusque Buddhae; exsistunt similiter ex

Homeri carminibus ac tragoediis Euripidis et Sophoclis, perinde ac philosophicis in Platonis et

Aristotelis tractatibus. Hae nempe interrogationes sunt quae ex illa communi profluunt inquisitione

de sensu ipso quo numquam non hominis animus inquietatur: ex responsione vero, quae talibus

redditur rogationibus, directio pendet quae vitae humanae est imprimenda.

2. Aliena sane non est Ecclesia, neque esse potest, hoc ab inquirendi opere. Ab eo enim tempore,

cum intra Paschale Mysterium postremam accepit de hominis vita veritatem uti donum, facta est

illa vicissim peregrina per semitas orbis ut Christum Iesum esse praedicet "viam veritatem et

vitam" (cfr Io 14,6). Diversa inter officia, quae hominibus ea offerat oportet, unum illud nimirum

esse intellegit sibi plane proprium: Veritatis diaconiam.1 Hoc officium, una ex parte, facit ut

credens ipsa communitas particeps evadat communis illius operae qua homines attingere student

veritatem; 2 altera vero ex parte, obstringitur communitas illa officio ut nuntia fiat rerum certarum

quas cognovit, licet sibi conscia sit omnem veritatem captam unam dumtaxat stationem esse

plenam ad illam veritatem quae ultima in Dei revelatione ostendetur: « Videmus enim nunc per

speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem; nunc cognosco ex parte, tunc autem

cognoscam, sicut et cognitus sum » (1 Cor 13,12).

3. Multiplices sunt facultates quibus uti potest homo ut veritatum cognoscendarum foveat

progressionem, unde exsistentiam suam humaniorem reddat. Inter has philosophia eminet, quae

recta adiuvat ut et interrogatio ponatur de vitae sensu et ei responsio iam adumbretur: quapropter

unum ipsa reperitur nobiliorum hominis munerum. « Philosophiae » vox Graecam ad originem «

sapientiae amorem » designat. Etenim nata philosophia est atque eo tempore enucleata quo

coepit se ipsum homo interrogare de rerum causis finibusque. Diversis quidem formis modisque

demonstrat philosophia ad ipsam hominis naturam pertinere veritatis cupiditatem. Innata est eius

menti illa proprietas ut de rerum percontetur causis etiamsi responsiones paulatim inde redditae in

formam quandam ingrediuntur quae diversas cultus humani species inter se complere manifesto

ostendit.

1.3 Page 3

▲back to top

Impulsio vehemens illa, quam ad efformationem progressionemque culturae in orbe Occidentali

adhibuit philosophia, facere haud debet ut obliviscamur quatenus ipsa quoque pervaserit vias

etiam humanae vitae concipiendae ex quibus Orientalis etiam vivit orbis. Cuique enim populo

nativa est atque pristina sapientia quae, tamquam verus animi culturarum thesaurus, eo tendit ut

exprimatur et rationibus potissimum philosophicis maturetur. Quam sit hoc verum inde etiam

comprobatur quod principalis quaedam philosophicae scientiae figura, nostris etiam temporibus,

deprehendi potest in iis postulatis quibus leges Nationum et civitatum informantur ad socialem

vitam moderandam.

4. Quidquid autem id est, notetur oportet sub uno nomine diversas latere significationes. Praevia

igitur explicatio necessaria evadit. Concupiscens extremam vitae veritatem homo adipisci, illas

universales studet comparare cognitiones quae ei facultatem dant melius se comprehendendi

ulteriusque progrediendi ad se perficiendum. Fundamentales hae notiones illa ex admiratione

emanant quam rerum creatarum contemplatio in eo excitat: rapitur enim homo stupens quod se in

rerum universitatem videt insertum cum aliis sui similibus consociatum quibuscum etiam

communicat sortem. Iter hinc incipit quod illum pervehet ad novos usque cognitionis orbes

detegendos. Nisi obstupescens miraretur homo, in repetitionem quandam sterilem recideret ac,

paulatim, facultatem amitteret vitae reapse personalis ducendae.

Speculandi potestas, quae humani propria est intellectus, adiuvat ut, philosophicam per

industriam, figura enucleetur exactae cogitationis sicque ordinata exstruatur disciplina logico

affirmationum consensu atque solido doctrinarum contextu distincta. Hanc propter rationem, variis

in cultus humani formis diversisque pariter aetatibus, fructus percepti sunt qui elaborandis veris

cogitationum modis profuerunt. Ad historiae fidem factum est ut istud induceret ad unam dumtaxat

philosophiae viam confundendam cum tota philosophica disciplina. Constat vero, his in casibus,

certam quandam exsistere « superbiam philosophicam » quae suos attollere audeat oculos longe

prospicientes at imperfectos ad interpretationem aliquam universalem. Re vera quodque

philosophiae corpus, quantumvis reverendum sua in summa et amplitudine sine ullis abusibus,

agnoscere debet principatum philosophicae cogitationis, ex qua et suam ducit originem et cui

congruenter serviat necesse est.

Hoc modo, quamquam mutantur tempora cognitionesque progrediuntur, agnosci licet quasi

nucleum quendam philosophicarum notionum, quae nonnumquam adsunt in hominum cogitantium

historia. Cogitentur verbi gratia, principia non contradictionis, finalitatis ac causalitatis nec non

cogitatum personae veluti subiecti liberi et intellegentis eiusque facultas Deum veritatem

bonumque cognoscendi; cogitentur pariter nonnullae normae morales praecipuae quae omnium

item sunt communes. Haec aliaque argumenta demonstrant, variis doctrinarum praetermissis

scholis, corpus exsistere cognitionum in quibus introspici potest genus quoddam spiritalis

hominum patrimonii. Ita fit ut ante oculos quasi philosophiam implicitam reperiamus cuius principia

quisque homo se possidere sentiat, tametsi sub forma omnino universali neque conscia. Quoniam

communicantur hae notiones quadamtenus ab omnibus, ipsae efficere debent medium quoddam

punctum quo diversae philosophicae scholae confluunt. Quotiens ratio percipere valet atque

1.4 Page 4

▲back to top

exprimere prima et universalia vitae principia indeque recte consectaria propria deducere ordinis

logici et deontologici, totiens appellari potest ratio recta sive, quemadmodum antiqui loquebantur,

orthos logos.

5. Sua ex parte facere non potest Ecclesia quin magni officium rationis aestimet ad proposita illa

consequenda unde ipsa hominum vita dignior reddatur. Etenim in philosophia viam ipsa

conspicatur cognoscendi principales veritates hominum vitam tangentes. Eodem tempore,

philosophiam iudicat instrumentum pernecessarium ut fidei intellectus altius inquiratur atque

Evangelii veritas iis impertiatur qui eam nondum cognoverunt.

Similia igitur Decessorum Nostrorum coepta prosecuti, cupimus etiam Nos ad hoc peculiare

rationis humanae opus convertere oculos. Eo praesertim impellimur quod novimus his maxime

temporibus veritatis ultimae inquisitionem saepius obscuratam videri. Haud dubitatur quin

philosophiae recentiori laudi tribuatur quod mentes iam in hominem ipsum intenduntur. Hinc initio

facto, quaedam ratio interrogationum plena ulterius propulit hominis cupiditatem plus plusque

cognoscendi atque singula multo altius. Ita doctrinarum formae implexae exstructae sunt quae

suos variis in cognitionis provinciis protulerunt fructus, progressui nempe faventes tum culturae

tum historiae. Anthropologia, logica disciplina, scientiae naturales, historia et sermo..., immo

quodam modo universitas cognitionis humanae est assumpta. Effectus re percepti suadere

aliunde non debent ut obscuretur quod ipsa ratio, ad investigandum uno solo ex latere hominem

uti subiectum intenta, videtur esse omnino oblita eundem hominem semper invitari ut ad veritatem

se transcendentem progrediatur. Deficiente habitudine ad illam, quisque homo exponitur arbitrio

soli suo atque ipsius velut personae condicio in eo est ut regulis unis pragmaticis aestimetur quae

suapte natura experimentis innituntur, cum perperam credatur technicam artem necessario debere

reliquis rebus dominari. Sic sane accidit ut, cum melius hanc intentionem ad veritatem exprimere

deberet, gravata contra onere tot notitiarum ratio humana in se replicaretur atque de die in diem

minus intuitum suum attollere in altiora posset ut veritatem exsistentiae consequi auderet.

Recentior philosophia, omittens suas perquisitiones in ipsum « esse » dirigere, opus suum in

cognitionibus hominum collocavit. Non ergo extulit facultatem quae homini data est veritatis

cognoscendae, sed extollere eius limites maluit et condiciones.

Multiplices hinc enatae sunt agnosticismi et relativismi formae quibus eo usque provecta est

philosophica investigatio ut iam in mobili veluti scepticismi universalis tellure pererraret. Recentius

praeterea variae invaluerunt doctrinae illuc tendentes ut etiam illae veritates imminuantur quas

homo se iam adeptum esse putaverat. Licita sententiarum varietas iam indistincto concessit

pluralismo, principio niso omnes opinationes idem prorsus valere: unum hoc est signorum

latissime disseminatorum illius diffidentiae de veritate, quam hodiernis in adiunctis deprehendi

passim licet. In idem diffidens iudicium incidunt etiam quaedam vitae notiones ex Oriente

profectae; in iis, enim, veritati negatur propria eius indoles, cum pro concesso sumatur pari modo

veritatem diversis indicari in doctrinis, vel inter se contradicentibus. Hoc in rerum prospectu cuncta

ad opinationem quandam rediguntur. Percipitur quasi motus quidam fluctuans: cum hinc

philosophica investigatio iam in illam viam se inserere potuit, quae propiorem eam reddit ad

1.5 Page 5

▲back to top

hominum vitam eiusque formas expressas, illinc tamen eadem inquisitio explicare iam vult

deliberationes exsistentiales, hermeneuticas vel linguisticas quae alienae sunt a fundamentali hac

quaestione de veritate cuiusque hominis vitae, exsistentiae atque Dei ipsius. Quapropter in

homine nostrae aetatis, neque tantummodo quosdam apud philosophos, iam emerserunt affectus

alicuius diffidentiae passim disseminatae nulliusque fiduciae de permagnis hominum cognoscendi

facultatibus. Falso cum pudore quis contentus fit veritatibus ex parte et ad tempus, quin

interrogationes radicales ponere iam contendat de sensu extremoque vitae humanae fundamento,

in singulis hominibus et in ipsa societate. Brevi: spes iam interiit fieri posse ut talibus

interrogationibus decretoriae responsiones reddantur.

6. Ecclesia vigens auctoritate illa, quae ei obtingit quod Revelationis Iesu Christi est custos,

confirmare cupit huius meditationis necessitatem super veritate. Hanc ipsam ob causam in

animum induximus appellare tum vos Veneratos in Episcopatu Fratres quibuscum annuntiandi

communicamus munus « in manifestatione veritatis » (2 Cor 4,2) tum etiam philosophos atque

theologos quorum est diversos veritatis perscrutari aspectus, tum etiam homines omnes adhuc

quaerentes, ut nonnullas participemus cogitationes de itinere quod conducit ad veram sapientiam,

ut quicumque in pectore amorem ipsius habeat, rectam ingredi valeat viam ut eam consequatur, in

eaque quietem reperiat suis a laboribus spiritalemque laetitiam.

Ad hoc inceptum Nos adducit conscientia in primis quae verbis Concilii Vaticani II significatur cum

Episcopos esse adfirmat « divinae et catholicae veritatis testes ».3 Testificandae igitur veritatis

officium est concreditum nobis Episcopis, quod deponere haud possumus quin simul ministerium

acceptum deseramus. Fidei veritatem confirmantes, nostrae aetatis hominibus reddere possumus

veram fiduciam de propriis cognoscendi facultatibus ipsique philosophicae disciplinae praebere

provocationem ut suam plenam recuperare valeat explicareque dignitatem.

Alia Nos quoque permovet causa ut has perscribamus deliberationes. Litteris in Encyclicis

Veritatis splendor inscriptis animorum intentionem direximus ad quasdam « doctrinae catholicae

fundamentales veritates quae in periculo versantur deformationis vel negationis ob rerum adiuncta

aetatis nostrae ».4 His Litteris pergere cupimus easdem meditationes ulterius persequi, mente

videlicet conversa ad argumentum ipsius veritatis eiusque fundamentum quod spectat ad fidem.

Etenim negari non potest hoc celerium et implicatarum mutationum tempore iuniores praesertim,

ad quos pertinet ventura aetas et de quibus ea pendet, illi exponi sensui sive persuasioni se certis

privari fundamentalibus principiis ad quae referantur. Necessitas alicuius solidi firmamenti, in quo

vita singulorum hominum societatisque exstruatur, vehementius persentitur praesertim quotiens

necesse est comprobare partialem naturam propositorum quae res transeuntes ad gradum

alicuius ponderis tollunt, dum decipiunt potestatem ipsam assequendi verum vitae sensum. Ita

profecto evenit ut multi suam vitam ad ipsum praecipitii marginem producant, nescientes interea

quid ultra maneat. Inde hoc nempe accidit quod nonnumquam ii, quos munus fere proprium

obstringebat ut culturae formis fructus proferrent suarum deliberationum, oculos a veritate

abstraherent, cum laboris successum subitum praeferrent patientis inquisitionis labori earum

rerum quae vivendo sunt experiendae. Strenue igitur pristinam suam vocationem recuperare

1.6 Page 6

▲back to top

debet philosophia cuius grave est officium cogitationem humanam informare nec non humanum

ipsum cultum, perpetuo revocando homines ad veritatis perquisitionem. Hac omnino de causa non

solam necessitatem sensimus, verum etiam morale officium ut de hoc argumento eloqueremur, ut

hominum genus, limen tertii millenni christiani aetatis supergressurum, magis conscium sibi

facultatum magnarum reddatur quae illi sunt concessae seque renovato animi fervore dedat

salutis explendo consilio in quod ipsius est inserta historia.

CAPUT I - SAPIENTIAE DIVINAE PATEFACTIO

Iesus Patris Revelator

7. Omni meditationi quam perficit Ecclesia subiacet conscientia apud ipsam nuntium depositum

esse qui suam trahat originem ex Deo ipso (cfr 2 Cor 4,1-2). Haud ex propria consideratione

provenit haec conscientia etiam profundissima quam hominibus ea praebet, verum ex verbi Dei in

fide receptione (cfr 1 Thess 2,13). Ad vitae nostrae uti credentium originem congressio quaedam,

sui generis unica, invenitur quae mysterii a saeculis absconditi designat illuminationem (cfr 1 Cor

2,7; Rom 16,25-26), quod autem nunc aperitur: « Placuit Deo in sua bonitate et sapientia seipsum

revelare et notum facere sacramentum voluntatis suae (cfr Eph 1,9), quo homines per Christum,

Verbum carnem factum, in Spiritu Sancto accessum habent ad Patrem et divinae naturae

consortes efficiuntur ».5 Hoc est plane gratuitum opus quod a Deo proficiscitur et ad homines

pervenit ut illi salvi fiant. Tamquam amoris fons Deus se cupit cognosci atque cognitio quam illius

habet homo omnem perficit aliam notitiam quam mens eius assequi potest de propriae

exsistentiae sensu.

8. Doctrinam fere verbatim repetens, quam Concilii Vaticani I Constitutio Dei Filius exhibet,

rationemque ducens principiorum in Concilio Tridentino propositorum Constitutio Concilii Vaticani

II Dei Verbum ulterius produxit saeculare iter intellectus fidei, Revelationem ad doctrinae biblicae

institutionisque totius patristicae lucem ponderando. Concilii Vaticani I participes supernaturalem

revelationis divinae extulerunt indolem. Negabat censura rationalistica, quae eo ipso tempore

adversus fidem movebatur secundum falsas lateque disseminatas opinationes, omnem

cognitionem quae rationis naturalium potestatum non esset consecutio. Hoc quidem Concilium

induxit ut vehementer inculcaret ultra omnem rationis humanae cognitionem, quae suapte natura

ad Conditorem usque agnoscendum progredi valeret, cognitionem etiam reperiri quae fidei propria

esset. Haec cognitio veritatem exprimit quae fundamentum invenit in Deo sese revelante quaeque

veritas est certissima quandoquidem Deus nec fallit nec fallere cupit.6

9. Docet itaque Concilium Vaticanum I veritatem ex philosophica deliberatione perceptam atque

Revelationis veritatem non confundi neutramque earum alteram reddere supervacaneam: «

Duplicem esse ordinem cognitionis non solum principio, sed obiecto etiam distinctum: principio

1.7 Page 7

▲back to top

quidem, quia in altero naturali ratione, in altero fide divina cognoscimus; obiecto autem, quia

praeter ea, ad quae naturalis ratio pertingere potest, credenda nobis proponuntur mysteria in Deo

abscondita, quae, nisi revelata divinitus, innotescere non possunt ».7 Quae Dei testimonio innititur

fides atque supernaturali gratiae utitur adiumento, re vera ad alium pertinet ordinem ac

philosophicae cognitionis. Sensuum enim haec perceptioni adnititur nec non experientiae ac se

sub intellectus solius lumine movet. Philosophia atque scientiae in naturalis rationis versantur

ordine, dum contra a Spiritu illuminata et gubernata fides agnoscit in ipso salutis nuntio « gratiae

et veritatis plenitudinem » (cfr Io 1,14) quam per historiam patefacere decrevit Deus semelque in

sempiternum per Filium suum Iesum Christum (cfr 1 Io 5,9; Io 5,31-32).

10. In Concilio Vaticano II Patres intendentes in Iesum Revelatorem mentes, voluerunt naturam

revelationis Dei salutiferam collustrare in historia, cuius hoc modo proprietatem ita significaverunt:

« Hac itaque revelatione Deus invisibilis (cfr Col 1,15; 1 Tim 1,17) ex abundantia caritatis suae

homines tamquam amicos alloquitur (cfr Ex 33,11; Io 15,14-15) et cum eis conversatur (cfr Bar

3,38), ut eos ad societatem secum invitet in eamque suscipiat. Haec Revelationis oeconomia fit

gestis verbisque intrinsece inter se connexis, ita ut opera, in historia salutis a Deo patrata,

doctrinam et res verbis significatas manifestent ac corroborent, verba autem opera proclament et

mysterium in eis contentum elucident. Intima autem per hanc Revelationem tam de Deo quam de

hominis salute veritas nobis in Christo illucescit, qui mediator simul et plenitudo totius revelationis

exsistit ».8

11. In tempus propterea inque historiae annales se interserit Dei revelatio. Immo evenit Iesu

Christi incarnatio « in plenitudine temporis » (cfr Gal 4,4). Duobus ideo milibus annorum post illum

eventum necesse esse rursus adseverare istud arbitramur: « Christiana in fide praecipuum habet

pondus tempus ».9 Intra tempus namque profertur in lucem totum creationis ac salutis opus at in

primis elucet per Filii Dei incarnationem vivere nos et iam nunc id antecapere quod ipsius temporis

erit complementum (cfr Heb 1,2).

Quam veritatem homini Deus concredidit de eo ipso eiusque vita in tempus itaque se introducit

nec non in historiam. Semel quidem in perpetuum enuntiata est in mysterio Iesu Nazareni. Hoc

eloquentibus quidem verbis edicit Constitutio Dei Verbum: « Postquam vero multifariam multisque

modis Deus locutus est in Prophetis, "novissime diebus istis locutus est nobis in Filio" (Heb 1,1-2).

Misit enim Filium suum, aeternum scilicet Verbum, qui omnes homines illuminat, ut inter homines

habitaret iisque intima Dei enarraret (cfr Io 1,1-18). Iesus Christus [...], Verbum caro factum,

"homo ad homines" missus, "verba Dei loquitur" (Io 3,34), et opus salutare consummat quod dedit

ei Pater faciendum (cfr Io 5,36; 17,4). Quapropter Ipse, quem qui videt, videt et Patrem (cfr Io

14,9), tota sui ipsius praesentia ac manifestatione, verbis et operibus, signis et miraculis,

praesertim autem morte sua et gloriosa ex mortuis resurrectione, misso tandem Spiritu veritatis,

Revelationem complendo perficit ».10

Efficit itaque populo Dei historia haec iter quoddam ex toto percurrendum, ita ut revelata veritas

omnem suam plene aperiat continentiam ob Spiritus Sancti continuam actionem (cfr Io 16,13). Id

1.8 Page 8

▲back to top

rursus Constitutio Dei Verbum docet cum adfirmat: « Ecclesia, volventibus saeculis, ad

plenitudinem divinae veritatis iugiter tendit, donec in ipsa consummentur verba Dei ».11

12. Locus ita evadit historia ubi comprobare possumus Dei acta pro hominibus. Nos enim attingit

ille in iis quae nobis maxime sunt familiaria et ad demonstrandum facilia, quia cotidiana nostra

constituunt adiuncta, quibus submotis haud possemus nosmet ipsos intellegere.

Permittit Dei Filii incarnatio ut perennis ac postrema summa videatur completa quam ex se

profecta hominum mens numquam fingere sibi valuisset: Aeternum ingreditur tempus, Quod est

Omne absconditur in parte, Deus hominis suscipit vultum. Christi in Revelatione igitur expressa

veritas iam nullis circumscribitur artis locorum et culturarum finibus, verum cuivis viro et feminae

aperitur quae eam complecti voluerit veluti sermonem penitus validum qui vitae tribuat sensum. In

Christo omnes homines iam accessum habent ad Patrem; sua namque morte ac resurrectione

Ipse vitam aeternam dono dedit quam primus respuerat Adamus (cfr Rom 5,12-15). Hanc per

Revelationem ultima exhibetur homini de propria vita veritas deque historiae sorte: « Reapse

nonnisi in mysterio Verbi incarnati mysterium hominis vere clarescit » adseverat Constitutio

Gaudium et spes.12 Extra hunc rerum conspectum mysterium vitae singulorum hominum manet

aenigma insolubile. Ubi reperire valet homo responsiones illis permoventibus interrogationibus,

verbi gratia de dolore atque innocentis cruciatu ac de morte, nisi illo sub lumine quod ex mysterio

passionis mortis resurrectionis Christi profluit?

Coram arcano - ratio

13. Non tamen oblivisci licebit Revelationem mysteriis abundare. Sane quidem cuncta sua ex vita

Iesus vultum Patris revelat utpote qui venerit ut intima Dei enarraret; 13 verumtamen quam

habemus talis vultus cognitio semper designatur incompleta quadam ratione atque etiam nostrae

comprehensionis finibus. Sinit una fides nos in mysterium ingredi intimum, cuius congruentem

fovet intellectum.

Docet Concilium quod « Deo revelanti praestanda est "oboeditio fidei" ».14 Perbrevi hac sed

densa affirmatione principalis quaedam fidei christianae declaratur veritas. Dicitur, in primis, fidem

esse oboedientiae responsionem Deo. Id poscit ut Ille sua agnoscatur in divinitate, sua in

transcendentia supremaque libertate. Deus qui facit ut ipse cognoscatur ob suae absolutae

transcendentiae auctoritatem, secum etiam adfert credibilitatem eorum quae revelat. Sua fide

adsensum suum huiusmodi testificationi divinae tribuit homo. Hoc significat eum plene integreque

agnoscere rerum revelatarum veritatem, quoniam ipse se pignus illarum exhibet Deus. Veritas

haec, quae homini conceditur neque ab eo exigi potest, in contextum se introducit cuiusdam

communicationis singularis inter personas rationemque ipsam humanam impellit ut ei se aperiat

eiusque altam percipiat significationem. Hanc ob causam actus ille, quo nos Deo committimus,

1.9 Page 9

▲back to top

semper ab Ecclesia tamquam tempus habitus est cuiusdam electionis fundamentalis, qua tota

involvitur persona. Usque ad extremum intellectus ac voluntas exercent spiritalem suam naturam

ut subiecto humano permittatur actum perficere quo uniuscuiusque libertas pleno modo vivatur.15

In fide proinde non adest dumtaxat praesens libertas: etiam postulatur. Immo, ipsa fides unicuique

facultatem dat suam enuntiandi meliore ratione libertatem. Aliis verbis: libertas non in electionibus

contra Deum impletur. Quomodo enim verus libertatis usus iudicari posset nulla sese aperiendi

voluntas ad id quod sinit homines se totos explicare? Credendo namque persona humana actum

suae vitae significantissimum complet; hic enim veritatis certitudinem adsequitur veritas in eaque

vivere decernit.

In rationis adiumentum, quae mysterii quaerit intellectum, etiam signa praesentia in Revelatione

occurrunt. Adiuvant ea ut altius perquiratur veritas utque mentem ex sese intra mysterium scrutari

valeat. Quidquid id est, signa haec, si altera ex parte maiorem tribuunt rationi humanae vim quia

sinunt eam propriis viribus, quarum ipsa est invidiosa custos, intra mysterium investigare, ex altera

vero parte eam incitant ut eorum veluti signorum naturam transgrediatur ut ulteriorem percipiat

significationem eorum quae in se continent. In iis ideoque iam abscondita subiacet veritas, ad

quam dirigitur mens et a qua seiungi non potest quin simul signum ipsum illi praebitum deleatur.

Quadamtenus revertimur ad sacramentalem Revelationis rationem atque, nominatim, ad

eucharisticum signum ubi individua unitas inter rem ipsam eiusque significationem permittit ut

mysterii capiatur altitudo. In Eucharistia revera praesens adest ac vivus Christus, suo cum Spiritu

operatur, sed, quemadmodum praeclare sanctus Thomas edixit, « Quod non capis, quod non

vides, animosa firmat fides, praeter rerum ordinem. Sub diversis speciebus, signis tantum, et non

rebus, latent res eximiae ».16 Refert idem philosophus Blasius Pascal: « Sicut Christus Iesus

ignotus inter homines fuit, ita manet veritas eius, communes inter opinationes, sine ulla exteriore

distinctione. Sic etiam Eucharistia restat inter panem communem ».17

Fidei cognitio, demum, mysterium non exstinguit; illud evidentius dumtaxat reddit demonstratque

veluti necessarium vitae hominis elementum: Christus Dominus « in ipsa Revelatione mysterii

Patris Eiusque amoris, hominem ipsi homini plene manifestat eique altissimam eius vocationem

patefacit »,18 quae nempe ea est ut vitae trinitariae Dei particeps fiat.19

14. Verum novitatis prospectum recludunt ipsi scientiae philosophicae doctrinae binorum

Conciliorum Vaticanorum. In hominum historiam inducit Revelatio necessitudinis punctum

quoddam quo carere non potest homo, si ad suae vitae comprehendendum mysterium pervenire

voluerit; aliunde vero haec cognitio continenter ad Dei refertur mysterium quod plane exhaurire

mens non valet, sed dumtaxat percipere et in fide complecti. Intra haec duo tempora peculiare

habet ratio humana spatium suum unde investigare ei licet atque comprehendere, quin tamen

nulla alia re circumscribatur nisi finita natura suae indolis coram Dei infinito mysterio.

Quapropter in historiam nostram Revelatio infert aliquam veritatem, universalem atque ultimam,

quae hominis mentem incitat ne umquam consistat; immo vero, eam impellit ut suae cognitionis

1.10 Page 10

▲back to top

fines perpetuo dilatet, donec ea omnia se perfecisse intellegat quae in ipsius erant potestate, nulla

praetermissa parte. Ad hanc autem deliberationem adiuvare nos festinat unum ex fecundissimis

ingeniis maximeque significantibus in generis hominum historia, ad quem virum honorifice se

convertunt tam philosophia quam theologia: sanctus Anselmus. Ille Cantuariensis Archiepiscopus

sic sententiam suo in Proslogion eloquitur: « Ad quod cum saepe studioseque cogitationem

converterem atque aliquando mihi videretur iam capi posse quod quaerebam, aliquando mentis

aciem omnino fugeret, tandem desperans volui cessare, velut ab inquisitione rei, quam inveniri

esset impossibile. Sed cum illam cogitationem, ne mentem meam frustra occupando, ab aliis, in

quibus proficere possem, impediret, penitus a me vellem excludere, tunc magis ac magis, nolenti

et defendenti se coepit cum importunitate quadam ingerere. [...] Sed heu! me miserum, unum de

aliis miseris filiis Evae, elongatis a Deo! Quid incoepi? Quid effeci? Quo tendebam? Quo deveni?

Ad quid aspirabam? In quibus suspiro? [...] Ergo, Domine, non solum es id quo maius cogitari

nequit, sed es quiddam maius quam cogitari possit. Quoniam namque valet cogitari esse aliquid

huiusmodi; si tu non es hoc ipsum, potest cogitari aliquid maius te: quod fieri nequit ».20

15. Revelationis christianae veritas, quae cum Iesu Nazareno congreditur, quemlibet hominem

percipere sinit propriae vitae « mysterium ». Dum perinde ac suprema ipsa veritas observat illa

autonomiam creaturae libertatemque eius illam etiam obstringit ut ad transcendentiam sese

aperiat. Haec coniunctio libertatis ac veritatis maxima evadit planeque Domini intellegitur sermo: «

Cognoscetis veritatem, et veritas liberabit vos » (Io 8,32).

Verum veluti astrum conductorium christiana Revelatio fit homini qui inter condiciones progreditur

mentis cuiusdam immanentisticae nec non logicae technocraticae angustias; extrema est facultas

quae a Deo praebetur ut pristinum amoris consilium, creatione ipsa inchoatum, denuo plene

reperiatur. Hominibus verum cognoscere cupientibus, si ultra se adhuc prospicere valent et

intuitum suum extra propria proposita attollere, potestas tribuitur veram necessitudinem cum sua

vita recuperandi, viam persequendo veritatis. Ad hunc rerum statum bene dicta libri Deuteronomii

adhiberi licet: « Mandatum hoc, quod ego praecipio tibi hodie, non supra te est neque procul

positum nec in caelo situm, ut possis dicere: "Quis nobis ad caelum valet ascendere, ut deferat

illud ad nos, et audiamus atque opere compleamus?". Neque trans mare positum, ut causeris

dicas: "Quis nobis transfretare poterit mare et illud ad nos usque deferre, ut possimus audire et

facere quod praeceptum est?". Sed iuxta te est sermo valde in ore tuo et in corde tuo, ut facias

illum » (30,11-14). Quam notionem quasi vocis celebris imagine refert sententia sancti philosophi

et theologi Augustini: « Noli foras ire, in te ipsum redi. In interiore homine habitat veritas ».21

His praelucentibus deliberationibus prima iam imponitur conclusio: quam nobis Revelatio

cognoscere permittit veritas non fructus est maturus neque summus alicuius cogitationis apex

ratione humana enucleatae. Illa contra cum proprietatibus se exhibet gratuiti muneris, gignit

notiones poscitque ut amoris tamquam declaratio suscipiatur. Haec veritas revelata locus iam

anticipatus in hominum historia est illius postremae ac decretoriae Dei visionis, quae iis destinatur

quotquot credunt eumque animo conquirunt sincero. Ultimus propterea singulorum hominum vitae

finis tum philosophiae studium exstat tum etiam theologiae. Utraque, licet instrumentis diversis ac

2 Pages 11-20

▲back to top

2.1 Page 11

▲back to top

doctrinis, hanc "viam vitae" (cfr Ps 16 [15],11) respicit quae, perinde ac praecipit nobis fides,

novissimum repperit suum egressum plena in laetitia ac perpetua ex Dei Unius ac Trini

contemplatione.

CAPUT II - CREDO UT INTELLEGAM

Sapientia scit omnia et intellegit (cfr Sap 9,11)

16. Quam sit inter fidei cognitionem ac scientiam rationis alta iunctura iam Sacris in Litteris

significatur mirabilibus quibusdam perspicuitatis affirmationibus. Hoc comprobant Libri

Sapientiales potissimum. Hoc quidem ferit oculos in hac lectione sine praeiudicatis opinationibus

facta harum Scripturae paginarum, quod his in locis non sola Israelis concluditur fides, verum

etiam thesaurus societatum et culturarum interea exstinctarum. Veluti ex peculiari quodam consilio

Aegyptus et Mesopotamia faciunt ut sua iterum audiatur vox ac communes quaedam proprietates

culturarum antiqui Orientis in his paginis revocentur ad vitam, quae nempe conceptionibus

insigniter altis abundant.

Non fortuito fit ut, cum hominem describere sapientem vult auctor sacer, eum depingat ut

diligentem quaerentemque veritatem: « Beatus vir, qui in sapientia morabitur et qui in iustitia sua

meditabitur et in sensu cogitabit circumspectionem Dei; qui excogitat vias illius in corde suo et in

absconditis suis intellegens, vadens post illam quasi investigator et in viis illius consistens; qui

respicit per fenestras illius et in ianuis illius audiens; qui requiescit iuxta domum illius et in

parietibus illius figens palum, statuet casulam suam ad manus illius et requiescet in deversorio

bonorum per aevum. Statuet filios suos sub tegmine illius et sub ramis eius morabitur; protegetur

sub tegmine illius a fervore et in gloria eius requiescet » (Eccli 14,22-27).

Uti patet, scriptori inspirato praebetur cognoscendi cupiditas tamquam proprietas simul omnium

hominum communis. Propter intellectum cunctis, tum credentibus tum etiam non credentibus,

facultas tribuitur « aquam profundam » cognitionis exhauriendi (cfr Prv 20,5). Procul dubio, apud

antiquum Israelem orbis eiusque ostenta cognoscebantur non abstracta a rebus cogitatione,

quemadmodum philosopho accidebat Ionico vel sapienti Aegyptio; tanto minus comprehendebat

bonus tunc Israelita cognitionem humanam iis ipsis modis qui recentioris proprii sunt aetatis, cum

magis ad scientiae partitionem tenditur. Nihilo tamen minus in latissimam provinciam totius

cognoscendi rationis fecit orbis biblicus ut peculiares suae confluerent partes.

Quales denique? Proprietas ea, qua textus biblicus signatur, in eo consistit quod persuadetur

altam et continuam exsistere coniunctionem inter rationis cognitionem atque fidei. Mundus eaque

omnia quae in illo contingunt, perinde ac historia variique populi eventus, res quidem sunt

respiciendae explorandae et iudicandae propriis rationis instrumentis, fide tamen ab hoc processu

2.2 Page 12

▲back to top

haudquaquam subtracta. Ipsa non ideo intercedit ut autonomiam rationis deiciat aut eius actionis

regionem deminuat, sed tantummodo ut homini explicet his in eventibus visibilem fieri agereque

Deum Israelis. Fieri itaque non potest ut funditus mundus percipiatur eventaque historiae, nisi

simul fides in Deum proferatur qui in illis operatur.

Acuit interiorem intuitum fides dum mentem ipsam recludit ad operantem detegendam

Providentiae praesentiam in progredientibus eventis. Libri Proverbiorum enuntiatio multum hac in

re significat: « Cor hominis disponit viam suam, sed Domini est dirigere gressus eius » (16,9).

Quod est: homo rationis lumine collustratus suam novit repperire viam, eam vero percurrere facile

valet expediteque sine obicibus usque ad extremum, si recto animo inquisitionem suam in fidei

inseruerit prospectum. Quam ob rem segregari ratio ac fides non possunt quin simul homini ipsa

facultas deficiat mundum Deumque et seipsum congruo modo cognoscendi.

17. Nihil igitur causae est cur inter se ratio ac fides aemulentur: in altera enim altera invenitur et

proprium utraque habet spatium sui explicandi. Proverbiorum rursus liber in hanc nos dirigit

partem cum exclamat: « Gloria Dei est celare verbum, est gloria regum investigare sermonem »

(25,2). Collocantur suo quisque in orbe Deus et homo quasi unica in necessitudine. Omnium

rerum origo reponitur in Deo in Eoque mysterii colligitur plenitudo: quod ipsius efficit gloriam; ad

hominem officium pertinet veritatem sua ratione pervestigandi, quod eius profecto constituit

nobilitatem. Alia hoc ad musivum opus additur tessella a Psalmista cum precatur « mihi autem

nimis pretiosae cogitationes tuae, Deus; nimis gravis summa earum. Si denumerabo eas, super

arenam multiplicabuntur; si ad finem pervenerim, adhuc sum tecum (139[138],17-18).

Cognoscendi cupiditas ita magna est secumque talem infert dynamicam vim ut hominis animus,

licet terminum experiatur quem praetergredi par non est, ad infinitam tamen adspiret ubertatem

quae ultra iacet, quoniam in ea iam percipit responsionem custodiri consentaneam cuilibet

quaestioni cui adhuc non est responsum.

18. Quocirca adfirmari licet sua meditatione scivisse Israelem suae rationi viam ad mysterium

pandere. In Dei Revelatione potuit altitudinem pertemptare, quousque ratione sua pertingere

studebat non autem eo perveniens. Ex hac altiore cognitionis forma profectus, intellexit populus

ille electus rationem quasdam observare oportere regulas praecipuas in quibus propriam naturam

melius declararet. Prima in eo consistit regula ut ratio habeatur huius veritatis: in itinere

constitutum esse hominem quod interrumpi non possit; secunda, ex conscientia nascitur neminem

hanc in viam introire superbo animo eius qui omnia propriarum virium effecta esse arbitretur;

consistit tertia in « timore Dei », cuius supremam agnoscere debet ratio transcendentiam simulque

providum in gubernandis rebus amorem.

Quotiens ab hisce receditur regulis, periculo obicitur homo ne deficiat deveniatque in « stulti

condicionem ». Ad Bibliae sententiam huic stultitiae inest minatio vitae. Se enim decipit stultus

plura cognoscere, verum non potest reapse animum in res necessarias intendere. Hoc etiam eum

impedit quominus suam recte ordinet mentem (cfr Prv 1,7) rectumque affectum sumat de se

deque rebus circumsistentibus. Cum adseverat deinde « non est Deus » (cfr Ps 14[13],1)

2.3 Page 13

▲back to top

clarissime in posterum demonstrat quatenus sua cognitio desit et quam procul ipse a veritate

rerum plena absit de rebus, de earum origine atque sorte.

19. Magni momenti loci qui plus hoc super argumentum lucis effundunt in libro Sapientiae

inveniuntur. Inibi loquitur sacer auctor de Deo qui per ipsam rerum naturam sese demonstrat.

Penes antiquos naturalium scientiarum studium maxima ex parte cum philosophica cognitione

consonabat. Postquam asseveravit sacer textus hominem sui intellectus virtute scire posse «

dispositionem orbis terrarum et virtutes elementorum, [...] anni cursus et stellarum dispositiones,

naturas animalium et iras bestiarum » (Sap 7,17.19-20), paucis verbis, philosophari eum valere,

ulterius gressum facit et quidem praecipuum: repetens philosophiae Graecae notionem, ad quam

hoc loco res referri videtur, affirmat auctor hominem omnino super natura ratiocinantem posse ad

Deum ascendere: « A magnitudine enim et pulchritudine creaturarum cognoscibiliter potest

Creator horum videri » (Sap 13,5). Primum ideo agnoscitur divinae Revelationis stadium quod

mirabilis constituit « liber naturae », quo perlegendo homo rationis suae instrumentis ad Creatoris

pertingere potest cognitionem. Si porro intellectu suo non eo usque advenit homo ut Deum

omnium Conditorem cognoscat, hoc non tam deficienti instrumento est tribuendum, quantum

potius impedimento libera ipsius voluntate ac peccatis propriis interiecto.

20. Hoc sub prospectu bene aestimatur ratio, sed nimium non existimatur. Quidquid assequitur illa

verum esse potest, at plenam suam consequitur significationem tum solum cum notiones

ampliorem in rerum prospectum proiciuntur, nempe ipsius fidei: « A Domino diriguntur gressus viri;

quis autem hominum intellegere potest viam suam? » (Prv 20,24). Apud Vetus itaque

Testamentum rationem fides liberat quatenus ei congruenter attingere permittit proprium

cognitionis obiectum idque in supremo reponere ordine ubi omnia suum habent sensum. Brevi:

veritatem ratione consequitur homo, quoniam fide collustratus altum rerum omnium detegit

sensum ac nominatim suae exsistentiae. Iure igitur ac merito auctor sacer verae cognitionis initium

plane collocat in Dei timore: « Timor Domini principium scientiae » (Prv 1,7; cfr Eccli 1,14).

Posside sapientiam, posside prudentiam (Prv 4, 5)

21. Non conditur, pro Veteris Testamenti hominibus, cognitio in observatione dumtaxat hominis et

orbis et historiae, verum insolubilem poscit etiam coniunctionem cum fide cumque Revelationis

doctrinis. Hic inveniuntur illae provocationes quibus occurrere populus electus debuit reddereque

responsum. Hanc suam perpendens condicionem homo biblicus perspexit se intellegere non

posse nisi « coniunctum » secum et cum populo, cum reliquo orbe ac cum Deo ipso. Haec ad

mysterium patefactio, quae ex Revelatione ipsi contingebat, tandem fons illi verae cognitionis

exstitit quae permisit rationi eius ut se in infinita spatia propelleret et sic comprehendere posset

modis antehac omnino insperatis.

2.4 Page 14

▲back to top

Non deerat inquisitionis impetus, pro auctore sacro, ab illo labore qui oriebatur ex conflictione cum

rationis humanae limitibus. Animadvertitur illud, verbi gratia, iis in vocibus quibus Proverbiorum

liber fatigationem enarrat qua quis intellegere arcana Dei consilia conatur (cfr 30,1-6).

Verumtamen, quantumvis opus fatiget, credens manus non dat. Virtus illa, qua iter suum ad

veritatem persequi potest, ei ex certa persuasione obtingit: Deum ipsum veluti « exploratorem »

(cfr Eccle 1,13) creavisse eiusque munus esse nihil intemptatum relinquere, licet dubia perpetuo ei

minitentur. Deo innixus, protenditur semper et ubique ille adversus ea omnia quae pulchra sunt,

bona et vera.

22. Primo in epistulae ad Romanos capite adiuvat nos sanctus Paulus quo melius percipiamus

quam sit acuta Librorum Sapientialium deliberatio. Populari sermone argumentationem quandam

philosophicam enodans Apostolus altam testificatur veritatem: per creata possunt « oculi mentis »

ad Deum cognoscendum advenire. Nam ipse per creaturas facit ut ratio humana « virtutem »

suam ac « divinitatem » intueatur (cfr Rom 1,20). Hominis rationi ergo illa adsignatur facultas quae

excedere videtur ipsos eius naturae limites: non tantum intra sensuum cognitionem non

circumscribitur, quoniam de iis critico iudicio meditari valet, sed de sensuum notitiis ratiocinando

causam etiam tangere potest quae omnium rerum sensibilium subiacet origini. Philosophicis

vocibus dici licet in pergravi loco illo Paulino potestatem hominis metaphysicam adfirmari.

In prisco creationis proposito, iudicante Apostolo, rationis humanae praevisa erat facultas facile

sensuum cognitiones excedendi ut ipsa omnium origo reperiretur: Creator. Propter

inoboedientiam, qua maluit homo plena et absoluta libertate sese illi opponere qui eum condiderat,

defecit haec potestas ad conditorem Deum revertendi.

Figuris vivis describit Liber Genesis hanc hominis condicionem, narrans Deum eum collocavisse in

hortis Eden quibus in mediis situm erat lignum « scientiae boni et mali » (cfr 2,17). Luculenta est

figura: non valebat homo pervidere ex seque statuere quid bonum esset quidve malum, at

superius quoddam ad principium se referre debebat. Superbiae caecitas protoparentes nostros ita

fefellit ut se supremos esse crederent suique plane iuris et posse idcirco excludere cognitionem a

Deo profectam. Sua prima inoboeditione viros mulieresque omnes illi implicaverunt atque rationi

humanae vulnera intulerunt quae progressionem illius ad plenam veritatem erant impeditura.

Facultas humana veritatis cognoscendae iam obscurata erat repudiatione Eius qui fons est

veritatis atque origo. Iterum Apostolus aperit quantopere cogitationes hominum, propter peccatum,

« vanae » factae sint ipsaeque eorum ratiocinationes detortae ad falsumque ordinatae (cfr Rom

1,21-22). Mentis oculi iam non poterant perspicue videre: paulatim facta est ratio humana sui

ipsius captiva. Christi dein adventus salutis eventus fuit quo sua ex infirmitate erepta est ratio

atque impedimentis liberata quibus ipsa sese omnino incluserat.

23. Postulat idcirco Christiani habitudo ad philosophiam fundamentale quoddam iudicium. In Novo

Testamento, potissimum in sancti Pauli epistulis, illud manifestum elucet: « huius mundi sapientia

» sapientiae a Deo in Christo Iesu patefactae opponitur. Revelatae sapientiae altitudo consuetos

nostros deliberationum terminos perrumpit, utpote qui consentaneo modo eam exprimere

2.5 Page 15

▲back to top

nequeant.

Funditus hanc difficultatem imponit initium Primae Epistulae ad Corinthios. Crucifixus Dei Filius

ipse historicus est eventus ad quem eliditur omnis mentis conatus exstruendi defensionem de

exsistentiae sensu congruam ex humanis dumtaxat ratiocinationibus. Verus enim nodus, quo

omnis philosophia lacessitur, est Iesu Christi mors in cruce. Hic namque omne conamen redigendi

Patris salutiferum consilium in humanam logicam puram ad interitum destinatur. « Ubi sapiens?

ubi scriba? ubi conquisitor huius saeculi? Nonne stultam fecit Deus sapientiam huius mundi? »,

instanter percontatur Apostolus (1 Cor 1,20). Ad haec quae efficere cogitat Deus non amplius sola

hominis sufficit prudentis sapientia, verum gressus decretorius quidam efflagitatur ad rem prorsus

complectendam novam: « Quae stulta sunt mundi, elegit Deus, ut confundat sapientes [...]

ignobilia mundi et contemptibilia elegit Deus, quae non sunt, ut ea quae sunt, destrueret » (1 Cor

1,27-28). Renuit hominis sapientia contueri sua in infirmitate fundamentum suae fortitudinis; at

sanctus Paulus affirmare non haesitat: « Cum enim infirmor, tunc potens sum » (2 Cor 12,10). Non

valet percipere homo quo pacto vitae fons amorisque mors esse possit, verumtamen ut sui salutis

perficiendae consilii mysterium aperiret instituit Deus id quod humana ratio « stultitiam » et «

scandalum » appellat. Sermone philosophorum suorum aequalium usus, sanctus Paulus attingit

culmen magisterii sui atque illius paradoxi quod enuntiare cupit: « Elegit Deus, quae non sunt ut

ea, quae sunt, destrueret » (1 Cor 1,28). Amoris demonstrati in cruce Christi gratuitam indolem ut

declaret, nihil quidem dubitat Apostolus sermonem multo efficaciorem adhibere quam philosophi

usurpabant ipsi suis in disceptationibus de Deo. Vacuefacere non potest ratio humana mysterium

amoris quod crux exhibet, cum ex contrario eadem crux praebere potest rationi humanae

responsum extremum quod ea conquirit. Non sane verborum sapientiam sed Verbum Sapientiae

Paulus recenset veluti veritatis regulam simulque salutis.

Crucis sapientia igitur omnem culturae limitem transgreditur quem ei aliunde imponere nitantur

atque imperat ut quisque se aperiat universali veritatis naturae quam in se ipsa gerit. Qualis rationi

nostrae obicitur provocatio, qualemve inde percipit utilitatem si se dederit! Philosophia, quae iam

ex se agnoscere potest perpetuum hominis ascensum adversus veritatem, adiuvante fide potest

se recludere ad recipiendum in « stultitia » Crucis criticum iudicium eorum qui falso arbitrantur se

veritatem possidere, dum eam angustiis sui philosophici instituti involvunt. Inter fidem et

philosophiam necessitudo in Christi crucifixi ac resuscitati praedicatione scopulum offendit ad

quem naufragium facere potest, sed ultra quem patescere potest infinitum veritatis spatium. Hic

liquido indicatur inter rationem ac fidem limes; at locus similiter clarus elucescit ubi ambae ipsae

congredi possunt.

CAPUT III - INTELLEGO UT CREDAM

In via veritatem ad inquirendam

2.6 Page 16

▲back to top

24. Lucas Evangelista in Actibus Apostolorum narrat Paulum, varia inter missionis itinera, Athenas

pervenisse. Urbs illa, philosophorum sedes, simulacris affluebat, quae diversa idola ostentabant.

In altare quoddam repente mentem intendit quare cito exordium sumpsit ad statuendum

elementum commune unde nuntium kerigmaticum iniret: « Viri Athenienses, — ait — per omnia

quasi superstitiosiores vos video; praeteriens enim et videns simulacra vestra inveni et aram, in

qua scriptum erat: "Ignoto Deo". Quod ergo ignorantes colitis, hoc ego annuntio vobis » (Act 17,

22-23).

Inde exorsus Paulus de Deo loquitur tamquam Creatore, de Eo nempe qui omnia superat et omnia

vivificat. Sermonem dein ita prosequitur: « Fecitque ex uno omne genus hominum inhabitare

super universam faciem terrae, definiens statuta tempora et terminos habitationis eorum, quaerere

Deum si forte attrectent eum et inveniant, quamvis non longe sit ab unoquoque nostrum » (Act 17,

26-27).

Apostolus in luce collocat veritatem quam Ecclesia uti thesaurum habere consuevit; in latebris

cordis hominis flagrans Dei desiderium est seminatum. Quod vehementer recolit liturgia Feriae VI

in Parasceve, cum, in precibus pro non credentibus, nos invitat ad orandum: « Omnipotens

sempiterne Deus, qui cunctos homines condidisti, ut te semper desiderando quaererent et

inveniendo quiescerent... ».22 Iter igitur quoddam exstat quod homo sua ex voluntate emetiri

potest: quod quidem initium sumit cum ratio facultate ditatur sese ultra res contingentes extollendi

ut in infinitum peregrinetur.

Diversa ratione ac diversa quoque aetate homo penitum hoc desiderium exprimere scivit. Litterae,

ars musica, pictura, sculptura, architectura aliique fructus eius fecundae mentis instrumenta facta

sunt quibus significatur desiderium investigandi. Philosophia hunc motum peculiarem in modum in

se collegit et, per sua instrumenta et secundum proprios usus scientificos, enuntiavit hoc

universale hominis desiderium.

25. « Omnes homines scire volunt » 23 et huius desiderii obiectum veritas est. Ipsa vita cotidiana

ostendit quantum studium inducat unumquemque nostrum ut, praeter ea quae tantum ex auditu

percipiuntur, cognoscere valeat quomodo res vere se habeant. Homo solus est in universo visibili

qui non solum facultate pollet sciendi, verum novit etiam se scire, atque hac de causa intendit

animum authenticae veritati rerum quae illi obversantur. Nemo indifferens manere potest coram

suae scientiae veritate. Si quid falsum homo invenit, eo ipso id respuit; si vero veritatem detegere

potest, satiatum se sentit. Hanc doctrinam profitetur sanctus Augustinus scribens: « Multos

expertus sum, qui vellent fallere, qui autem falli, neminem ».24 Persona merito dicitur adultam

aetatem attigisse tantum cum, pro viribus, vera a falsis diiudicare potest, constituens ita proprium

iudicium de authentica rerum veritate. In hoc consistit tot vestigationum causa, praesertim in

ambitu scientiarum, quae novissimis saeculis tantos obtinuerunt exitus, ut authenticae

progressioni totius humanae societatis faverent.

Non minus ponderis quam theoretica habet investigatio practica: dicimus veritatis investigationem

2.7 Page 17

▲back to top

ad bonum implendum intentam. Persona quidem, ethico more se gerens, si secundum liberum et

rectum arbitrium operatur, viam beatitudinis ingreditur atque ad perfectionem intendit. Hoc quoque

in casu agitur de veritate. Hanc sententiam confirmavimus in Litteris Encyclicis Veritatis splendor:

« ...sine libertate non datur moralitas... Si ius datur ut quisque observetur in itinere ad inquirendam

veritatem, est tamen antea unicuique perquirendae veritatis gravis moralis obligatio eidemque

cognitae adhaerescendi ».25

Valores igitur, selecti et propriis viribus comparati, veri sint oportet, quandoquidem dumtaxat

valores veri perficere possunt personam eiusque naturam ad effectum deducere. Hanc valorum

veritatem homo invenit non in se ipse se recludens sed sese aperiens ad eam accipiendam etiam

in modis humanam naturam excedentibus. Haec necessaria est condicio ut quisquis ipse sit et

adolescat uti adultam et sapientem decet personam.

26. Veritas ab exordiis instar interrogationis homini proponitur: habetne vita sensum? quo illa

cursum suum tendit? Prima inspectione, exsistentia personalis ostendi posset sensu radicitus

destituta. Necesse non est philosophos adire qui absurdum profitentur nec confugere ad

provocatorias quaestiones quae inveniuntur in Libro Iob ut dubitetur de vitae sensu. Cotidiana

doloris experientia, sive propria sive aliorum, nec non cognitio tot casuum qui sub lumine rationis

inexplicabiles videntur, sufficiunt ut quaestio adeo dramatica de sensu vitae vitari nequeat.26 Huc

addendum est quod prima veritas absolute certa nostrae exsistentiae, praeter quam quod iam

exsistimus, est inevitabilis mortis nostrae condicio. Hac obstupescenti re praehabita, exhaustum

responsum quaeratur oportet. Unusquisque optat — immo tenetur — cognoscere veritatem de

proprio fine. Scire vult utrum mors sit definitiva conclusio eius exsistentiae an sit aliquid quod

mortem praetergrediatur; utrum liceat illi in vita ulteriore spem reponere necne. Non absque re

mens philosophica cursum decretorium recepit inde ab obitu Socratis quo plusquam duo millennia

sic est insignita. Nec casu fit ut philosophi, ob mortis eventum, hanc quaestionem simul cum

quaestione de vita deque immortalitate iterum atque iterum sibi proponant.

27. Has interrogationes nemo fugere potest, nec philosophus nec homo plebeius. Ex responsis

quae iisdem dantur suprema pendet investigationis pars: utrum fieri possit ut perveniatur necne ad

veritatem universalem et absolutam. Ex se, quaevis veritas, etsi non integra, si est authentica,

universalis exhibetur et absoluta. Quod verum est, pro omnibus et semper verum esse debet.

Hanc praeter universalitatem, tamen, homo quaerit aliquid absolutum quod responsum ferre possit

et sensum ad omnia quae vestigantur: ens quoddam supremum quod fundamentum exstet

cuiusque rei. Ut aliis utamur verbis, homo quaerit definitivam dilucidationem, valorem quendam

supremum, ultra quem nec sint nec esse possint interrogationes aut ulteriora addenda. Opiniones

animos allicere possunt, non vero illis satisfacere. Momentum adventat pro omnibus, quo, sive

admittitur sive non, necesse est ut propria exsistentia sustentetur veritate absoluta, quae

certitudinem pariat nec amplius dubio subiciatur.

Similem veritatem, per saeculorum decursum, philosophi detegere et exprimere curarunt,

quandam condendo doctrinam seu scholam philosophicam. Praeter doctrinas philosophicas,

2.8 Page 18

▲back to top

tamen, sunt aliae expressiones quibus homo intendit suam « philosophiam » constituere: agitur de

suasionibus vel experientiis privatis, de familiae culturaeque traditionibus vel de viis exsistentiae

propriis, in quibus quisque alicuius magistri auctoritati se committit. In singulis his indiciis semper

flagrans permanet studium assequendi certitudinem veritatis eiusque absoluti valoris.

Diversae de homine veritatis facies

28. Veritatis investigatio non semper — quod nobis est agnoscendum! — simili ostenditur

perspicuitate et congruentia. Naturalis limitatio rationis et animi iactatio investigationem cuiusque

hominis obumbrant saepeque avertunt. Aliae personales diversae indolis utilitates obruere

possunt veritatem. Fieri quoque potest ut homo vitet eam statim ut incipit illam cognoscere, quia

eius postulationes metuit. Quo non obstante, etiam cum eam fugit, ipsa illius exsistentiam

permovet. Numquam enim ille propriam vitam dubio, incertitudine vel mendacio fulcire posset;

eiusmodi exsistentia metu et anxietate infestaretur. Homo igitur definiri potest ille qui veritatem

quaeritat.

29. Cogitari nequit investigationem, tam radicitus in hominis natura confirmatam, prorsus inutilem

et inanem evadere. Ipsa quaerendi veritatem facultas et interrogandi, ex se, primum iam constituit

responsum. Homo quaerere non inciperet quod prorsus ignoraret aut impervium duceret.

Tantummodo spes perveniendi ad quoddam responsum potest eum perducere ad primum

ferendum gradum. Hoc quidem re accidit in scientifica pervestigatione: cum doctus vir,

perspicientia eius quadam praehabita, cuiusdam phaenomeni explicationem logicam et

probabilem quaerit, iam ab initio firmam nutrit spem responsum inveniendi, neque animo frangitur

prae rebus male gestis. Inanem non considerat originalem intuitum tantummodo ex eo quod

scopum non attigit; merito potius dicere poterit se aequum responsum nondum invenisse.

Idem dicendum est de perquisitione veritatis in novissimarum quaestionum contextu. Veritatis sitis

ita cordi hominis est insita ut, necessitas quaedam eam praetermittendi, propriam exsistentiam in

discrimen adducat. Sufficit ut inquiratur in vitam cotidianam ut probetur quo modo demum

unusquisque in seipso patiatur illam sollicitudinem quae fluit de quibusdam essentialibus quaesitis

et simul quo modo in mente adumbrationem servet saltem illarum responsionum. Agitur de

responsionibus, de quarum veritate conscii sumus, quoniam patet eas quoad substantiam non

differre a responsionibus ad quas alii plures pervenerunt. Haud dubie quidem non quaelibet

veritas quae acquiritur eodem fruitur pondere. Ex latis attamen exitibus simul sumptis confirmatur

hominis facultas perveniendi, in universum, ad veritatem.

30. Nunc expedit ut hae diversae veritatum formae properato percurrantur. Numerosiores quidem

sunt veritates quae immediata nituntur evidentia vel experimento confirmantur; hae veritates

cotidianam vitam scientificamque pervestigationem respiciunt. Alio sub gradu inveniuntur veritates

2.9 Page 19

▲back to top

indolis philosophicae, quas homo per speculativam intellectus facultatem attingit. Sunt denique

veritates religiosae, quarum fundamenta quodammodo etiam in philosophia ponuntur. Hae

continentur in responsionibus, quas diversae religiones, suas secundum cuiusque traditiones,

novissimis offerunt interrogationibus.27

Quod ad philosophicas attinet veritates, notandum est eas non circumscribi solis doctrinis,

interdum evanidis, eorum qui philosophiam profitentur. Omnis homo, ut dictum est, quodam sub

modo philosophus est et suas possidet philosophicas notiones, quibus vitam gubernat suam: aliter

atque aliter universum quisque sibi efformat conspectum responsumque de propriae exsistentiae

sensu: hoc sub lumine rem personalem interpretatur atque sese gerendi modum gubernat. Ibidem

interrogandum est de habitudine quae inter veritates philosophico-religiosas intercedit et veritatem

in Christo Iesu revelatam. Priusquam huic quaestioni respondeatur, ulterior philosophiae cognitio

perpendatur oportet.

31. Homo creatus non est ut vitam degat solus. Ipse nascitur et crescit in familiae sinu, atque

annorum decursu industria sua in societatem cooptatur. Itaque ab incunabulis variis inseritur

traditionibus, ex quibus non tantum loquelam et culturae institutionem accipit, verum etiam

plurimas veritates, quibus, quasi innata ratione, credit. Nihilominus adulescentia et personae

maturatio efficiunt ut hae veritates in dubio collocentur et expurgentur per singularem criticam

intellectus actionem. Quod non impedit quominus, post hunc transitum, hae eaedem veritates «

recuperentur », sive per experientiam ex iisdem factam, sive per subsequentem ratiocinationem.

Attamen, in vita hominis veritates simpliciter creditae numerosiores exstant quam illae quas ille

obtinet per personalem recognitionem. Quisnam vero stricte cribrare potest innumeros scientiarum

exitus, quibus hodierna nititur vita? Quis sua sponte inspicere potest cumulum notitiarum quas ex

diversis orbis regionibus cotidie accepimus et quae, generaliter, uti verae habentur? Quis tandem

potest iterum terere experientiae et cogitationis vias, per quas tot thesauri sapientiae et religiosi

sensus humanae societatis sunt coacervati? Homo, ille nempe qui quaerit, est igitur etiam ille qui

vivit alteri fidens.

32. Unusquisque, in credendo, fidem ponit in cognitionibus quas aliae personae sunt adeptae. Hac

in re agnoscenda est quaedam significans intentio: una ex parte, cognitio ex fiducia videtur

imperfecta cognitionis forma, quae paulatim per evidentiam singillatim comparatam perfici debet;

alia ex parte, fiducia divitior saepe exstat quam simplex evidentia, quoniam secum fert

necessitudinem interpersonalem atque in discrimen committit non tantum personales intellectus

facultates, verum etiam penitiorem facultatem sese aliis personis confidendi, validiorem et

intimiorem cum illis necessitudinem statuendo.

Expedit ut in luce ponatur veritates in hac interpersonali relatione adeptas ad rerum gestarum vel

philosophiae ordinem non attinere. Quod potius petitur est ipsa personae veritas: nempe id quod

ipsa est et quidquid intimae suae condicionis ostendit. Hominis enim perfectio non ponitur tantum

in sola comparanda cognitione abstracta veritatis, verum stat etiam in vivificanti consuetudine

deditionis et fidelitatis erga alterum. Hac in fidelitate, cuius vi homo se dedere novit, plenam invenit

2.10 Page 20

▲back to top

certitudinem et animi firmitatem. Eodem tamen tempore, cognitio per fiduciam, quae existimatione

interpersonali nititur, non datur quin ad veritatem referatur: homo, credendo, veritati quam alter

ostendit committitur.

Quot exempla proferri possunt ad illustranda quae diximus! Cogitatio autem Nostra statim vertitur

ad martyrum testimonium. Martyr, enim, integerrimus testis est veritatis de exsistentia. Bene novit

ille se invenisse, coram Christo Iesu, veritatem de sua vita, quam certitudinem nemo ab eo

abstrahere potest. Nec dolor nec saeva mors eum seiungere poterunt a veritate quam detegit cum

obviam Christo occurrit. En ratio cur martyrum testimonium ad hodiernum diem admirationem

moveat, auditionem inveniat et uti exemplum sumatur. Haec est causa cur eorum verbo

confidatur: in illis invenitur evidentia illius amoris qui diuturnis colloquiis non indiget ad

persuadendum, eo quod unicuique nostrum de eo quod penitus percepit uti verum et iam diu

quaesitum loquitur. Martyr denique, altam in nobis excitat fiduciam, quoniam declarat quidquid nos

percepimus et evidens reddit quod nos quoque aequa vi exprimere velimus.

33. Ita intellegere possumus diversas huius quaestionis partes paulatim perfici. Homo ex natura

sua veritatem perscrutatur. Haec perscrutatio non tantum destinatur acquisitioni veritatum

quarundem partium quae ex eventibus pendent vel scientiis; homo non quaerit tamtummodo

verum bonum pro singulis suis consiliis. Eius perscrutatio in ulteriorem intenditur veritatem quae

sensum vitae dilucidare possit; quapropter de illa agitur perscrutatione, quae exitum invenire

potest tantum in absoluto.28 Per facultates in mente insitas, homo similem veritatem et invenire et

perspicere potest. Quatenus haec veritas vitalis est et essentialis ad eius exsistentiam, attingitur

non tantum per viam rationis, sed etiam per fidentem relictionem in manibus eorum, qui

certitudinem et authenticitatem eiusdem veritatis in tuto collocare possint. Facultas et selectio

committendi semet ipsos propriamque vitam aliis constituunt sane, secundum anthropologiam,

actum significantiorem et expressiorem inter plurimos.

Meminisse liceat quoque rationem in sua perquisitione fidenti dialogo et authentica amicitia esse

sustentandam. Suspicionis et diffidentiae aura, quae aliquando speculativam circumplectitur

perquisitionem, facit ut in oblivionem detur doctrina priscorum philosophorum qui tenebant

amicitiam esse inter contextus magis idoneos ad recte philosophandum.

Ex hucusque dictis colligitur hominem quodam in itinere versari perquisitionis, quae humano

sensu finiri nequit: est perquisitio veritatis et cuiusdam personae cui se committere possit.

Christiana fides obviam venit ut ei offerat concretam facultatem contemplandi huius inquisitionis

impletionem. Postquam enim gradus simplicis fidei superatur, haec hominem inserit in ordinem

gratiae ut Christi mysterium participare possit, cuius vi vera et cohaerens Dei Unius et Trini

cognitio offertur illi. Ita in Christo Iesu, qui est ipsa Veritas, fides agnoscit novissimam vocationem

quae vertitur ad humanam societatem, ut implere possit id quod percipit uti flagrans desiderium.

34. Haec veritas, quam Deus in Christo Iesu nobis revelat, minime opponitur veritatibus quae per

philosophiam assumuntur. Immo, duo cognitionis gradus ducunt ad veritatis plenitudinem. Unitas

3 Pages 21-30

▲back to top

3.1 Page 21

▲back to top

veritatis est iam fundamentalis postulatus humanae rationis, qui principio non-contradictionis

exprimitur. Revelatio offert certitudinem huius unitatis, ostendendo Deum Conditorem esse etiam

Deum historiae salutis. Ipse idemque Deus, qui condit et vindicat facultatem intellegendi et

ratiocinandi naturalem rerum ordinem, quo docti fidenter nituntur, 29 idem est qui revelatur Pater

Domini nostri Iesu Christi. Haec unitas veritatis, naturalis et revelatae, viventem et personalem

identitatem suam invenit in Christo, uti Apostolus memorat: « Veritas quae est in Iesu » (Eph 4,21;

cfr Col 1,15-20). Ille est Verbum aeternum, in quo omnia creata sunt, simulque est Verbum

incarnatum, qui in sua integra persona 30 revelat Patrem (cfr Io 1,14.18). Quidquid humana ratio «

ignorans » (cfr Act 17,23) perscrutatur, tantummodo per Christum inveniri potest: quod enim in

Ipso revelatur est « plenitudo veritatis » (cfr Io 1,14-16) cuiusque creaturae quae in Ipso et per

Ipsum creata est, et ita in Ipso constat (cfr Col 1,17).

35. In contextu huius summi prospectus, penitus inspiciatur oportet relatio inter veritatem

revelatam et philosophiam. Haec relatio duplicem secumfert animadversionem, eo sensu quod

veritas quae a Revelatione fluit, veritas est quae simul sub rationis lumine est intellegenda. Hoc

duplici praehabito sensu, aequam necessitudinem revelatae veritatis cum cognitione philosophica

definire licebit. Qua de re primum perpendamus relationes per saeculorum decursum habitas inter

fidem et philosophiam. Hinc igitur quaedam detegi poterunt principia quae constituunt aspectus ad

quos referendum est ut inter hos duos gradus cognitionis recta relatio suscipiatur.

CAPUT IV - DE HABITUDINE INTER FIDEM ET RATIONEM

Praecipui gressus in occursu fidei rationisque

36. Ut Actus Apostolorum testantur, nuntius christianus inde ab exordiis cum doctrinis

philosophicis illius aetatis est collatus. Idem Liber narrat disceptationem quam Paulus Athenis

habuit cum quibusdam philosophis Epicureis et Stoicis (17,18). Exegeticum examen illius

sermonis ad Areopagum habiti in luce posuit usitatas mentiones de variis opinionibus populi

praesertim ex origine Stoica. Hoc quidem non fortuito factum est. Primi Christiani, ut a paganis

recte perciperentur, in suis sermonibus auditores dumtaxat « ad Moysen et prophetas » remittere

non poterant; niti quoque tenebantur naturali Dei cognitione et voce conscientiae moralis cuiusque

hominis (cfr Rom 1,19-21; 2,14-15; Act 14,16-17). Cum autem haec cognitio naturalis apud

paganos in idololatriam prolapsa esset (cfr Rom 1,21-32), Apostolus censuit sapientius esse

sermonem coniungere cum doctrina philosophorum qui ab initio fabulis et cultibus mystericis

opponebant conceptus divinam transcendentiam magis reverentes.

Ex praecipuis propositis quae philosophi doctrinae classicae sunt amplexi, consilium exstitit

expurgandi a formis mythologicis notionem quam homines de Deo profitebantur. Ut omnibus patet,

etiam religio Graeca, non aliter ac pleraeque religiones cosmicae, polytheismum ita profitebatur, ut

3.2 Page 22

▲back to top

vel res et eventus naturae in deorum numerum deferret. Conatus hominis ad cognoscendam

deorum originem et in eis universi originem, primam suam significationem invenerunt in arte

poetica. Deorum origines primum hactenus habentur testimonium huius humanae investigationis.

Munus fuit parentum philosophiae efficere ut vinculum ostenderetur inter rationem et religionem.

Illi quidem contuitum dilatantes ad principia usque universalia, non amplius acquieverunt fabulis

antiquis, sed voluerunt ut eorum fides de divinitate fundamento rationali sustentaretur. Ita

susceptum est iter quod, relictis antiquis traditionibus particularibus, se immisit quandam in

progressionem quae congruebat cum postulationibus rationis universalis. Scopus ad quem haec

progressio tendebat erat criticum iudicium rerum in quas credebatur. Prima hoc in itinere utilitatem

tulit divinitatis notio. Superstitiones uti tales sunt recognitae et religio, saltem partim, per

rationalem recognitionem est expurgata. Hoc suffulti fundamento, Patres Ecclesiae fecundum

instituerunt colloquium cum antiquis philosophis, iter aperientes ad nuntium et ad cognitionem Dei

Christi Iesu.

37. Dum mentionem facimus de hoc motu quo Christiani ad philosophiam accesserunt, merito

memorari decet statum circumspectionis quem apud Christianos concitabant alia culturae

paganae elementa, uti, exempli gratia, doctrina « gnostica ». Philosophia, tamquam sapientia

practica et schola vitae, facile misceri poterat cum cognitione indolis superioris, arcanae, paucis

perfectis reservatae. Absque dubio Paulus ad hoc genus speculationum arcanarum mentem vertit,

cum Colossenses ita admonet: « Videte, ne quis vos depraedetur per philosophiam et inanem

fallaciam secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi et non secundum Christum

» (2,8). Quam huius aetatis propria sunt Apostoli verba, si ea ad diversas arcanae doctrinae

formas remittimus, quae hodie etiam mentes pervadunt quorundam fidelium qui debito critico

sensu carent. Sancti Pauli vestigia sectantes, alii auctores I saeculi, praesertim s. Irenaeus et

Tertullianus, vicissim exceptiones posuerunt circa excogitationem culturalem quae veritatem

Revelationis interpretationi philosophorum subicere intendebat.

38. Christianismi igitur cum philosophia conventio nec immediata nec facilis exstitit. Usus

philosophiae et frequentatio scholarum primis Christianis conturbatio visa sunt potius quam

lucrum. Primum et urgens eorum munus erat nuntius Christi a mortuis exsuscitati, qui singulis

proponendus erat hominibus, unde illi ad mentis conversionem et ad Baptismi petitionem

conducerentur. Quod tamen non significat eos munus ignoravisse perspiciendi cognitionem fidei

eiusque causarum. Prorsus aliter! Iniqua ergo et simulata evadit exprobratio Celsi qui Christianum

« imperitissimum quemque et rusticissimum » 31 accusare ausus est. Causa huius contemptionis

initialis aliunde est perquirenda. Revera, lectio Evangelii responsum ferebat tam satisfaciens

quaestioni de vitae sensu, illactenus nondum solutae, ut philosophorum frequentatio res praeterita

videretur et, quodammodo, superata.

Quod quidem hodie clarius videtur, si ratio habeatur de contributione Christianismi vindicantis ius

universale accedendi ad veritatem. Deiectis repagulis stirpis, ordinis socialis et sexus,

Christianismus inde ab exordiis nuntiavit aequalitatem omnium hominum coram Deo. Primum

huius conceptus consectarium respexit argumentum de veritate. Ita aperte superata est notio

3.3 Page 23

▲back to top

altioris societatis, cui apud antiquos perquisitio veritatis erat reservata. Quandoquidem accessus

ad veritatem bonum est quod ducit ad Deum, omnibus patere debuit haec via percurrenda. Viae

quae ducunt ad veritatem multiplices perstant; attamen, eo quod christiana veritas vim salvificam

possidet, unaquaeque harum viarum percurri potest ea tamen condicione ut ad extremam metam

conducant, videlicet ad Iesu Christi revelationem.

Inter principes viros qui positivum nexum cum doctrina philosophica fovent, etsi cauta discretio sit

habenda, memorandus est sanctus Iustinus: qui, licet summam professus est existimationem erga

Graecam philosophiam, vehementer ac dilucide asseruit se in Christianismo « solam certam et

frugiferam philosophiam » 32 invenisse. Pariter Clemens Alexandrinus Evangelium appellavit «

veram philosophiam », 33 et philosophiam interpretatus est finitimam Legi Moysis instar praeviae

institutionis ad fidem christianam 34 et praeparationis ad Evangelium.35 Quoniam « philosophia

illam appetit sapientiam quae est in probitate animae et verbi atque in integritate vitae, bene

praeparatur ad sapientiam et omni ope annititur ad eam assequendam. Apud nos philosophi

dicuntur ii qui diligunt illam sapientiam quae omnia condit et docet, id est, cognitionem Filii Dei

».36 Primum philosophiae Graecae propositum, secundum auctorem Alexandrinum, non est

perficere vel confirmare veritatem christianam; potius munus eius est fidem tueri: « Est quidem per

se perfecta et nullius indiga Servatoris doctrina, cum sit Dei virtus et sapientia. Accedens autem

Graeca philosophia veritatem non facit potentiorem; sed cum debiles efficiat sophistarum

adversus eam argumentationes, et propulset dolosas adversus veritatem insidias, dicta est vineae

apta sepes et vallus ».37

39. Hac currente progressione, inspicere licet disputatores christianos cogitationem philosophicam

stricto sensu sumpsisse. Prima inter exempla quae inveniri possunt, certe significantius exstat illud

Origenis. Adversus impugnationes philosophi Celsi, Origenes ad argumenta responsaque eidem

ferenda Platonica usus est philosophia. Memorans haud pauca doctrinae Platonicae elementa,

rudimenta theologiae christianae excogitare coepit. Ipsum quidem nomen, una cum theologiae

notione tamquam rationalis sermonis de Deo, ad illud tempus origini Graecae colligabatur. Verbi

gratia, secundum Aristotelis philosophiam, nomen nobiliorem partem et verum culmen sermonis

philosophici significabat. Sub lumine christianae Revelationis vero, id quod prius doctrinam

generatim de deorum natura significabat, sensum prorsus novum assumpsit, eo quod descripsit

considerationem quam fidelis faciebat ad veram de Deo doctrinam exhibendam. Haec nova

christiana notio, quae iam diffundebatur, philosophia nitebatur, eodemque tamen tempore

paulatim curabat ut sese ab illa secerneret. Historia docet eandem Platonicam doctrinam in

theologia assumptam profundas subiisse mutationes, praesertim quod attinet ad notiones de

immortalitate animae, de deificatione hominis et origine mali.

40. Hoc in processu quo doctrina Platonica et Neoplatonica paulatim christianae redduntur,

peculiarem in modum memoria digni sunt Patres Cappadoces, Dionysius dictus Areopagita ac

maxime sanctus Augustinus. Magnus Doctor occidentalis colloquia instituere valuit cum diversis

scholis philosophicis, a quibus tamen omni spe est destitutus. Cum vero christianae fidei veritas

apparuit illi, tunc fortitudine roboratus est ad absolutam explendam conversionem, ad quam

3.4 Page 24

▲back to top

philosophi, crebro ab ipso frequentati, eum inducere nequiverant. Cuius causam ipsemet narrat: «

Ex hoc tamen quoque iam praeponens doctrinam catholicam, modestius ibi minimeque fallaciter

sentiebam iuberi ut crederetur quod non demonstrabatur (sive esset quid, sed cui forte non esset;

sive nec quid esset), quam illic temeraria pollicitatione scientiae credulitatem irrideri; et postea tam

multa fabulosissima et absurdissima, quia demonstrari non poterant, credenda imperari ».38

Augustinus ipsos Platonicos, de quibus praecipuo iure mentionem facere consueverat,

exprobravit, qui, quamvis scirent terminum ad quem tendere tenebantur, ignoraverant tamen viam

illuc ducentem, nempe Verbum incarnatum.39 Episcopus Hipponensis edere potuit primam

summam synthesim doctrinae philosophicae et theologicae, in quam conflueverant opiniones

doctrinae Graecae et Latinae. In Ipso quoque summa scientiae unitas, quae biblica doctrina

fulciebatur, summitate doctrinae speculativae confirmari et sustentari potuit. Synthesis quam

sanctus Augustinus ad rem perduxit, per saecula habita est altissima speculationis philosophicae

et theologicae methodus apud mundum Occidentalem. Propriis vitae gestis firmatus

sanctimoniaeque spiritu suffultus, inserere etiam potuit in scripta sua innumera argumenta, quae,

experientiae respectu habito, futuram quarundam doctrinarum philosophicarum progressionem

portendebant.

41. Diversi ergo fuerunt modi per quos Patres Orientales et Occidentales convenerunt cum scholis

philosophicis. Hoc tamen non significat illos materiam nuntii eandem reddidisse ac systemata

quae memorabant. Tertulliani interrogatio: « Quid ergo Athenis et Hierosolymis? Quid Academiae

et Ecclesiae? », 40 evidens iudicium est conscientiae criticae, qua christiani disputatores iam ab

initio quaestionem experti sunt de habitudine inter fidem et philosophiam, summatim simul

aspectus considerantes sive utilitatis sive limitationis. Non erant incauti disputatores. Quoniam

materiam fidei impense vivebant, altiores speculationis formas attingere sciebant. Quapropter

prorsus improbum est eorum operam ad solam translationem veritatum fidei in categorias

philosophicas redigere. Immo plura adhuc fecerunt! Curarunt ut in plenam lucem orirentur omnia

quae adhuc manebant implicita et propedeutica in priscorum philosophorum doctrina. 41 Hi enim,

uti diximus, munus habuerunt docendi methodum qua mens, externis vinculis liberata, exire

poterat ab angustiis fabularum et ad modum excedentem accommodatius sese aperire. Mens

igitur purgata et iusta se extollere poterat ad altiores gradus meditationis, validum tribuens

fundamentum ad intellegentiam creaturarum, entis transcendentis et absoluti.

Hic vere inseritur novitas a Patribus excogitata. Illi in plenitudine acceperunt rationem apertam ad

absolutum atque Revelationis divitias inseverunt in eam. Coniunctio facta est non tantum in ambitu

culturarum, quarum altera alterius fascinationem passa est; illa contigit in intima animorum natura

et coniunctio data est inter creaturam eiusque Creatorem. Ipsum praetergrediens finem versus

quem inconscie ex natura sua tendebat, ratio summum bonum et summam veritatem in persona

Verbi incarnati attingere potuit. Quod attinet ad philosophias, Patres non timuerunt agnoscere sive

elementa communia sive diversitates quas illae ostendebant quod ad Revelationem. Huius

confluentiae conscientia recognitionem diversitatum in eis non obscuravit.

42. In theologia scholastica munus rationis ad philosophiam institutae luculentius efficitur sub

3.5 Page 25

▲back to top

impulsu Anselmianae interpretationis de intellectu fidei. Secundum sanctum Cantuariensem

Archiepiscopum, primatus fidei certare non intendit cum investigatione rationis propria. Haec enim

non vocatur ut iudicium ferat de materia fidei; id facere non potest, quia idoneitate caret. Potius

eius munus est invenire sensum, detegere causas quae homines omnes ducere possint ad

quandam fidei doctrinam intellegendam. Sanctus Anselmus lucide asserit intellectum investigare

teneri quidquid diligat; quo plus diligit, eo plus cognoscere cupit. Qui pro veritate vivit protenditur

ad quandam cognitionis formam quae magis magisque amore incenditur erga ea quae cognoscit,

quamvis concedere teneatur se non fecisse omnia quae in suis votis fuerunt: « Ad te videndum

factus sum; et nondum feci propter quod factus sum ». 42 Desiderium itaque veritatis rationem

impellit ad amplius progrediendum; quae, immo, quasi obruitur conscientia propriae facultatis quae

in dies latior fit quam id quod attingit. Hic tamen et nunc ratio detegere potest ubinam iter suum

perficiatur: « Sufficere namque debere existimo rem incomprehensibilem indaganti, si ad hoc

ratiocinando pervenerit ut eam certissime esse cognoscat; etiamsi penetrare nequeat intellectu,

quomodo ita sit. [...] Quid autem tam incomprehensibile, tam ineffabile, quam id quod supra omnia

est? Quapropter si ea, quae de summa essentia hactenus disputata sunt, necessariis rationibus

sunt asserta, quamvis sic intellectu penetrari non possint, ut et verbis valeant explicari; nullatenus

tamen certitudinis eorum nutat soliditas. Nam, si superior consideratio rationabiliter comprehendit

incomprehensibile esse, quomodo eadem summa sapientia sciat ea quae fecit, [...] quis explicet

quomodo sciat aut dicat seipsam, de qua aut nihil, aut vix aliquid ab homine sciri possibile est?

».43

Fundamentalis concordia inter cognitionem philosophicam et fidei cognitionem iterum confirmatur:

fides postulat ut obiectum suum auxilio rationis comprehendatur; ratio, culmen investigationis

attingens, necessarium ducit quidquid fides ostendit.

Perennis sancti Thomae Aquinatis sententiarum novitas

43. Locus omnino singularis hoc in longo itinere sancto Thomae reservatur, non tantum ob ea

quae in eius doctrina continentur, verum etiam ob habitudinem dialogicam quam ille tunc temporis

interserere scivit cum Arabica et Hebraica doctrina. Illa quidem aetate, qua christiani disputatores

reperiebant veteres thesauros philosophiae, et immediatius philosophiae Aristotelicae, summum

eius exstitit meritum quod eminere fecerit concordiam inter rationem et fidem. Utriusque lumen,

rationis scilicet et fidei, a Deo procedit, ille ratiocinatus est, idcirco inter se opponere nequeunt.44

Thomas adhuc acrius denotat naturam, obiectum proprium philosophiae, ad intellegentiam divinae

revelationis conferre posse. Fides igitur rationem non metuit sed eam quaerit fiduciamque in ipsa

collocat. Quemadmodum gratia supponit naturam eamque perficit, 45 ita fides supponit et perficit

rationem. Quae, fidei lumine illustrata, eximitur a fragilitate et a limitatione quae ex peccati

commissione proveniunt, et necessariam invenit fortitudinem, qua in cognitionem mysterii Dei

3.6 Page 26

▲back to top

Unius et Trini se sublevet. Etsi in luce vehementer ponit supernaturalem fidei indolem, Doctor

Angelicus non est oblitus ipsius rationabilitatis praestantiam; immo, penitus descendere scivit et

sensum illius sapientiae circumscribere. Fides quidem quodam modo est « exercitium cogitationis

»; ratio hominis nec abrogatur nec minuitur, cum fidei veritatibus assentit; hae tamen veritates ex

libera et conscia selectione attinguntur.46

Hac quidem de causa iure meritoque sanctus Thomas ab Ecclesia Magister doctrinae constanter

est habitus et exemplum quod ad modum theologiam tractandi. Nos iuvat in memoriam revocare

ea quae Dei Servus Decessor Noster Paulus VI scripsit septimo occurrente centenario ab obitu

Doctoris Angelici: « Maxima profecto fuerunt s. Thomae et audacia in veritate quaerenda, et

spiritus libertas in novis tractandis quaestionibus, et illa mentis probitas, eorum propria, qui, dum

nullo modo patiuntur christianam veritatem contaminari profana philosophia, hanc tamen a priori

minime respuunt. Quare, in christianae doctrinae historia eius nomen in numerum refertur

praecursorum, quibus novus philosophiae atque scientiae universalis cursus debetur. Caput

autem et quasi cardo doctrinae, qua ipse, ut summa et quasi prophetica ingenii acie praeditus

erat, quaestionem dissolvit de novis mutuis relationibus inter rationem et fidem, in eo positum est,

quod mundi saecularitatem cum arduis ac severis Evangelii postulatis composuit; atque hoc modo

sese subduxit ab inclinatione, naturae aliena, ad mundum eiusque bona contemnenda, neque

tamen descivit a supremis et indeclinabilibus principiis supernaturalis ordinis ».47

44. Praecipuas inter perceptiones sancti Thomae illa est quae missionem respicit quam Spiritus

Sanctus explicat cum humanam scientiam maturat in sapientia. Iam a primis paginis Summae

Theologiae48 Aquinas Doctor primatum docere voluit illius sapientiae quae est donum Spiritus

Sancti et quae ad divinarum rerum cognitionem ducit. Eius theologia nos docet sapientiae

proprietatem in eius arta conglutinatione cum fide et cognitione divina. Illa cognoscit per

connaturalitatem, fidem praesumit et efficit ut concipiatur rectum iudicium suum, initium sumens a

veritate ipsius fidei: « ...sapientia quae ponitur donum differt ab ea quae ponitur virtus intellectualis

acquisita. Nam illa acquiritur studio humano: haec autem est "de sursum descendens", ut dicitur

Iac. 3, 15. Similiter et differt a fide. Nam fides assentit veritati divinae secundum seipsam: sed

iudicium quod est secundum veritatem divinam pertinet ad donum sapientiae ».49

Primatus tamen huic sapientiae tributus non inducit Doctorem Angelicum ut duas alias additicias

formas sapientiae obliviscatur: formam nempe philosophicam, quae fulcitur facultate qua

intellectus, intra proprios limites, instruitur ad res investigandas; et formam theologicam, quae ex

Revelatione pendet et fidei veritates scrutatur, ipsum Dei mysterium attingendo.

Intime persuasus de eo quod « omne verum a quocumque dicatur a Spiritu Sancto est », 50

sanctus Thomas nulla adductus utilitate, veritatem dilexit. Quaesivit eam ubicumque ea exprimi

potuit, universalem eius indolem quam maxime illustrando. Magisterium Ecclesiae in ipso vidit et

aestimavit ardens veritatis studium; doctrina illius, eo quod universalem, obiectivam et

transcendentem veritatem semper asseruit, attigit culmina « quibus attingendis impar humana

intelligentia est ». 51 Merito quidem ille appellari potest « apostolus veritatis ». 52 Quoniam

3.7 Page 27

▲back to top

indubitanter ad veritatem animum attendebat, revera obiectivum eius sensum agnoscere scivit.

Eius vere est philosophia essendi et non apparendi dumtaxat.

Seiunctae a ratione fidei tragoedia

45. Primis conditis studiorum universitatibus, theologia propius cum aliis formis investigationis et

scientificae cognitionis conferri potuit. Sanctus Albertus Magnus et sanctus Thomas, quamquam

asserebant exsistentiam cuiusdam compagis inter theologiam et philosophiam, primi fuerunt viri

docti qui necessariam agnoverunt autonomiam qua philosophia et scientiae indigebant, ut

singulae argumentis propriae investigationis incumberent. Attamen, inde ab exeunte Medio Aevo

legitima distinctio inter has duas cognitionis areas paulatim in nefastum discidium mutata est. Post

nimiam animi rationalistarum cupiditatem, quorundam disputatorum propriam, sententiae talia

posuerunt fundamenta, ut pervenirent ad philosophiam seiunctam et omnino autonomam quod ad

fidei veritates. Varia inter consectaria huius seiunctionis diffidentia quaedam exstitit in dies validior

quod attinet ad ipsam rationem. Quidam generalem, scepticam et agnosticam diffidentiam profiteri

coeperunt, vel ad maius spatium fidei tribuendum, vel ad quamcumque evertendam de eadem

mentionem rationalem.

Ut breviter dicamus, quidquid doctrina Patrum doctorumque Medii Aevi cogitaverat atque exsecuta

erat veluti profundam unitatem, causam cognitionis accommodatae ad altissimas speculationis

formas, omnino reapse deletum est ope doctrinarum faventium defensioni cognitionis rationalis a

fide seiunctae eamque substituentis.

46. Extremae opinationes, quae magis valent, in occidentali praesertim historia, perbene

noscuntur et videntur. Nihil est immodestiae edicere philosophicam disciplinam recentioris

temporis magna ex parte esse progressam a christiana Revelatione gradatim disiunctam, eo

usque opposita palam attingeret. Praeterito saeculo hic motus suum fastigium attigit. Quidam «

idealismi » asseclae multifarie fidem eiusque elementa, vel Iesu Christi mortem ac resurrectionem,

in dialecticas structuras ratione intellegibiles immutare contenderunt. Huic opinioni variae

humanismi athei species, philosophice elucubratae, obstiterunt, quae fidem reputarunt

perniciosam atque progressum plenae rationalitatis prohibentem. Haud veritae sunt ipsae ne

novas religiones sese exhiberent quorundam consiliorum fulcimento utentes, quae in politica ac

sociali ratione, in systemata quaedam evaserunt omnia complectentia humanitati exitiosa.

In rebus scientificis vestigandis mens positivistica adolevit, quae non modo discessit ab omni

significatione opinationis christianae de mundo, verum etiam, ac potissimum, omnia indicia

metaphysicae moralisque rationis prolabi sivit. Inde factum est ut quidam scientiae periti, ethica

mente omnino carentes, in periculo versati sint ne amplius persona eiusque tota vita medium

teneret studii locum. Immo quidam illorum, de viribus technicae artis progressus plane conscii,

3.8 Page 28

▲back to top

concedere videntur sollicitationi, praeter mercatus rationes, demiurgicae potestati in naturam ac in

ipsum hominem.

Veluti consequens discriminis rationalismi tandem nihilismus crevit. Quatenus philosophia nullius

rei, pro hominibus nostrae aetatis quandam suam habet pellicientem vim. Eius fautores

inquisitionem putant in se ipsam conclusam, nulla data spe neque facultate adipiscendi veritatis

metam. In nihilismi opinatione exsistentia dat tantum copiam quiddam sentiendi et experiendi, qua

in re evanida primas agunt partes. Ex nihilismo illa opinio orta est de nullo officio definitive

tenendo, quandoquidem fugacia et temporaria sunt omnia.

47. Non est obliviscendum, ceterum, in hodierna cultura philosophiae partes esse immutatas. Ex

sapientia et universali scientia, in unam quamlibet e multis scientiae provinciis redacta est; immo,

quibusdam ex rationibus, partes omnino supervacanae eidem dumtaxat tribuuntur. Aliae interea

rationalitatis formae magis magisque increbuerunt, quae philosophicae disciplinae leve pondus

manifeste tribuerunt. Pro veritatis contemplatione atque finis ultimi sensusque vitae inquisitione,

formae hae rationalitatis diriguntur — vel saltem sunt convertibiles — veluti « rationes

instrumentales », quae inserviant utilitatis propositis, voluptatibus vel dominationi.

Quam lubricum sit hanc viam decurrere inde a Nostris primis Litteris Encyclicis editis ediximus,

cum scripsimus: « Nostrae aetatis homo semper urgeri videtur iis ipsis rebus, quas efficit, nempe

proventu operis manuum suarum et magis etiam laboris mentis et voluntatum propensionum.

Fructus huius multiformis industriae humanae obnoxii sunt — nimis celeriter quidem ac saepe tali

modo, qui praevideri non possit — « alienationi », quatenus illis, qui eos protulerunt, simpliciter

auferuntur: hoc non solum fieri contigit nec tanta ratione, quanta, saltem ex parte, in quodam

ambitu ex eorum effectibus consequenter et oblique enato, iidem fructus contra hominem ipsum

convertuntur. Haec videtur esse summa acerbissimae condicionis exsistentiae hominum nostri

temporis, prout maxima et universali amplitudine patet. Quare homo maiore in dies afficitur timore.

Metuit enim, ne fructus sui, non omnes quidem neque plerique, sed nonnulli et ii sane, qui

singularem partem habent ingenii eius et industriae, contra se ipsum convertantur ».53

His culturae immutationibus praepositis, nonnulli philosophi, veritatem ipsius causa inquirere

desistentes, sibi hoc unum statuerunt ut obiectivam certitudinem practicamve utilitatem obtinerent.

Proximum fuit ut vera rationis dignitas offunderetur, quae nempe facultatem amisit verum

cognoscendi et absolutum vestigandi.

48. Quod in postrema hac historiae philosophiae parte eminet, pertinet, igitur, ad contemplatam

progredientem fidei a philosophica ratione distractionem. Omnino verum est quod, res attente

cogitanti, in philosophica quoque cogitatione eorum qui operam dederunt spatio inter fidem et

rationem dilatando, magni pretii germina cogitationum nonnumquam ostenduntur, quae penitus

excussa et recta mente cordeque exculta, efficiunt ut veritatis iter reperiatur. Haec cogitationis

germina inveniri possunt, exempli gratia, in perpensis explicationibus de perceptione

experientiaque, de specierum summa deque irrationali personalitate deque intersubiectivitate, de

3.9 Page 29

▲back to top

libertate bonisque, de tempore historiaque. Mortis quoque argumentum graviter unumquemquem

philosophum compellare potest, ut in se ipse germanum suae vitae sensum reperiat. Id autem non

sibi vult praesentem inter fidem et rationem necessitudinem subtilem iudicii conatum non

postulare, quandoquidem tum ratio tum fides sunt extenuatae et sunt factae altera alteri debiles.

Ratio, Revelatione nudata, devia itinera decucurrit, quae eandem in discrimen inferunt haud

cernendi ultimam metam. Fides, ratione carens, animi sensum et experientiam extulit, atque sic in

periculo versatur ne amplius sit universalis oblatio. Fallax est cogitare fidem, coram infirma

ratione, plus posse; ipsa, contra, in grave periculum incidit ne in fabulam ac superstitionem

evadat. Eodem modo ratio, quae fidei firmatae non obversatur, ad novitatem et radicalitatem

ipsius « esse » contuendas non lacessitur.

Ne importuna igitur videatur gravis firmaque Nostra compellatio, ut fides et philosophia artam illam

coniunctionem redintegrent, quae eas congruas efficiat earum naturae, autonomia vicissim

servata. Fidei parrhesiae respondere debet rationis audacia.

CAPUT V - DE RE PHILOSOPHICA MAGISTERII IUDICIA

Magisterii prudens discretio uti veritati praestitum officium

49. Suam ipsius philosophiam non exhibet Ecclesia, neque quamlibet praelegit peculiarem

philosophiam aliarum damno. 54 Recondita huius temperantiae causa in eo reperitur quod

philosophia, etiam cum necessitudinem instituit cum theologia, secundum suam rationem suasque

regulas agere debet; nullo modo alioquin cavetur ut illa ad veritatem vergat et ad eam per cursum

ratione perpendendum tendat. Levis auxilii esset quaedam philosophia quae non procederet

ratione gubernante secundum sua ipsius principia peculiaresque methodologias. Quod huius rei

caput est, autonomiae radix, qua philosophia fruitur, in eo invenitur quod ratio natura sua ad

veritatem vergit ipsaque praeterea ad eam consequendam necessaria habet instrumenta.

Philosophia huius « statuti constitutivi » sibi conscia facere non potest quin servet necessitates

quoque et perspicuitates veritatis revelatae proprias.

Historia tamen demonstravit declinationes et errores in quos haud semel recentiore potissimum

aetate philosophicae opinationes inciderint. Munus non est Magisterii neque officium opem ferre

ad lacunas philosophicae cogitationis mancae implendas. Eius est, contra, palam et strenue

obsistere, cum philosophicae sententiae dubiae periculum iniciunt ne revelatio recte intellegatur

nec non cum falsae factiosaeque effunduntur opiniones, quae graves errores disseminant,

exturbantes Dei populi simplicitatem et fidei sinceritatem.

3.10 Page 30

▲back to top

50. Ecclesiae ideo Magisterium, sub fidei lumine suum iudicium criticum de philosophicis

opinationibus ac sententiis, quae cum doctrina christiana contendunt, ex auctoritate proferre

potest ac debet. 55 Ad Magisterium in primis pertinet iudicare quae praesumptiones philosophicae

et consecutiones veritati revelatae aversentur, pariterque postulata significare quae sub lumine

fidei a philosophia requiruntur. In philosophicae praeterea scientiae progressu complures

philosophantium scholae sunt ortae. Etiam plures hae disciplinae Magisterium compellant ad

iudicium officiose enuntiandum an primigenia principia, quibus hae scholae nituntur, cum

postulatis Dei verbi ac theologicae cogitationis propriis componi possint necne.

Ecclesia quippe demonstrare debet id quod fidei alienum oriri potest in quadam philosophica

disciplina. Complures namque philosophicae cogitationes, ut opiniones de Deo, de homine, de

eius libertate deque eius ethica agendi ratione, Ecclesiam recta compellant, quandoquidem

veritatem revelatam quam ipsa tuetur contingunt. Cum hoc iudicium enuntiamus, nos Episcopi «

testes veritatis » esse debemus in diaconia sustinenda humili sed tenaci, quae singulis philosophis

aestimanda est, in commodum « rectae rationis », rationis videlicet quae de vero congruenter

cogitat.

51. Hoc autem iudicium non quaedam infitiatio intellegi primo debet, proinde quasi Magisterium

auferre vel imminuere quaslibet actiones velit. Immo eius cohortationes volunt in primis

philosophicas vestigationes lacessere, promovere, incitare. Philosophi ceterum primi necessitatem

percipiunt se ipsos iudicandi, errores, si qui sunt, corrigendi necnon nimis angustos fines

transgrediendi in quibus eorum philosophica cogitatio gignitur. Illud praecipuum est

considerandum, unam esse veritatem, quamvis eius significationes historiae vestigia exhibeant

atque, insuper, e ratione humana propter peccatum sauciata et hebetata oriantur. Inde constat

nullam historicam philosophiae formam legitime sibi vindicare posse facultatem totam veritatem

complectendi, neque plene explanandi hominem, mundum, hominis necessitudinem cum Deo.

Hodiernis porro temporibus, cum systemata, rationes, opinationes ac argumenta philosophica

saepe minutatissime digesta multiplicentur, magis magisque sub fidei lumine acumen iudicii

deposcitur. Quod iudicium est arduum, quia, si quidem iam est laboriosum ingenitas ac non

alienabiles facultates rationis agnoscere, finibus constitutivis et historicis additis, multo incertius

interdum erit iudicium discernendi, in singulis philosophicis notionibus, id quod, sub fidei respectu,

validum et frugiferum exhibent, pro eo quod praebent falsum et periculosum. Ecclesia utique scit

thesauros sapientiae et scientiae in Christo abscondi (cfr Col 2,3); quocirca operam dat ut

philosophica inquisitio evolvatur, ne via intercludatur, quae ad mysterium agnoscendum ducit.

52. Recentioribus non modo temporibus Ecclesiae Magisterium suam mentem de quibusdam

philosophicis doctrinis patefecit. Ut quaedam supponamus exempla, sufficit ut memorentur

saeculorum decursu declarationes de opinionibus quibusdam quae affirmabant animas

praeexsistere, 56 itemque de variis idolatriae esoterismique superstitiosi obnoxiis formis quae in

astrologicis enuntiationibus 57 continentur; ne obliviscamur scripta magis systematica adversus

averroismi Latini sententias, quae christianae fidei aversantur.58

4 Pages 31-40

▲back to top

4.1 Page 31

▲back to top

Si Magisterii verbum crebrius a superiore inde saeculo exauditum est, id accidit quod illa aetate

non pauci catholici suum esse officium putarunt suam philosophiam opponere opinionibus

recentiorum philosophorum. Tunc autem Ecclesiae Magisterium omnino coactum est ad

vigilandum ne hae philosophicae doctrinae vicissim in formas falsas et negatorias

transgrederentur. Sunt idcirco censura aequabiliter affecti hinc fideismus 59 et traditionalismus

radicalis,60 propter eorum diffidentiam naturalium rationis facultatum, illinc rationalismus,61 et

ontologismus,62 quandoquidem rationi naturali id tribuebant, quod solummodo fidei lumine

cognosci potest. Quae valida in his disceptationibus continebantur Constitutione dogmatica Dei

filius recepta sunt, qua primum Concilum Oecumenicum quoddam, Vaticanum scilicet I,

sollemniter inter Revelationem ac fidem necessitudinem pertractavit. Doctrina quae in documento

illo continetur penitus et salubriter philosophicam complurium fidelium inquisitionem affecit atque

hodiernis quoque temporibus quiddam perstat praeceptivum ad quod tendere debemus ad iustam

congruentemque christianam hac de re inquisitionem consequendam.

53. Potius quam de singulis philosophorum sententiis, Magisterii effata de necessitate cognitionis

naturalis atque, ideo, novissime philosophicae pro fide intellegenda tractaverunt. Concilium

Vaticanum I, summatim referendo et sollemniter doctrinam confirmando quam ordinarium in

modum constanterque fidelibus Magisterium pontificium ministravit, lucide edixit quam

inseparabiles sint simulque plane seiunctae naturalis Dei cognitio et Revelatio, ratio et fides.

Concilium ex praecipua postulatione sumpsit initium, quam ipsa Revelatio praesumebat, Deum

scilicet esse naturaliter cognosci posse, rerum omnium principium et finem, 63 atque sollemni illa

iam memorata enuntiatione desiit: « Duplicem esse ordinem cognitionis, non solum principio, sed

obiecto etiam distinctum ».64 Asseverare ideo contra omnes rationalismi species oportebat fidei

mysteria a philosophicis inventis separari, illaque haec praecedere et transcendere; altera ex parte

adversus proclivia ad fidem blandimenta, necesse fuit ut veritatis unitas confirmaretur ideoque

etiam efficax emolumentum quod rationalis cognitio tribuere potest ac debet fidei cognitioni: «

Verum etsi fides sit supra rationem, nulla tamen umquam inter fidem et rationem vera dissensio

esse potest: cum idem Deus, qui mysteria revelat et fidem infundit, animo humano rationis lumen

indiderit, Deus autem negare se ipsum non possit, nec verum vero umquam contradicere ».65

54. Nostro quoque saeculo, Magisterium plus quam semel hanc rem agitavit, admonens de

rationalismi blanditiis. Hoc in prospectu Pii PP. X est consideranda opera, qui animadvertit

modernismi fundamentum illas esse philosophicas notiones, quae phaenomenismum,

agnosticismum et immanentismum redolebant.66 Neque momentum pondusve obliviscendum

catholicae detrectationis marxistarum philosophiae atque communismi athei.67

Pius PP. XII deinceps vocem suam intendit cum, in Litteris illis Encyclicis quarum titulus Humani

generis, de erratis sententiis moneret, quae cum evolutionismi, exsistentialismi et historicismi

opinionibus nectebantur. Idem Pontifex clarius edixit placita haec non a theologis esse elucubrata

ac prolata, sed « extra ovile Christi » 68 originem traxisse; simul addidit tales errores non

simpliciter eiciendos, sed iudicio critico ponderandos: « Iamvero theologis ac philosophis

catholicis, quibus grave incumbit munus divinam humanamque veritatem tuendi animisque

4.2 Page 32

▲back to top

inserendi hominum, has opinationes plus minusve e recto itinere aberrantes neque ignorare neque

neglegere licet. Quin immo ipsi easdem opinationes perspectas habeant oportet, tum quia morbi

non apte curantur nisi rite praecogniti fuerint, tum quia nonnumquam in falsis ipsis commentis

aliquid veritatis latet, tum denique quia eadem animum provocant ad quasdam veritates, sive

philosophicas sive theologicas, sollertius perscrutandas ac perpendendas ».69

Postremo etiam Congregatio pro Doctrina Fidei, peculiare suum explens officium pro universali

Romani Pontificis magisterio, 70 iterum de periculo monuit in quo versari possunt quidam

theologiae liberationis theologi sumendo sine iudicii acumine principia et rationes a marxismo

mutuata.71

Superioribus igitur temporibus identidem ac diversimode de re philosophica iudicium discernendi

exercuit Magisterium. Quod autem Decessores Nostri recolendae memoriae attulerunt magni pretii

existimatur subsidium quod oblivione obruere haudquaquam licet.

55. Si hodiernas condiciones consideramus, animadvertimus pristinas restitui quaestiones,

easdemque proprietatibus novis. Non agitur tantum de quaestionibus quae singulas personas

coetusve complectuntur, sed de cogitationibus inter homines serpentibus ita ut quodammodo in

mentem communem iam convertantur. Talis est, exempli gratia, radicalis de ratione diffidentia,

quam recentes multarum inquisitionum philosopharum explicationes ostendunt. Hac de re

compluribus ex partibus audita est vox de « interitu metaphysicae »: est voluntas ut philosophia

tenuioribus muneribus contenta sit, quae tantum versetur in factis intepretandis vel in

vestigationibus de quibusdam certis argumentis humanae cognitionis vel eiusdem de structuris.

In ipsa theologia quaedam praeteriti temporis iterum emergunt sollicitationes. In nonnullis huius

aetatis theologicis scholis, exempli gratia, quidam rationalismus progreditur, praesertim cum

placita, quae philosophice habentur valida, praeceptiva ad theologicam inquisitionem agendam

iudicantur. Id potissimum accidit cum theologus, scientiae philosophicae expers, sine iudicio

sententiis iam in communem loquelam cultumque receptis, at satis rationali fundamento

carentibus, temperatur.72

Neque desunt qui in fideismum periculose regrediantur, quippe qui rationalis cognitionis

philosophicaeque scientiae pondus ad fidem intellegendam, immo ad ipsam facultatem

possidendam in Deum credendi, non agnoscat. Hodie pervagata opinio huius fideisticae

propensionis est « bliblicismus », qui Sacrarum Litterarum lectionem earumque explicationem

unicum arbitratur veridicae congruentiae caput. Sic evenit ut Dei verbum cum sola Sacra Scriptura

aequetur, hoc modo Ecclesiae doctrinam perimendo, quam Concilium Oecumenicum Vaticanum II

palam confirmavit. Constitutio Dei Verbum postquam commonefecit simul in Sacris Libris simul in

Traditione 73 inesse Dei verbum, graviter edicit: « Sacra Traditio et Sacra Scriptura unum verbi

Dei sacrum depositum constituunt Ecclesiae commissum, cui inhaerens tota plebs sancta cum

Pastoribus suis adunata, in doctrina Apostolorum et communione, fractione panis et orationibus

iugiter perseverat (cfr Act 2,42) ».74 Non ad Sacram Scripturam dumtaxat igitur sese refert

4.3 Page 33

▲back to top

Ecclesia. Etenim « suprema fidei eius regula » 75 ex unitate oritur quam inter Sacram

Traditionem, Sacram Scripturam et Ecclesiae Magisterium posuit Spiritus, quae sic mutuo

implicantur, ut haec tria seiunctim nullo modo esse possint.76

Non est porro subaestimandum periculum quod inest in proposito quodam Sacrae Scripturae

veritatem eruendi ex una tantum adhibita methodologia, necessitate neglecta latioris exegesis,

quae una cum tota Ecclesia ad textus plene intellegendos accedere sinat. Quotquot in Sacrae

Scripturae studium incumbunt prae se usque ferre debent varias methodologias explanatorias in

aliqua ipsas etiam inniti opinatione philosophica: est illa acumine pensitanda antequam sacris

scriptis aptetur.

Aliae absconditi fideismi formae agnosci possunt eo quod theologia speculativa parvi aestimatur

ac pariter philosophia classica despicatui habetur, ex cuius notionibus sive fidei intellectus sive

dogmaticae ipsae formulae verba exceperunt. Pius PP. XII, felicis recordationis, de hac traditionis

philosophicae oblivione necnon de desertis translaticiis locutionibus monuit.77

56. Aliquo modo, postremo, effatis omnia complectentibus et absolutis diffidunt, ii potissimum qui

arbitrantur ex consensu, non ex intellectu obiectivae realitati obnoxio depromi veritatem. Certe

illud intellegi potest, in mundo qui in multas peculiaresque partes dispertitur, eum complexivum

ultimumque vitae sensum difficulter agnosci, quem translaticia philosophia quaesivit. Verumtamen

sub lumine fidei quae in Christo Iesu hunc ultimum sensum agnoscit, facere non possumus quin

philosophos, christianos vel non christianos, incitemus ut rationis humanae facultati confidant

neque metas in philosophandi arte nimis mediocres prae se ferant. Huius iam ad finem vergentis

millenni historica lectio testatur hanc esse calcandam viam: oportet veritatis ultimae cupido

vestigationisque desiderium non amittantur, quae cum audacia novos cursus detegendi

coniunguntur. Fides ipsa rationem lacessit ad omnem secessionem deserendam et ad omnia

periclitanda, ut persequatur quae pulchra, bona veraque sunt. Fides sic rationis fit certus atque

suadens advocatus.

Ecclesia philosophiae studiosa

57. Magisterium, utcumque, in erroribus notandis doctrinisque philosophorum aberrantibus non se

continuit. Pari cura praecipua principia ad germanam philosophicae cogitationis renovationem

assequendam confirmavit, definita demonstrando etiam curricula, quae sunt tenenda. Hac in re,

Leo PP. XIII, Litteris suis encyclicis Æterni Patris, vere historicae significationis fecit illam pro

Ecclesiae vita progressionem. Id scriptum ad hoc usque tempus unum exstat documentum

pontificium illius gradus, quod philosophiae totum dicatur. Concilii Vaticani I eximius ille Pontifex

doctrinam de necessitudine inter fidem et rationem repetiit atque amplificavit, idemque

philosophicas cogitationes fidei ac theologicae scientiae summo esse auxilio demonstravit.78 Uno

4.4 Page 34

▲back to top

plus post saeculo complura illius scripti indicia sive re sive paedagogico usu nihil amiserunt

utilitatis; primum ex omnibus est id quod ad incomparabilem sancti Thomae philosophiae

praestantiam spectat. Doctoris Angelici doctrina restituta Leoni PP. XIII optima videbatur semita

ad illum philosophiae usum recuperandum, quem postulabat fides. Sanctus Thoma — scripsit ille

— « rationem, ut par est, a fide apprime distinguens, utramque tamen amice consocians,

utriusque tum iura conservavit, tum dignitati consuluit ».79

58. Quae feliciter consecuta sit haec Pontificis invitatio omnes noverunt. Sancti Thomae de

doctrina inquisitiones nec non aliorum scholasticorum auctorum novum impetum habuerunt.

Historica studia valde excitata sunt et hanc ob rem mediaevalium philosophorum iterum sunt

repertae divitiae, quae tunc temporis fere ignorabantur, atque novae Thomisticae scholae ortae

sunt. Historica adhibita methodologia, sancti Thomae operum cognitio admodum progressa est

atque innumeri fuerunt vestigatores qui animose in rerum philosophicarum theologicarumque

disputationes illius aetatis thomisticam traditionem induxerunt. Catholici theologi huius saeculi

auctoritate praestantiores, quorum cogitationibus et vestigationibus multum debet Concilium

Oecumenicum Vaticanum II, huius renovationis philosophiae Thomisticae filii sunt. Ecclesia,

saeculo vertente XX, valida philosophorum turma uti sic potuit, qui Angelici Doctoris in schola sunt

instituti.

59. Thomistica utcumque et neothomistica renovatio, philosophicae repetitae cogitationis in cultura

christianae indolis non fuit solum signum. Iam antea, atque una cum Leoniana invitatione, non

pauci catholici philosophi exstiterant, qui recentioribus philosophantium cogitationibus innitentes,

propria utentes methodologia, magnae auctoritatis duraturique momenti opera philosophica

ediderant. Fuerunt qui sic altas summas composuerunt ut nihil ab his esset invidendum maximis

idealismi commentis; alii porro ad fidem nova ratione tractandam, lumine praefulgente renovati

intellectus conscientiae moralis, epistemologica fundamenta iecerunt; alii quandam induxerunt

philosophiam quae, ab immanentia vestiganda sumpto initio, ad transcendentiam aditum reseravit;

alii tandem in phaenomenologicae provinciam methodologiae fidei postulata inserere

contenderunt. Diversis denique rationibus formae philosophicarum cogitationum sunt effectae,

quae praeclaram christianae doctrinae traditionem in fidei rationisque unitate vitalem servaverunt.

60. Concilium Oecumenicum Vaticanum II autem pro parte sua de philosophia locupletissimam ac

fertilissimam exhibet doctrinam. Oblivisci non possumus, his potissimum consideratis Litteris

Encyclicis, Constitutionis Gaudium et spes integrum quoddam caput anthropologiae biblicae esse

quasi compendium, idemque exstare pro philosophia quoque consilii fontem. Illis in paginis de

humanae personae valore agitur, quae ad imaginem Dei creata est, eius dignitatis et praestantiae

prae ceteris creaturis ratio affertur atque eius rationis transcendens facultas ostenditur.80 Atheismi

quoque quaestionem Gaudium et spes considerat et illius philosophicae opinationis errorum

apposite afferuntur causae, non alienabili praesertim personae spectata dignitate ac libertate.81

Procul dubio altam philosophicam significationem habent illarum paginarum sententiae, quas Nos

in Nostras primas Litteras Encyclicas Redemptor hominis rettulimus, quaeque veluti firmum

quoddam constituunt ad quod Nostra doctrina constanter convertitur: « Reapse nonnisi in mysterio

4.5 Page 35

▲back to top

Verbi incarnati mysterium hominis vere clarescit. Adam enim, primus homo, erat figura futuri (Rom

5,14), scilicet Christi Domini. Christus, novissimus Adam, in ipsa revelatione mysterii Patris

eiusque amoris, hominem ipsi homini plene manifestat eidemque altissimam eius vocationem

patefacit ».82

Concilium de philosophia quoque discenda tractavit, cui ad sacerdotium candidati operam dare

debent; quae cohortationes in universum sunt ad christianam totam institutionem convertendae.

Affirmat enim Concilium: « Philosophicae disciplinae ita tradantur ut alumni imprimis ad solidam et

cohaerentem hominis, mundi et Dei cognitionem acquirendam manuducantur, innixi patrimonio

philosophico perenniter valido, ratione quoque habita philosophicarum investigationum

progredientis aetatis ».83

Haec praecepta etiam atque etiam sunt confirmata nec non in aliis Magisterii documentis

explicata, ut solida philosophica institutio praestetur, iis praesertim qui ad theologicas disciplinas

se comparant. Ipsi autem saepenumero huius institutionis pondus ostentavimus iis qui, in pastorali

vita, aliquando cum hodierni mundi necessitatibus contendere et causas aliquorum morum

intellegere debebunt, prompta responsa daturi.84

61. Si quidem compluribus temporibus necesse habuimus hanc questionem iterum attingere,

cogitationum Doctoris Angelici vim confirmavimus atque ut eius philosophia comprehenderetur

institimus, id ex eo ortum est quod Magisterii praescripta haud semper optanda animi

promptitudine servata sunt. In catholicis scholis multis, annis post Concilium Oecumenicum

Vaticanum II finitum, huius rei quaedam visa est hebetatio propterea quod minoris aestimata est

non modo philosophia scholastica, verum etiam in universum tota philosophica disciplina. Mirantes

ac dolentes animadvertimus haud paucos theologos esse participes huius neglegentiae

philosophicae disciplinae.

Diversae numerantur rationes quae alienae huic voluntati subsunt. Diffidentia de ratione apprime

est referenda, quam huius aetatis philosophia magnam partem ostendit, quippe quae

metaphysicam de ultimis hominis quaestionibus inquisitionem late deserat, ut proprium studium in

peculiaria regionaliaque negotia convertatur, quae nonnumquam mere sunt formalia. Huic rei

praeterea accedit erratum iudicium quod circa praesertim « scientias humanas » exstitit. Concilium

Oecumenicum Vaticanum II saepe probandum pondus scientificae inquisitionis confirmavit, ut

hominis mysterium altius intellegeretur.85 Si quidem theologi ad has scientias cognoscendas

easdemque recte in suis inquisitionibus adhibendas invitantur, id tamen intellegi non debet ipsis

implicite dari potestatem philosophiam segregandi vel amovendi in pastorali institutione ac « fidei

praeparatione ». Oblivisci denique non potest in fidei inculturationem reciperatum studium. Vita

praesertim novensilium Ecclesiarum effecit ut, una cum praeclaris cogitationis formis,

intellegeretur compluras inesse popularis sapientiae manifestationes, quae verum patrimonium

culturae et traditionum constituunt. Harum tamen consuetudinum inquisitio una cum philosophiae

vestigatione procedere debet. Haec ipsa sinet ut probanda popularis sapientiae lineamenta

exsistant, dum necessario illa cum Evangelio enuntiando coniungit.86

4.6 Page 36

▲back to top

62. Firmiter confirmare placet philosophiae disciplinam praecipuum habere momentum quod

abstrahi non potest in studiorum theologicorum ratione et in alumnorum apud Seminaria

institutione. Haud igitur inconsiderate studiorum theologicorum curriculum antecedat temporis

quoddam spatium, quo peculiare philosophiae ediscendae praevideatur opus. Electio haec, quam

Concilium Lateranense V confirmavit, 87 in experientia radices agit quam Media Aetas est adepta,

cum convenientia inter philosophicam et theologicam disciplinam conspicuum obtinuit locum et

momentum. Haec studiorum ratio affecit, iuvit et curavit, quamvis oblique, maximam partem

promotionis recentioris philosophiae. Conspicuum exemplum exhibet beneficium, quod contulerunt

Francisci Suarez Disputationes metaphysicae, quae etiam in Studiorum Universitatibus

Germaniae Luteranis reperiebantur. Haec autem methologia relicta sive in sacerdotali institutione

sive in theologica inquisitione grave detrimentum attulit. Conspiciatur, exempli gratia, cogitationis

et hodiernae culturae indiligentia, quae effecit ut omnes dialogi formae tollerentur vel omnes

philosophiae sine iudicio susciperentur.

Magna Nos tenet spes has difficultates sublatum iri, prudenti intercedente philosophica et

theologica institutione, quae numquam in Ecclesia desinere debet.

63. Has propter rationes, Nobis visum est instantem esse rem, his Nostris Litteris Encyclicis, acre

studium confirmare, quod philosophiae tribuit Ecclesia; immo artam coniunctionem, qua

theologicum opus et philosophica inquisitio nectuntur. Inde Magisterii officium oritur philosophicam

scientiam discernendi et concitandi, quae fidei minime aversetur. Nostrum est quaedam principia

et indicia exhibere, quae necessaria arbitramur, ut ordinata necessitudo et efficax inter theologiam

et philosophiam instituatur. Eorum sub lumine clarius iudicari poterit an qualemve necessitudinem

cum diversis philosophicis scholis opinationibusque instituere debeat theologia, quas hodiernus

mundus exhibet.

CAPUT VI - MUTUA INTER THEOLOGIAM ET PHILOSOPHIAM ACTIO

Fidei scientia atque philosophicae rationis postulata

64. Dei verbum singulis hominibus omni tempore et in omnibus terrarum orbis locis destinatur; et

homo est naturaliter philosophus. Theologia autem, quatenus repercussa et scientifica elaboratio

intellectus huius verbi sub fidei lumine, seu quasdam suas propter rationes seu ad peculiaria

munia obeunda facere non potest quin necessitudinem cum philosophicis scholis instituat, quae

reapse annorum decursu invaluerunt. Peculiaribus methodologiis theologis haud significatis, quod

quidem ad Magisterium non pertinet, quaedam munia theologiae propria memorare potius

volumus, in quibus ad philosophicas cogitationes ipsam propter naturam revelati Verbi est

decurrendum.

4.7 Page 37

▲back to top

65. Theologia veluti scientia fidei ordinatur duobus statutis principiis methodologicis, quae sunt:

auditus fidei et intellectus fidei. Altero principio ipsa Revelationis depositum obtinet,

quemadmodum id pedetemptim collustraverunt Sacra Traditio, Sacrae Litterae et vivum Ecclesiae

Magisterium.88 Altero, theologia cogitationis postulatis respondere vult per speculativam

ratiocinationem.

De congrua auditus fidei comparatione, philosophia theologiae suam peculiarem affert opem cum

cognitionis personalisque communicationis structuram considerat atque nominatim varias species

et officia loquelae. Aequum pariter est pondus quod confert philosophia ut ecclesialis Traditio,

Magisterii effata nec non eximiorum theologiae magistrorum sententiae aptius intellegantur: hi

enim mentem suam patefaciunt saepe per cogitata formasque cogitationis, quae a certa quadam

philosophica traditione mutuo suscipiuntur. Hac in re theologus rogatur ut non modo significet

notiones vocabulaque, quibus Ecclesia cogitat suamque docrinam definit, verum etiam ut penitus

philosophicas opinationes intellegat quae forte tam notiones quam nomina affecerint, ut ad rectas

congruasque significationes perveniatur.

66. Si vero intellectus fidei ponderatur, animadvertendum est apprime divinam Veritatem «

propositam nobis in Scripturis Sacris secundum doctrinam Ecclesiae intellectis » 89 propria fruere

intellegibilitate tam logice congruenti ut proponatur veluti germana sapientia. Intellectus fidei hanc

veritatem clarius recludit, non modo logicas intellectivasque structuras percipiens enuntiationum

quibus Ecclesiae doctrina componitur, verum etiam, et in primis, salutis sensum extollens quam

tales enuntiationes pro singulis et pro humanitate continent. Per has nimirum enuntiationes simul

sumptas fidelis ad salutis historiam cognoscendam pervenit, cuius fastigium in persona Christi

eiusdemque paschali mysterio reperitur. Fidei assentiendo fit ipse huius mysterii particeps.

Theologia dogmatica, ex parte sua, facultatem possidere debet adipiscendi universalem sensum

mysterii Dei Unius et Trini atque oeconomiae salutis simul per rationem narrationis, simul,

potissimum per formam ratiocinationis. Id efficere debet, profecto, intellectivis adhibitis notionibus

quae critico iudicio effinguntur cum omnibus communicabili. Etenim absque philosophiae

adiumento res theologicae illustrari non possunt, quales exempli gratia, sermo de Deo, personales

intra Trinitatem relationes, actio Dei in mundo creantis, necessitudo inter Deum et hominem,

Christi identitas qui est verus Deus et verus homo. Idem in diversis theologiae moralis argumentis

viget, ubi quaedam notiones immediate usurpantur, veluti lex moralis, conscientia, libertas,

personalis responsalitas, culpa, et similia, quae ad philosophicae ethicae rationem definiuntur.

Necesse est ideo ut fidelis ratio naturalem habeat, veram congruentemque cognitionem de rebus

creatis, de mundo et de homine, quas res etiam revelatio divina tractat; magis etiam, ipsa

facultatem habere debet moderandi hanc cognitionem per modum intellectionis et

argumentationis. Quapropter theologia dogmatica speculativa praesumit et complectitur

philosophiam hominis, mundi atque, altius, ipsius « esse », quae quidem in obiectiva veritate

innititur.

4.8 Page 38

▲back to top

67. Theologia fundamentalis, suam propter disciplinae indolem quae officium sustinet rationem

fidei reddendi (cfr 1 Pt 3,15), munus in se recipere debebit comprobandi et enodandi

necessitudinem inter fidem et philosophicam scientiam. Concilium iam Vaticanum I, doctrinam

resumens Pauli (cfr Rom 1,19-20), in id iam animos converterat, quasdam scilicet exstare

veritates quae naturaliter, ideoque philosophice, cognosci possunt. Earum cognitio necessario

anteponitur ad Dei revelationem suscipiendam. In revelatione eiusque credibilitate vestiganda una

cum consentaneo fidei actu, theologia fundamentalis demonstrare debet, sub cognitionis per fidem

lumine, quasdam eminere veritates, quas iam ratio suo in autonomo vestigationis itinere percipit.

Iisdem plenitudinis sensum tribuit Revelatio, dum eas ad divitias dirigit mysterii revelati, in quo

ultimum finem reperiunt. Cogitetur, exempli gratia, de naturali Dei cognitione, de facultate divinam

revelationem ab aliis phaenomenis secernendi vel de eius credibilitate agnoscenda, de humana

loquela habili, facta ad loquendum significanti veroque modo de illis etiam rebus, quae humanam

experientiam praegrediuntur. Omnibus ex his veritatibus mens ducitur ad exsistentiam

agnoscendam cuiusdam viae quae est fidei reapse praeparatoria, quae in revelationem

accipiendam recidere potest, propriis principiis propriaque autonomia haud declinatis.90

Simili modo theologia fundamentalis intimam convenientiam ostendere debebit inter fidem eiusque

praecipuam necessitatem sese explicandi per rationem, quae maxima cum libertate consentire

potest. Fides poterit hoc modo « iter plene demonstrare rationi illi, quae sincere veritatem requirit.

Sic fides, Dei donum, quamvis ratione haudquaquam innitatur, nullo pacto ea carere potest;

similiter exstat necessitas, ut ratio ex fide vim sumat, novosque fines consequatur, ad quos sola

pervenire non potest ».91

68. Theologia moralis fortasse etiam maiore indiget philosophiae auxilio. In Novo Foedere enim

humana vita multo minus temperatur quam in Vetere Testamento. Vita in Spiritu fideles ducit ad

libertatem responsalitatemque quae ipsam Legem transgrediuntur. Evangelium utcumque et

apostolica scripta sive universalia christiane agendi principia ministrant sive doctrinam

praeceptaque singularia. Ut eadem peculiaribus vitae individualis et socialis condicionibus

accommodentur, oportet Christianus suam conscientiam funditus obstringere possit suique

ratiocinii vim. Aliis verbis, id requirit ut theologia moralis recto philosophico prospectu utatur sive

quod ad naturam humanam societatemque spectat sive quod ad ethicae deliberationis principia

universalia.

69. Quispiam fortasse obiciat in praesenti condicione theologo esse deveniendum ut opem

recipiat, potius quam a philosophia, ab aliis humanae scientiae formis quae sunt historia ac

potissimum scientiae, quarum omnes homines singulares mirantur recentiores progressus. Alii

autem, post auctum de necessitudine inter fidem et culturam sensum, affirmant theologiam esse

convertendam potius ad translaticias sapientias quam ad philosophiam quae ex Graecia orta est

quaeque Eurocentrica dicitur. Alii denique, initium ex falsa culturarum pluralismi opinatione

sumentes, universale plane respuunt patrimonii philosophici bonum, quod recepit Ecclesia.

Hae aestimationes, quae ceterum in conciliari doctrina reperiuntur, 92 aliquam veritatem prae se

4.9 Page 39

▲back to top

ferunt. Eo quod ratio fit ad scientias, quae ratio compluribus in casibus utilis est quandoquidem

pleniorem de obiecto vestigando cognitionem praebet, necessaria tamen non est obliviscenda

pars quam agit cogitatio proprie philosophica, critica et in universalem rem vergens, quae ceterum

a feraci culturarum permutatione requiritur. Illud proprie confirmare cupimus in uno certoque casu

non esse consistendum, princeps munus neglegendo, ostendendi videlicet universalem indolem

obiecti fidei. Hoc praeterea non est obliviscendum: quod philosophica cogitatio peculiariter confert,

intellegere sinit tum in diversis vitae opinationibus tum in culturis, « non quid homines senserint,

sed qualiter se habeat veritas rerum ». 93 Non variae hominum opiniones, sed veritas dumtaxat

theologiae opitulari potest.

70. Peculiariter autem est ponderandum argumentum, quod convenientiam tangit inter culturas,

etiamsi necessario de ea re penitus non edisseratur, propter implicationes quae inde sive in re

philosophica sive in re theologica oriuntur. Quod Ecclesia convenit culturas et cum iisdem

contendit, id usque ab Evangelii praedicati initio experta est Ecclesia. Christi praeceptum discipulis

datum lustrandi omnia loca, « usque ad ultimum terrae » (Act 1,8), ut ab Eo revelata Veritas

transmitteretur, copiam communitati christianae dedit probandi continuo nuntii universalitatem

atque impedimenta ex culturarum diversitate inducta. Locus epistulae sancti Pauli ad Ephesios

efficacem opem fert, ut intellegatur quemadmodum primaeva christiana communitas hoc negotium

egerit. Apostolus scribit: « Nunc autem in Christo Iesu vos, qui aliquando eratis longe, facti estis

prope in sanguine Christi. Ipse est enim pax nostra, qui fecit utraque unum et medium parietem

maceriae solvit » (2,13-14).

Eiusmodi scripto ob oculos habito, nostra cogitatio latius panditur et mutationem attingit quae facta

est postquam Gentiles ad fidem pervenerunt. Pro divitiis salutis, quam Christus attulit, decidunt

impedimenta quae varias culturas dissociant. Dei repromissio in Christo fit nunc donatio

universalis: non amplius circumscripta cuiusdam populi proprietatibus, eius sermone et moribus,

sed cunctis destinatur ut patrimonium ex quo quisque haurire libere potest. Locis ex diversis ac

consuetudinibus omnes in Christo ad unitatem participandam familiae filiorum Dei vocantur.

Christus ipse sinit ut duo populi « unum » sint. Qui erant « longinqui », novitatis beneficio quam

paschale mysterium attulit « proximi » fiunt. Iesus divisionis parietes diruit et peculiari

consummatoque modo per participationem sui mysterii unitatem efficit. Haec unitas tam est alta ut

cum sancto Paolo effari possit Ecclesia: « Ergo iam non estis extranei et advenae, sed estis

concives sanctorum et domestici Dei » (Eph 2,19).

Hac tam simplici enuntiatione luculenta veritas significatur: fidei concursus cum diversis culturis

reapse effecit novam rem. Culturae, cum altius radices in natura humana agunt, testimonium

secum ferunt illius apertionis ad universalitatem et transcendentiam quae propria est hominis.

Ipsae ideo exhibent diversas ad veritatem accessiones, quae perutiles sunt homini, cui valores

praebent qui magis magisque humanam reddere valent eius exsistentiam.94 Eo quod culturae

antiquarum consuetudinum repetunt valores, ipsae secum ferunt — etiamsi implicite, sed hanc

propter rationem haud minus vere — indicium, quod remittit ad Deum in natura sese

manifestantem, sicut antea demonstratum est cum de sapientialibus scriptis et de sancti Pauli

4.10 Page 40

▲back to top

doctrina sermo factus est.

71. Culturae, quippe quae cum hominibus eorumque historia arte coniungantur, eosdem

communicant cursus ad quos humanum tempus manifestatur. Immutationes ideo

progressionesque recensentur, inductae a congressionibus quas homines inter se convenientes

effecerunt quasque mutuae communicationes eorum vitae exemplarium pepererunt. Culturae

aluntur bonorum communicatione, earumque vis vitalis ac diuturnitas pendent ex facultate patendi

novitatibus suscipiendis. Quomodo hi motus explicantur? Quisque homo in quadam cultura

illigatur, ex ea pendet, eandemque magnopere afficit. Ipse est simul filius perinde ac pater culturae

in qua defigitur. In omnibus vitae significationibus, is aliquid secum comportat quod eum inter

creaturas denotat: id est, duratura ad mysterium apertio eiusque inexplebile cognitionis

desiderium. Quapropter unaquaeque cultura habet in se et patefacit inustam intentionem in

aliquam consummationem. Itaque dici potest culturam habere in se facultatem suscipiendi divinam

revelationem.

Ratio ipsa, secundum quam Christiani suam fidem experiuntur, cultura imbuitur illius loci qui

proximus est et efficit vicissim ut eiusdem natura procedente tempore effingatur. Unicuique

culturae Christiani immutabilem Dei veritatem praebent, quam Ipse in populi historia et cultura

revelavit. Saeculorum sic decursu ille repetitur eventus cuius testes fuerunt peregrini qui die illo

Pentecostes Hierosolymis adstabant. Cum Apostolos audivissent, rogaverunt: « Nonne ecce

omnes isti, qui loquuntur, Galilaei sunt? Et quomodo nos audimus unusquisque propria lingua

nostra, in qua nati sumus? Parthi et Medi et Elamitae, et qui habitant Mesopotamiam, Iudaeam

quoque et Cappadociam, Pontum et Asiam, Phrygiam quoque et Pamphyliam, Aegyptum et partes

Libyae, quae est circa Cyrenem, et advenae Romani, Iudaei quoque et proselyti, Cretes et

Arabes, audimus loquentes eos nostris linguis magnalia Dei » (Act 2,7-11). Evangelium diversis in

culturis enuntiatum, dum a singulis quibus destinatur fidei adhaesionem requirit, non impedit

quominus ii suam culturalem proprietatem retineant. Id nullam discretionem gignit, quandoquidem

baptizatorum populus illa universalitate distinguitur, quae omnes humanos cultus recipit,

progressum iuvando illius rei quae in ea implicatur, ad plenam in veritate explicationem

consequendam.

Quapropter id quod est cultura numquam fieri potest iudicandi norma, minus ac minus norma

veritatis novissima pro Dei revelatione. Huic illive culturae non aversatur Evangelium, proinde

quasi, eam conveniens, id quod ad eam pertinet eripere velit eandemque cogat extrarias formas et

alienas sumere. Nuntius contra, quem in mundum atque in culturas defert fidelis, vera est

liberationis forma ab omni perturbatione a peccato effecta, itemque est vocatio ad plenam

veritatem. Hac in conspiratione, non modo culturae nulla re exuuntur, sed concitantur potius ut

sese ad veritatem evangelicam aperiant, unde incitamenta ad alios progressus assequendos

nanciscantur.

72. Eo quod evangelizationis missio suo in cursu philosophiam Graecam primam convenit, id

haudquaquam significat ceteros aditus excludi. Hodie, quotiescumque Evangelium culturae

5 Pages 41-50

▲back to top

5.1 Page 41

▲back to top

ambitus attingit ad quos christiana doctrina antea non accessit, nova exsurgunt inculturationis

opera. Eaedem fere quaestiones, quas primaeva aetate enodare debuit Ecclesia, hodiernis

hominibus afferuntur.

Cogitationes Nostrae sua sponte ad orientales plagas convertuntur, quae perantiquis pietatis

philosophiaeque traditionibus locupletantur. Inter eas India conspicuum obtinet locum. Grandis

spiritalis impetus Indianam impellit mentem ad eam experientiam adipiscendam, quae, temporis

spatiique impedimentis animo expedito, absolutum bonum attingat. In huius liberationis

exquirendae processu, praecipuae metaphysicae scholae ponuntur.

Huius temporis Christianorum est, praesertim Indianorum, locupleti ex eiusmodi patrimonio

elementa illa depromere quae cum illorum fide coniungi possunt, ita ut christiana doctrina ditior

fiat. Hac in discretione agenda, quae ex conciliari Declaratione Nostrae aetate sumit consilium,

quasdam iudicandi normas ii ob oculos habebunt. Prima norma est humani spiritus universalitas

cuius postulata in diversissimis culturis eadem reperiuntur. Altera, quae ex prima oritur, haec est:

cum Ecclesia maioris momenti convenit culturas antea haud attactas, id, quod per inculturationem

Graecae et Latinae disciplinae adepta est, posthabere non potest. Talis si repudiaretur hereditas,

providum Dei consilium oppugnaretur, qui per temporis historiaeque semitam suam ducit

Ecclesiam. Haec, ceteroqui, iudicandi lex propria est Ecclesiae omnium aetatum, etiam

subsequentis, quae se persentiet divitem factam iis ex rebus quas adepta erit per orientalium

culturarum hodiernum accessum, et in hac hereditate nova indicia reperiet, ut frugifer instituatur

dialogus cum culturis illis, quas humanitas iuvabit ut prosperent in suo ad futuram aetatem itinere.

Tertio, cavebitur ne legitima proprietatis singularitatisque Indianae philosophiae expostulatio cum

sententia illa confundetur, culturalem scilicet traditionem sua in diversitate concludi debere

eamque per dissidentiam cum ceteris traditionibus emergere, quod quidem naturae humani

spiritus ipsi est contrarium.

Quod de India dictum est, adscribitur patrimonio praestantium culturarum Sinensium et

Iaponensium aliarumque Asiae Nationum itemque refertur thesauro culturarum Africae

translaticiarum, quae verbis potissimum sunt transmissae.

73. His rebus consideratis, necessitudo quae inter theologiam et philosophiam opportune institui

debet notam habebit cuiusdam circularis progressionis. Theologiae initium atque primigenius fons

est Dei verbum in historia revelatum, dum ultimum propositum necessario erit ipsius intellectio

quae sensim est perspecta succedentibus aetatibus. Quandoquidem autem Dei verbum est

Veritas (cfr Io 17,17), fieri non potest quin ad eiusdem aptiorem intellectum opem conferat

humanae veritatis inquisitio, philosophans scilicet mens, quae suis servatis legibus explicatur. Non

agitur de hac vel illa notione vel parte cuiusdam systematis philosophici in theologico sermone

simpliciter adhibenda; decretorium est quod fidelis ratio suae cogitationis facultatem exerceat ad

verum reperiendum quendam intra motum, qui, initium ex Dei verbo sumens, consequi conatur

pleniorem eiusdem comprehensionem. Omnino porro liquet, agendo has intra duas res — Dei

verbum scilicet altioremque eius cognitionem — rationem paene percipi et quodammodo

5.2 Page 42

▲back to top

gubernari, ut semitas illas vitet quae extra Veritatem revelatam eandem perducant ac, tandem,

simpliciter extra ipsam veritatem; immo ea incitatur ad explorandas semitas, quas sola ne

suspicatur quidem se illas decurrere posse. Hoc ex circulari motu cum Dei verbo philosophia

locupletior evadit, quia novos et inexspectatos attingit fines.

74. Ubertatis comprobatio huius necessitudinis exhibetur personalibus eventibus clarorum

theologorum christianorum, qui ut philosophi etiam eximii enituerunt, qui scripta sic altae

speculativae praestantiae reliquerunt, ut iure antiquae philosophiae aequarentur doctoribus. Id tum

de Ecclesiae Patribus dici potest, inter quos saltem sanctus Gregorius Nazianzenus atque sanctus

Augustinus annumerantur, tum de Doctoribus mediaevalibus, inter quos trias illa elucet quam

constituunt sancti Anselmus, Bonaventura et Thomas Aquinas. Fecunda illa philosophiae verbique

Dei consociatio etiam ex magnanima emergit investigatione a recentioribus doctis provecta, in

quibus memorare placet ex orbe occidentali homines veluti Ioannem Henricum Newman,

Antonium Rosmini, Iacobum Maritain, Stephanum Gilson, Edith Stein simulque ex orientali orbe

studiosos ut Vladimirum S. Solov'ev, Paulum A. Florenskij, Petrum K. Caadaev, Vladimirum N.

Lossky. Uti paret, hi cum memorantur auctores, quibuscum alia pariter proferri possunt nomina,

non omnem eorum doctrinae aestimationem prodere cupimus, verum exempla quaedam

praestantiora illius efferre itineris investigationum philosophicarum ad quod beneficia singularia

comparatio attulit cum fidei doctrinis. De hoc autem non est ambigendum: horum doctorum

spiritalis itineris contemplatio non poterit quin progredienti veritatis inquisitioni proficiat atque usui

consectariorum in hominum utilitatem. Sperari oportet hanc eximiam philosophicam-theologicam

traditionem nunc et futuro de tempore suos successores necnon pro Ecclesiae humanitatisque

bono cultores esse inventuram.

De diversis philosophiae statibus

75. Quemadmodum patet ex historia necessitudinum inter fidem et philosophiam sicut supra

paucis dictum est, diversi philosophiae status prae fide christiana distingui possunt. Primus status

philosophiam a Revelatione evangelica penitus distractam complectitur: philosophiae est condicio

quae aetatibus illis ante Redemptorem natum historice exstitit atque post Eum in regionibus

nondum ab Evangelio contactis. Hac in condicione philosophia legitime affectat se sui iuris esse

inceptum, quae videlicet secundum suas ipsius leges agit, quae suis unis viribus innititur. Quamvis

de gravibus limitationibus conscii simus, quae ingenitae humanae debilitati adscribuntur, haec

affectatio est sustentanda et roboranda. Philosophicum namque studium, prout ad veritatem intra

naturalem provinciam perquirendam tendit, saltem implicite rei supernaturali patens est.

Immo magis: etiam cum theologicus ipse sermo philosophicis notionibus et argumentationibus

utitur, cogitationis rectae autonomiae necessitas est servanda. Etenim argumentatio, quae

secundum strictas normas rationales evolvitur, effecta quaedam universaliter valida consequitur et

5.3 Page 43

▲back to top

praestat. Etiam hic viget principium, secundum quod gratia non destruit, sed perficit naturam: fidei

assensus, qui tum intellectum tum voluntatem obstringit, liberum arbitrium cuiusque fidelis rem

revelatam suscipientis haud dissolvit sed perficit.

Ex hoc congruo postulato penitus opinio illa digreditur sic dictae philosophiae « seiunctae », quam

complures philosophi recentiores persequuntur. Potius quam ut aequam philosophandi

autonomiam affirmet, ipsa sibi arrogat ius quidlibet sua in provincia excogitandi, quod quidem, ut

patet, illegitimum est: veritatis adiumenta respuere, quae ex divina revelatione oriuntur, idem est

ac aditum intercludere ad altiorem veritatem cognoscendam, ipsius philosophiae detrimento

contingente.

76. Alter philosophiae status locutione philosophiae christianae a multis designatur. Haec

appellatio legitima est, dummodo ipsa in ambiguum ne detrahatur: id enim non significat

Ecclesiam philosophiam publicam suam habere, quandoquidem fides qua talis non est

philosophia. Hac locutione ars designatur christiane philosophandi, meditatio scilicet philosophica

quae vitaliter cum fide coniungitur. Non agitur ideo simpliciter de philosophia quadam a christianis

philosophis confecta, qui suis in inquisitionibus aliquid contra fidem dicere noluerunt. Cum de

philosophia christiana sermo fit, omnes comprehendi debent praestantes illi progressus

philosophicae disciplinae, qui numquam contigissent nisi opem directe vel oblique christiana fides

attulisset.

Duae ergo sunt christianae philosophiae species, quarum altera est subiectiva, secundum quam

fides purificat rationem. Ut theologalis virtus, ipsa rationem a nimia confidentia exsolvit, ad quam

illecebram facile philosophi inclinant. Iam sanctus Paulus Ecclesiaeque Patres, atque nobis

proximi philosophi veluti Pascal et Kierkegaard, censura quadam id notarunt. Humiliter animum

colligit philosophus ut quasdam quaestiones tractet, quas difficulter explicare valet haud

consideratis Revelationis elementis. Puta, exempli gratia, mali dolorisque quaestiones,

personalem Dei identitatem atque interrogationem de vitae sensu vel, strictius, quaestionem

metaphysicam radicalem: « Cur est aliquid? ».

Pars exinde adest obiectiva, quae ad ipsam materiam spectat: lucide quasdam exhibet veritates

Revelatio, quas tametsi attingere potest ratio, nunquam tamen easdem repperisset si suis unis

viribus innixa esset. Hoc in rerum prospectu quaestiones ponuntur, veluti notio Dei personalis,

liberi et creatoris, quae ad philosophicae cogitationis progressum tantum pondus habuit,

potissimum quod spectat ad philosophiam respicientem « esse ». Ad hanc provinciam ipsa peccati

realitas quoque pertinet, quemadmodum ipsa fidei lumine manifestatur, quae quidem operam dat

ut quaestio de malo congruenti ratione philosophice ponatur. Persona quoque, quae veluti spiritale

quiddam consideratur, est peculiaris fidei proprietas: dignitatis christianus nuntius, aequalitatis ac

libertatis hominum procul dubio vim habuit in philosophica cogitata, quae recentiores philosophi

pepererunt. Ad propiora tempora accedentes, id memorare debemus quod agnitum est

momentum quod induit etiam pro philosophia historicus eventus, christianae Revelationis culmen.

Non casu ille cuiusdam historiae philosophiae factus est cardo, qui veluti novum veritatis humanae

5.4 Page 44

▲back to top

inquisitionis caput exhibetur.

Inter obiectiva philosophiae christianae elementa necessitas quoque adnumeratur perquirendi

rationalitatem nonnullarum veritatum, quae in Sacris Scripturis significantur, veluti supernaturalis

vocationis hominis possibilitas atque peccatum ipsum originale. Haec munia rationem lacessunt

ad agnoscendum quiddam inibi inesse veri rationalisque, longe multumque ultra illos angustos

fines quibus ipsa se conclusura erat. Argumenta haec reddunt re rationis provinciam laxiorem.

Has agitantes rationes, philosophi haud facti sunt theologi, propterea quod fidei veritatem

intellegere et collustrare non studuerunt sumpto initio a Revelatione. Sua in ipsorum provincia, via

meraque ratione sua usi agere perrexerunt, sed suam inquisitionem ad novos veri ambitus

explicaverunt. Asseverare licet quod sine hac Dei verbi acri opera, philosophiae recentioris ac

recentissimae magna pars haud exsisteret. Res suum praecipuum habet momentum, quamvis

christianam orthodoxiam a compluribus novissimorum horum saeculorum philosophis deseri

observetur.

77. Alius philosophiae significans status habetur cum ipsa theologia ad philosophiam provocat.

Theologia reapse semper philosophico indiguit adiumento atque indiget. Cum sub fidei lumine

rationis criticae sit opera, theologica inquisitio rationem cognitionibus et argumentationibus

excultam et figuratam tota in sua vestigatione praesumit atque deposcit. Theologia porro

philosophia indiget quacum paene dialogum instituat, ut comprobet intellegibilitatem

universalemque principiorum suorum veritatem. Non casu accidit ut philosophiae non christianae

susciperentur ab Ecclesiae Patribus et mediaevalibus theologis explicandi causa. Haec historica

res praestantiam demonstrat autonomiae quam etiam hoc in suo tertio statu servat philosophia,

sed necessarias praecipuasque immutationes pariter ostendit, quas ipsa pati debet.

Hoc ipsum propter necessarium insigneque adiumentum a Patrum usque aetate ancilla theologiae

vocitata est philosophia. Nomen istud minime usurpatum est ad subiectionem servitutemque

quandam significandam vel munus demonstrandum merae functionis philosophiae in theologiam

collatum. Locutio potius significatione adhibita est qua usus est Aristoteles, cum de scientiis

experimentalibus quasi de « ancillis primae philosophiae » dissereret. Eiusmodi locutio, quae

difficulter hodie propter autonomiae principia, quemadmodum supra dictum est, adhibetur,

saeculorum decursu iuvit ut necessaria inter duas scientias necessitudo significaretur earumque

dissociationis impossibilitas.

Si autem theologus recusaret philosophia uti, periculum esset ne ipse inscius philosopharetur

seque concluderet structuris cogitationis fidei intellegendae parum aptis. Philosophus, ex parte

sua, si quodlibet excludendum esse cogitaret cum theologia commercium, per se fidei christianae

principia capessere suum esse sentiret, sicut nonnullis recentioribus philosophis contigit. In

utroque casu periculum exstaret ne delerentur primaria autonomiae principia, quae omnis scientia

servare vult.

5.5 Page 45

▲back to top

Hic philosophiae status quem consideravimus, quandoquidem in Revelatione intellegenda

implicatur, una cum theologia sub Magisterii eiusque iudicii auctoritate strictius ponitur, sicut antea

demonstravimus. Ex fidei namque veritatibus quaedam necessitates derivant, quas philosophia

servare debet cum necessitudinem instituit cum theologia.

78. His praepositis cogitationibus, probe intellegitur cur subinde laudaverit Magisterium sancti

Thomae philosophiae merita eundemque putaverit ductorem atque theologicae disciplinae

exemplar. Nihil intererat philosophicas quasdam quaestiones complecti, neque imperare

peculiares opinationes ut tenerentur. Magisterii propositum erat, atque est, significare

quemadmodum sanctus Thomas germanum sit exemplar illorum qui veritatem perquirunt. Eius

enim in meditatione rationis postulata et fidei vis altissimam invenerunt summam ex iis quae

humana cogitatio unquam attigit, quippe qui Revelationis proprietatem radicitus tuitus sit, proprium

rationis cursum numquam deprimendo.

79. Clarius quae antea edixit Magisterium ostendentes, novissima hac in parte quaedam postulata

enuntiare volumus, quae theologia — immo, antehac Dei verbum — philosophicae cogitationi ac

recentioribus philosophicis hodie exhibet. Quemadmodum supra dictum est, ad suas regulas

agere suisque principiis inniti debet philosophus; nisi una tamen esse non potest veritas.

Revelatio, et quae in ea continentur, rationis inventa eiusque legitimam autonomiam numquam

comprimere possunt; at ratio, ex parte sua, sese interrogandi et percontandi facultatem numquam

amittere debet, sibi omnino conscia se absolutum quiddam propriumque non esse. Veritas

revelata, clare id quod est collustrando sumens initium ex splendore quem efficit id quod per se

Est, philosophicae cogitationis iter illuminabit. Revelatio christiana verus fit, itaque, locus ubi

philosophica et theologica disciplina, mutuam necessitudinem instituentes, coniunguntur et

reciprocantur. Optandum igitur est ut theologi ac philosophi a sola veritatis auctoritate temperentur

ita ut philosophia cum Dei verbo congruens contexatur. Philosophia haec locus erit ubi humani

cultus et christiana fides convenient, consensionis erit sedes inter fideles et non fideles. Opem

feret ut fideles sibi sint altius conscii altitudinem sinceritatemque fidei iuvari dum nectitur cum

cogitatione dumque eam non recusat. Patrum rursus doctrina in hanc nos persuasionem perducit:

« Et ipsum credere, nihil aliud est, quam cum assensione cogitare [...] Omnis qui credit, et

credendo cogitat, et cogitando credit [...] quoniam fide si non cogitatur nulla est ».95 Et etiam: « Si

tollatur assensio fides tollitur, quia sine assensione nihil creditur ».96

CAPUT VII - POSTULATA HODIERNA ET OFFICIA

Verbi Dei postulationes haud renuntiandae

80. Continent Sacrae Litterae, tam explicito quam modo implicito, complura elementa ex quibus

haurire licet claram cuiusdam philosophicae crassitudinis aestimationem hominis orbisque.

5.6 Page 46

▲back to top

Gradatim conscii facti sunt Christiani iis in paginis sacris divitem concludi thesaurum. Inde quidem

elucet id quod experimur non esse absolutum, non esse increatum neque ex se ipso generatum.

Deus est Absolutus unus. De Bibliorum paginis praeterea manifesto apparet species hominis

veluti Dei imaginis, quae certa prae se fert indicia de eius essentia ac libertate nec non animae

immortalitate. Quandoquidem orbis creatus non sibi solus sufficit, omnis deceptio autonomiae,

quae creaturas omnes a Deo suapte natura pendere proindeque hominem etiam negaverit, ad

calamitates perducit quae rationabilem harmoniae inquisitionem sensusque humanae vitae delent.

Mali pariter moralis quaestio, quod omnium est tristissimum, in Bibliis agitatur, ubi illud dicitur haud

posse ad aliquod vitium materiae debitum redigi, verum vulnus potius esse quod ex inordinata

libertatis humanae affirmatione proficiscitur. Verbum Dei, denique, quaestionem providet de ipsius

vitae sensu suumque praebet responsum dum ad Christum Iesum, incarnatum Dei Filium, dirigit

hominem qui vitam humanam plenissime complet. Aliae similiter rationes enucleari possunt ex

textus sacri lectione; attamen repudiatio inde elucet cuiuslibet formae relativismi, materialismi,

pantheismi.

Primaria huius »philosophiae » in Bibliis repositae persuasio haec est: humana vita et mundus

ipse aliquid significant et ordinantur ad sui perfectionem quam in Christo Iesu eveniunt.

Incarnationis mysterium manebit semper veluti medium punctum ad quod quis referatur ut

comprehendere possit arcanum vitae humanae, orbis conditi et Dei ipsius. Hoc in mysterio

extremae fiunt philosophiae provocationes, quoniam incitatur ratio humana ut suam efficiat

logicam viam ad deruendos muros quibus periculum est ne ipsa circumdetur. Hic, vero,

tantummodo vitae humanae sensus in summum evadit. Intima enim Dei hominisque essentia

intellegibilis redditur: in Verbi Incarnati mysterio, divina natura atque humana cum suis cuiusque

proprietatibus servantur simulque declaratur necessitudo singularis qua colligantur in coniunctione

mutua sine permixtione.97

81. Animadverti oportet inter significantiora hodiernae nostrae condicionis elementa esse «

discrimen significationis ». Iudicia, saepe indolis scientificae, de vita et mundo eatenus sunt

multiplicata ut praebeatur nobis re vera species aliqua divisarum notitiarum. Istud efficit ut

difficulter ac nonnumquam frustra sensus sive significatio rerum conquiratur. Immo vero — id quod

magis animum obturbat — in hac datorum factorumque congerie quibus hodie vivitur et quae

videntur condere ipsius vitae viam, sunt qui interrogent utrum adhuc interrogare attineat de ipso

rerum sensu. Opinationum multitudo inter quas disputatur cui sit respondendum, aut etiam variae

rationes interpretandi et contemplandi mundum hominisque vitam, nihil aliud perficiunt nisi ut

exsecutam efficiant intimam hanc dubitationem quae facile in scepticismi atque indifferentiae

affectionem transit vel etiam varias in nihilismi indicationes.

Hinc autem consequitur ut hominum animus quadam forma ambiguae cogitationis occupetur,

quae eo illos permovet ut magis etiam in se concludantur intra propriae immanentiae fines, nulla

habita transcendentis ratione. Philosophia quae caret omni interrogatione de vitae humanae

significatione magno obicitur periculo ne humana ratio in usum dumtaxat alicuius instrumenti

5.7 Page 47

▲back to top

reducatur, omni vero veritatis inquirendae studio sublato.

Ut autem verbo Dei conveniat necesse in primis est philosophia suam reperiat sapientialem

amplitudinem quaerendi novissimum ac omnia complectentem sensum vitae. Haec prima

necessitas, si res bene ponderantur, ipsi philosophiae addit perutile incitamentum ut suae ipsius

naturae accomodetur. Id agens, enim, non erit dumtaxat decretoria quaedam et critica postulatio

quae diversis scientiae partibus earum fundamentum ac limitem designat, verum proponetur etiam

veluti extrema facultas colligandi totam scientiam actionemque hominum, dum ad unum finem eos

concurrere cogit adque sensum ultimum. Haec sapientialis amplitudo eo magis hodie poscitur quia

amplior technicae humani generis potentiae auctus renovatam peracutamque petit bonorum

supremorum conscientiam. Si technica haec instrumenta forma alicuius ordinationis ad finem non

solum utilitatis deficiant, cito videri illa possint inhumana, immo in generis humani potentiales

eversores aliquando se convertere.98

Ultimum hominis finem patefacit verbum Dei universalemque addit sensum ipsius actionibus in

terris. Hanc ob causam philosophiam illud hortatur ut se dedat reperiendo naturali sensus huius

fundamento, qui nempe religiosa cuiusque hominis constitutio est. Quaecumque philosophia

negare voluerit hunc ultimum et universalem sensum reperiri posse, erit non modo impar verum

etiam erronea.

82. Ceterum hoc sapientiae munus non potest aliqua philosophia explere quae ipsa vicissim non

est vera solidaque scientia, quae scilicet non tantum dirigitur ad elementa peculiaria et relativa —

sive functiones tangunt sive formas vel utilitates — rerum ipsarum, sed ad totam ultimamque

earum veritatem, id est ad essentiam ipsam obiectorum cognitionis. Ecce itaque secunda

postulatio: ut hominis comprobetur facultas adipiscendae veritatis cognitionis; quae, ceterum,

cognitio obiectivam attingat veritatem, per illam adaequationem rei et intellectus quam

Scholasticae disciplinae doctores appellaverunt.99 Haec postulatio, fidei plane propria, explicatis

verbis in Concilio Oecumenico Vaticano II est rursus inculcata: « Intellegentia enim non ad sola

phaenomena coarctatur, sed realitatem intellegibilem cum vera certitudine adipisci valet, etiamsi,

ex sequela peccati, ex parte obscuratur et debilitatur ». 100

Philosophia prorsus phaenomenorum aut rerum aequivocarum haud idonea erit quae hoc

suppeditet auxilium divitiis verbi Dei altius perscrutandis. Etenim, pro concesso semper Sacra

Sacriptura habet hominem, licet falsitatis sit reus fallaciaeque, cognoscere tamen posse et

comprehendere perlucidam semplicemque veritatem. Libris Sacris ac praesertim Novo

Testamento, insunt loci et adfirmationes indolis omnino ontologicae. Veras enim declarationes

potuerunt proferre auctores inspirati, quae nempe res denotarent obiectivas. Dici non potest

Traditionem catholicam ullo modo erravisse cum dicta quaedam sancti Ioannis ac sancti Pauli

accepit velut sententias de ipsa Christi essentia. Cum his affirmationibus et intelligendis et

exponendis dat operam, theologia subsidio proinde indiget alicuius philosophiae quae facultatem

cognitionis obiective verae non neget, quantumvis perfici illa possit. Hoc pariter de conscientiae

moralis valet iudiciis, quae Sacrae Litterae concedunt esse posse obiective vera.101

5.8 Page 48

▲back to top

83. Priores hae postulationes tertiam secum important: opus est philosophia naturae vere

metaphysicae, quae excedere nempe valeat empirica indicia ut, veritatem conquirens, ad aliquid

absolutum ultimum, fundamentale pertingat. Haec postulatio iam implicita reperitur in cognitionibus

indolis sapientialis tum etiam analyticae; est necessitas praesertim cognitionum de bono morali

cuius extremum fundamentum est Bonum supremum, Deus ipse. Nolumus hic loqui de

metaphysica re tamquam de peculiari schola aut particulari consuetudine historica. Adfirmare id

dumtaxat interest realitatem ac veritatem transcendere facta et elementa empirica; refert etiam

defendere hominis potestatem cuius vi hanc rationem transcendentem ac metaphysicam percipiat

modo vero certoque, licet imperfecto et analogico. Ita quidem metaphysica disciplina non

respicienda est tamquam anthropologiae opposita, quandoquidem metaphysica ipsa sinit solide

stabiliri dignitatis personae conceptum ex eius spiritali natura. Persona, nominatim, locum

constituit praecipuum ut quis congrediatur cum actu essendi ac, propterea, cum meditatione

metaphysica.

Ubicumque praesentem quandam appellationem ad absolutum et transcendens detegit homo,

inibi ei aperitur indicatio metaphysicae rerum interpretationis: in veritate ac pulchritudine, in bonis

moralibus ac personis ceteris, in esse ac in Deo. Magna manet nos provocatio hoc exeunte

millennio, ut nempe transitum facere sciamus tam necessarium quam urgentem a phaenomeno ad

fundamentum. Non ideo licet in sola experientia consistere; etiam quotiens haec exprimit et

ostendit interiorem hominis naturam eiusque spiritalitatem, necesse est speculativa ponderatio

spiritalem substantiam attingat nec non fundamentum cui innititur. Philosophica notio ideo quae

omne metaphysicum spatium negaverit ex se prorsus inepta erit nec idonea ut officium congruum

expleat mediationis ad Revelationem comprehendendam.

Perpetuo se verbum Dei ad ea refert quae experientiam praetergrediuntur atque etiam hominum

cogitationem; at hoc « mysterium » patefieri non posset neque theologia illud quadamtenus

intelligibile efficere valeret, 102 si humana cognitio artis experientiae sensuum limitibus

circumscriberetur. Quocirca metaphysica exsistit tamquam quaedam intercessio praestans in

theologica inquisitione. Theologia quidem, prospectu metaphysico destituta, ultra experientiae

religiosae investigationem progredi non poterit neque permittere ut intellectus fidei congruenter

universalem veritatis revelatae transcendentemque vim significet.

Si metaphysicae partes tantopere extollimus, hoc ideo accidit quod persuasum Nobis habemus

necessariam hanc esse viam ad statum discriminis superandum, in quo hodie philosophia magna

ex parte omnino versatur, et ad quosdam improbos nostra in societate diffusos emendandos

mores.

84. Manifestius etiam elucet metaphysici operis pondus si progressus expenduntur quos hodie

scientiae hermeneuticae iam efficiunt nec non variae sermonis humani pervestigationes.

Consectaria quae his effluxerunt ex studiis utilissima esse possunt ad fidei intellectum, quatenus

structuram cogitationis humanae sermocinationisque patefaciunt atque omnem sensum in

sermone inclusum. Verumtamen earundem disciplinarum cultores sunt qui suis inquisitionibus eo

5.9 Page 49

▲back to top

dumtaxat adveniunt ut explicent quo pacto intellegatur et quo modo exprimatur rerum universitas,

non tamen rationis humanae facultatem probant ut rerum essentia detegatur. Quomodo non

dispici potest hoc in affectu confirmatio illius discriminis fiduciae, quod aetas nostra patitur, de

rationis humanae potestate? Cum vero, ex praemissis quibusdam gratuitis, hae sententiae iam

fidei doctrinam obscurant eiusve universalem denegant virtutem, tunc non modo rationem

demittunt, verum sese ipsas omnino excludunt. Fides etenim luculenter postulat ut hominum

sermo via quadam universali — etiam vocibus analogicis tamen non ideo minus significantibus —

realitatem divinam ac transcendentem. 103 Res nisi ita se haberent, Dei verbum, quod semper

divinum est licet lingua humana contineatur, nihil de Deo significare posset. Huius Verbi

interpretatio non huc illuc ab explicatione alia in aliam explicationem conicere nos potest, ad

nullam nos adducens affirmationem simpliciter veram; alioquin nulla esset Dei revelatio, sed

tantummodo significatio humanarum notionum de Deo et de iis quae existimatur ille de nobis

cogitare.

85. Probe novimus postulata haec, a philosophia ipsi Dei verbo iniuncta, videri posse ardua multis

qui hodiernam investigationis philosophicae experiuntur condicionem. Hanc omnino ob causam,

ea omnia Nostra facientes quae iam complures annos Summi Pontifices docere non desistunt

quaeque rursus inculcavit Concilium Oecumenicum Vaticanum II, vehementer confitemur Nobis

esse persuasum hominem visionem unicam et ordinatam scientiae assequi posse. Hoc unum

officiorum est quod christiana cogitatio proximo quidem christianae aetatis millennio in se recipere

debebit. Multiplex scientiae humanae partitio, quatenus partim tantum ad veritatem accedere sinit

ideoque etiam sensum ipsum perfringit, interiorem hominis hodierni impedit unitatem. Quare de

his omnibus non potest sollicitari Ecclesia? Hoc sapientiae munus in eius pastores recta via ex

Evangelio defluit neque ipsi se subducere possunt officio illius muneris explendi.

Quotquot hodie veluti philosophi respondere cupiant illis postulationibus quas cogitationi humanae

Dei verbum imponit, eos credimus omnino suum debere explicare sermonem secundum easdem

postulationes nec non continuam cohaerentiam cum diuturna illa traditione quae, ab antiquis

profecta, transit per Ecclesiae Patres atque scholasticae disciplinae magistros, ut tandem ad

intellegendos cogitationis recentioris atque huius aequalis temporis praecipuos fructus adveniat.

Philosophus si hanc traditionem usurpare noverit seque ex ea dirigere, certe non poterit ipse

fidelem se non demonstrare ipsi necessitati autonomiae philosophicarum investigationum.

Hoc sensu plurimum id significat, quod nempe quidam philosophi hodiernis in adiunctis se

exhibeant fautores iterum detecti pergravis ponderis traditionum ad rectam cognitionis formam.

Appellatio enim ad traditionem non sola praeteriti temporis recordatio est; agnoscit potius illa

patrimonium culturae quod pertinet omnes ad homines. Par immo est dicere nos ad traditionem

pertinere neque licere statuere de ea uti velimus. Hinc plane, quod radices in ipsam traditionem

aguntur, permittitur nobis hodie ut cogitationem aliquam primam et novam et de futuro tempore

providam enuntiemus. Eadem haec appellatio magis etiam pertinet ad theologiam. Non solum

quia vivam Ecclesiae Traditionem ipsa possidet tamquam primigenum rerum fontem, 104 verum

etiam quod idcirco theologia posse debet tum revocare altam traditionem theologicam quae priora

5.10 Page 50

▲back to top

saecula signavit, tum perennem illius philosophiae traditionem quae novit spatii temporisque fines

excedere suam ob sapientiam.

86. Inculcata haec necessitas solidi vinculi continuationis deliberationum philosophicarum cum

inquisitionibus traditionis christianae illuc spectat ut praevertatur periculo quod quibusdam hodie

latius diffusis sententiis subest. Quamquam breviter, opportunum censemus immorari iis in

sententiis quarum ostendantur errores indeque pericula philosophicae industriae intenta.

Eorum quidem primum (periculum) voce eclecticismi nuncupatur, quo nomine illius hominis

describitur affectio qui, in investigando, in docendo et in argumentatione theologica, singulas

notiones accipere solet diversis perceptas ex philosophiis, nulla earum habita ratione cohaerentiae

neque ordinatae coniunctionis nec historicae collocationis. Hoc pacto ita se praebet ut veritatis

partem in aliqua notione distinguere ab aliis erratis vel imperfectis rebus nequeat. Extrema

eclecticismi dispici potest forma etiam rhetorico in abusu vocabulorum philosophicorum quae

aliqui theologi interdum usurpant. Non utilis est similis abusus inquisitioni veritatis neque mentem

sive theologicam sive philosophicam instituit ut modo serio doctoque argumentetur. Grave et

altum doctrinarum philosophicarum studium tum etiam proprii earum sermonis et contextus ex quo

sunt enatae, multum adiuvat ut eclecticismi pericula vincantur permittitque aptam in earum

argumentationes theologicas ingressionem.

87. Error ipsius methodi est eclecticismus, qui tamen in se opinationes etiam historicismi

contegere potest. Recte ut praeteriti temporis comprehendatur doctrina, ea necesse est sua in

historiae atque culturae inseratur adiuncta. Primaria historicismi sententia, ex contrario, ea est ut

philosophiae cuiusdam veritas sustineatur natura propria sua ad aliquod certum tempus aptata aut

ad definitum historicum munus. Ita quidem, saltem implicite, perennis veri virtus negatur. Id quod

aliqua aetate valebat ut verum, potest cessare id esse alio tempore, uti defendet historicista.

Notionum humanarum historia, demum, ad eius iudicium paulo plus est quam archeologicum

inventum ex quo haurire licet ut sententiae prioris temporis demonstrentur iam maximam partem

praetermissae et in praesentia omni significatione carentes. Contra, potius reminiscendum est,

etiamsi ipsa veritatis formula temporibus quadamtenus et culturae formis vinciatur, veritates vel

errores inibi repertos posse nihilominus agnosci et uti tales aestimari, quantumvis spatio

temporeve distent.

Intra theologicam meditationem plerumque se praebet historicismus quadam sub ratione «

modernismi ». Dum enim quis merito studet sermonem theologicum accommodum et pervium

reddere aequalibus suis, affirmationibus et dictionibus philosophicis tantummodo recentioribus

utitur, criticis neglectis iudiciis quae ad traditionis lumen tandem aliquando proferenda sunt. Haec

modernismi via, quoniam veritatem praesenti pro utilitate permutat, haud idonea reperitur ad

veritatis satisfaciendum postulatis quibus respondeat theologia oportet.

88. Aliud expendendum est periculum, nempe scientismus. Haec philosophiae notio respuit

tamquam validas omnes cognitionis formas alienas iis quae sunt scientiarum positivarum propriae

6 Pages 51-60

▲back to top

6.1 Page 51

▲back to top

atque in provinciam solorum phantasmatum reicit tum religiosam et theologicam cognitionem tum

ethicam et aestheticam scientiam. Praeteritis temporibus eadem notio intra positivismum et neo-

positivismum declarabatur, qui sensu destitutas iudicabant affirmationes metaphysicae indolis.

Censura epistemologica omnem huic sententiae abstulit fidem, sed ecce novo renascitur sub

scientismi vestitu. Hoc sub prospectu, bona ad animi motuum dumtaxat effecta rediguntur atque «

essendi » notio praeteritur ut aliquid spatii nudis et simplicibus tribuatur factis. Sese igitur scientia

praeparat ut per technologicos progressus omnibus dominetur vitae humanae partibus. Felices qui

nullo modo possunt negari successus scientificae investigationes nec non horum temporum

technologiae plurimum adiuverunt ut mens scientistica disseminaretur quae nullis iam videtur

finibus circumscribi, cum in varias iam intraverit culturae formas et mutationes fundamentales ibi

quoque effecerit.

Pro dolor, quod ad interrogationem pertinet de vitae sensu, notandum est a fautoribus scientismi

eandem haberi quaestionem tamquam propriam orbis irrationalis aut omnino ficti. Non minus

autem deludit huius mentis tractatio magnis de aliis philosophiae quaesitis quae, si iam non

omnino praetermittuntur, aliqua deliberatione agitantur quae similitudinibus apparentibus fulcitur,

fundamento carentibus omnino rationali. Hoc humanam rerum ponderationem reddit pauperiorem,

cui fundamentales quaestiones illae subtrahuntur quas rationale animal, inde suis ab initiis in terra,

perpetuo sibi proposuit. Postquam, hanc secundum sententiam, criticum iudicium ex ethica

aestimatione est omissum, scientistarum doctrina efficere valuit ut plures sibi persuaderent id

quod technica ratione fieri possit hanc ipsam ob causam morali ratione accipi posse.

89. Haud minorum periculorum praenuntius est ipse pragmatismus, qui animi affectus ad eum

maxime pertinet qui, suis in electionibus, usum recusat deliberationum theoreticarum vel

existimationum ethicis principiis innitentium. Insignia sunt practica consectaria quae ab eiusmodi

mentis opinatione profluxerunt. Nominatim vero eo deventum est ut popularis regiminis opinatio

proferretur quae nullo modo ad fundamenta ordinis officiorum et debitorum referretur ac propterea

immutabilia: honestas vel inhonestas quorundam morum secundum maioris partis suffragia in

senatibus statuitur. 105 Patent autem huiusmodi iudicationis consectaria: praecipuae morales

sententiae sive pronuntiationes paulatim disputationibus subduntur quorundam institutorum.

Praeterea: ipsa anthropologica disciplina graviter afficitur, proposita una dumtaxat hominis visione,

a qua longe absunt ethicae dubitationes nec non vitales explicationes de sensu doloris ac

sacrificii, vitae et mortis.

90. Hucusque recensitae opinationes perducunt vicissim ad latiorem quandam notionem quae

hodie efficere videtur communem multarum philosophiarum prospectum quae iam a sensu

essendi recesserunt. Loquimur enim de interpretatione nihilista quae simul omnis fundamenti

repudiationem continet omnisque veritatis obiectivae negationem. Nihilismus est humanitatis

hominis ipsius negatio et eius proprietatis, prius quam adversetur postulationibus et doctrinis verbi

Dei propriis. Etenim haud oblivisci licet neglectum ipsius « esse » necessario secum etiam

longinquitatem adferre ab obiectiva veritate ac, proinde, ab ipso fundamento illo quod hominis

sustinet dignitatem. Fieri sic potest ut de vultu hominis illae submoveantur partes et species quae

6.2 Page 52

▲back to top

similitudinem Dei patefaciunt, unde paulatim aut ad destructivam potentiae cupiditatem adducitur

aut solitudinis ad desperationem. Amota enim semel hominis veritate, omnino quis decipitur se

liberum illum facere contendens. Nam veritas atque libertas aut coniunguntur simul aut simul

misere amittuntur.106

91. Explanantes principia sententiarum modo propositarum noluimus integram praebere

descriptionem hodiernae philosophiae condicionis: ceterum difficulter redigi illa potest unicam ad

aestimationem. Adseverare Nostra potius interest haereditatem scientiae ac sapientiae revera

pluribus locupletari in regionibus. Satis memorare est logicam, sermonis philosophiam,

epistemologiam, naturae philosophiam, anthropologiam, altiorem investigationem affectuum

cognitionis, existentialem accessum ad libertatis explicationem. E contrario, principii immanentiae

affirmatio, quae veluti media subiacet postulatis rationalistis, iam a priore saeculo responsiones

excitavit quibus altissima dubitatio inducta est de aliis postulatis de quibus eo usque disputatum

non erat. Enatae ita sunt sententiae irrationales, simulque criticum iudicium aperuit manifesto

vacuam omnino postulationem absoluti dominii rationis.

A quibusdam subtilioribus auctoribus aetas nostra uti tempus « post-modernum » est designata.

Vocabulum istud, saepius quidem adhibitum de rebus inter se dissidentibus, indicat emergentem

quandam elementorum novorum summam quae sua amplitudine et efficacitate graves

manentesque perficere potuerunt mutationes. Ita verbum idem primum omnium adhibitum est de

notionibus ordinis aesthetici et socialis et technologici. In provinciam deinde philosophiae est

translatum, at certa semper ambiguitate signatum, tum quia iudicium de iis quae uti « post-

moderna » appellantur nunc affirmans nunc negans esse potest, tum quia nulla est consensio in

perdifficili quaestione de variarum aetatum historicarum terminis. Verumtamen unum illud extra

omnem dubitationem invenitur: rationes et cogitationes quae ad spatium post-modernum

referuntur congruam merentur ponderationem. Secundum enim quasdam earum opinationes

certitudinum tempus dicitur iam sine remedio transiisse et homini ipsi iam discendum esse in

rerum quodam prospectu vivere ubi nullus reperiatur sensus, sub nomine nempe rerum fugientium

ac temporariarum. Omnem certitudinem iudicio suo delentes, complures auctores, necessariis

neglectis distinctionibus, in dubium etiam fidei certitudines deducunt.

Quadamtenus confirmatur hic nihilismus in terrifica malorum experientia quibus aetas nostra est

distincta. Ante calamitosum huius experimenti casum, optimismus rationalista, qui in historia

deprehendebat victricem rationis progressionem, felicitatis libertatisque fontem, haud restitit ita ut

iam ex maximis periculis et minis huius exeuntis saeculi invitatio sit ad desperationem.

Verum nihilominus est certam quandam mentem positivistam etiam nunc fidem tribuere

deceptioni, cuius vi, propter reperta scientifica et technica, homo veluti demiurgus assequi ex se

solo possit sibique obtinere plenum suam in fortunam dominatum.

6.3 Page 53

▲back to top

Hodierna theologiae officia

92. Quatenus est Revelationis intellegentia, variis in historiae aetatibus theologia semper cognovit

sibi diversarum culturarum postulationes esse suscipiendas ut intra eas, consentanea cum

doctrinae explicatione, fidei elementa tradere posset. Hodie quoque duplex ad eam pertinet

munus. Altera ex parte opus explicet illa oportet quod Concilium Oecumenicum Vaticanum II suo

tempore ei commisit: suas ut proprias renovaret docendi rationes quo evangelizationi efficacius

inserviret. Hac in re quis recordari non potest de verbis a Summo Pontifice Ioanne XXIII prolatis

dum aperiret Concilium? Dixit enim tunc: « Oportet ut, quemadmodum cuncti sinceri rei

christianae, catholicae, apostolicae fautores vehementer exoptant, eadem doctrina amplius et

altius cognoscatur eaque plenius animi imbuantur atque formentur; oportet ut haec doctrina certa

et immutabilis, cui fidele obsequium est praestandum, ea ratione pervestigetur et exponatur quam

tempora postulant nostra ». 107

Ex altera vero parte oculos theologia intendat necesse est ultimam in veritatem quam ei

commendat Revelatio ipsa neque sibi satis esse existimet in mediis consistere intervallis. Decet

enim reminisci theologum opus suum respondere « ad vim dynamicam, quae in ipsa fide inest »

suaeque inquisitionis argumentum id esse: « Veritas, Deus vivus eiusque salutis consilium per

Iesum Christum revelatum ». 108 Hoc munus, quod ante omnia afficit theologiam, simul quidem

philosophiam provocat. Quaestionum enim multitudo, quae hodie premunt, communem poscit

operam etiamsi multiplicibus rationibus illa expletur, ut cognoscatur denuo veritas atque

exprimatur. Veritas, quae Christus est, ubique auctoritate universali se imponit quae gubernat,

incitat et prosperat tum theologiam tum etiam philosophiam.

Quod creditur veritatem ubique validam cognosci posse, haud prorsus inde oritur intollerantia;

condicio contra necessaria est ad verum sincerumque inter homines dialogum. Hac sola

condicione fieri potest ut discidia vincantur et iter ad unam integram veritatem percurratur

secundum eas semitas quas solus Domini resuscitati Spiritus cognoscit. 109 Nunc ipsum cupimus

explicare quo pacto unitatis necessitas hodie in re conformetur, inspectis praesentibus theologiae

officiis.

93. Propositum princeps quod explere vult theologia in eo consistit, ut Revelationis intellectus

praebeatur fideique doctrina. Media propterea ipsius pars ac veluti centrum eius deliberationum

erit mysterii ipsius Dei Unius et Trini contemplatio. Huc per mysterii Incarnationis Filii Dei

ponderationem acceditur: eo quod ipse factus est homo ac deinde occuccurrit passioni et morti,

quod mysterium in gloriosam eius resurrectionem atque ascensionem ad dexteram Patris evasit,

unde veritatis Spiritum misit suam ad constituendam et animandam Ecclesiam. Hoc in rerum

prospectu principale theologiae munus fit Dei kenosis intellectus, quod magnum humanae menti

restat mysterium quae vix credibile opinatur dolorem mortemque posse amorem illum declarare

qui nihil vicissim expetens sese dono concedit. Hac autem in re primaria quaedam necessitas

iniungitur urgensque simul locorum ipsorum intenta pervestigatio: in primis Sacrarum Litterarum,

deinde eorum quibus viva Ecclesiae Traditio profertur. Hic autem hodie nonnullae emergunt

6.4 Page 54

▲back to top

quaestiones, ex parte dumtaxat novae, quibus addi non potest solutio neglectis philosophiae

officiis.

94. Respicit prima difficilis quaestio necessitudinem inter significationem et veritatem.

Quemadmodum omnibus aliis in textibus accidit, ita etiam fontes, quos interpretatur theologus,

ante omnia aliquam transmittunt significationem quae illuminanda est atque explananda. Nunc

vero se exhibet haec significatio tamquam de Deo veritatem, quae a Deo ipso sacrum per textum

traditur. Quocirca hominum in sermone incorporatur Dei sermo, qui suam veritatem communicat,

ea admirabili « indulgentia » quae logicam Incarnationis rationem refert. 110 Revelationis ideo

interpretans fontes oportet theologus se ipse interroget quae alta et germana sit veritas quam

Scripturarum loci aperire volunt etiam intra sermonis limites.

Ad Bibliorum quod attinet locos ac praesertim Evangeliorum, minime quidem redigitur eorum

veritas in eventuum dumtaxat historicorum narrationem vel in factorum nudorum patefactionem,

perinde ac positivismus historicista contendit. 111 Hi ex contrario loci proponunt eventus quorum

veritas ponitur ultra simplicem historiae casum: in eorum significatione in et pro salutis historia

reperitur. Plene haec explicatur veritas illo ex perenni usu quem Ecclesia fecit illorum textuum

saeculorum decursu, pristinam eorundem servando significationem. Pernecessarium itaque est ut

etiam philosophice de necessitudinis ratione interrogetur quae inter factum eiusque significatum

intercedit; haec necessitudo proprium historiae efficit sensum.

95. Non uni populo neque aetati uni destinatur Dei verbum. Dogmaticae similiter pronuntiationes,

quantumvis temporis illius culturam referant quo eduntur, constantem tamen et decretoriam

efferunt veritatem. Hinc ergo quaestio exsistit quomodo inter se concilientur absoluta

universalisque veritatis indoles atque inevitabiles historiae culturaeque condiciones earum

formularum quibus eadem significatur veritas. Uti superius iam diximus, historicismi opinationes

haud possunt defendi. Usus autem disciplinae hermeneuticae, quae ad metaphysicae scientiae

patet postulata, demonstrare valet quo pacto ex adiunctis historicis et incertis, in quibus textus

sacri maturuerunt, ad veritatem transitus fiat ibidem patefactam, quae easdem illas praetergreditur

condiciones.

Suo historico circumscriptoque sermone licet homini veritates expromere quae linguarum

transcendunt usum. Etenim numquam potest nec tempore nec aliqua culturae forma coarctari

veritas; intra historiam cognoscitur at historiam ipsam egreditur.

96. Sinit, haec consideratio, nos alterius iam difficultatis providere solutionem: de perpetua agitur

auctoritate et vi sermonum conceptuumque adhibitorum in conciliorum definitionibus. Venerabilis

iam Noster Decessor Pius XII hanc eandem quaestionem suis Encyclicis Litteris Humani generis

pertractavit. 112

Hoc de argumento non facile disceptatur, quandoquidem serio animo ratio habeatur oportet ipsius

significationis quam variis in culturae regionibus temporumque aetatibus verba sibi sumpserunt.

6.5 Page 55

▲back to top

Cogitationis humanae historia utcumque luculenter comprobat per progressionem varietatemque

culturarum quasdam principales notiones universalem suam adservare cognoscendi vim

proindeque veritatem earum affirmationum quam recludunt. 113 Res ita si non sese haberent,

philosophia atque scientiae inter se haud quidquam communicare valerent neque percipi apud

culturas diversas ab iis a quibus excogitatae sunt et elaboratae. Restat propterea hermeneutica

quaestio, at solvi potest. Ceterum multarum notionum vera vis non prohibet quin imperfecta sit

earum significatio; qua in re philosophica disceptatio multum efficere potest. Optatur, incirco, ut

peculiari studio coniunctio pervestigetur inter sermonem intellectivum et veritatem, atque etiam

proponantur apta itinera ad rectam eius intellegentiam.

97. Si grave theologiae officium est fontium interpretatio, aliud etiam et maioris prudentiae

necessitatisque est revelatae veritatis perceptio sive intellectus fidei explicatio. Sicut iam superius

innuimus, intellectus fidei postulat ut philosophia essendi partes quae in primis sinant ut theologia

dogmatica consentaneo modo expleat sua munia. Dogmaticus primorum annorum huius saeculi

pragmatismus, ad quem fidei veritates nihil aliud quam morum normae esse dicuntur, iam

redargutus est atque reiectus; 114 nihilominus semper quis allicitur ut has intellegat veritates

modo plane functionali. Tunc enim res recidet in rationem quandam prorsus inopportunam,

reductivam ac necessaria gravitate speculativa destitutam. Verbi causa, Christologia, quae « de

basi » dumtaxat proficiscatur, quemadmodum hodie dicere consueverunt, vel ecclesiologia ad

societatis civilis exemplum solummodo composita, talis reductionis periculum declinare non

possent.

Si traditionis theologicae universos complecti vult intellectus fidei thesauros, ad philosophiam

essendi decurrere debet. Haec enim necessario quaestionem essendi rursus proponet secundum

postulationes atque totius traditionis philosophicae etiam recentioris utilitates adlatas, omni omissa

opportunitate in superatas iam philosophicas rationes futiliter recidendi. Intra metaphysicae

christianae traditionis prospectum philosophia essendi est philosophia actuosa seu dynamica

quae ipsis in suis ontologicis, causalibus et communicativis structuris praebet veritatem. Impetum

suum ac perennem impulsum in eo reperit quod actu ipso « essendi » sustentatur, unde plena et

generalis permittitur ad solidam rerum universitatem patefactio, omnibus excessis terminis ut Ille

qui rebus omnibus consumationem tribuit attingatur. 115 Ea in theologia, quae sua ex Revelatione

desumit principia tamquam a novo cognitionis fonte, haec omnino confirmatur indicandi ratio

intimum secundum illud vinculum inter fidem et metaphysicam rationalitatem.

98. Explicari similes possunt deliberationes etiam ratione habita moralis theologiae. Philosophiae

redintegratio postulatur etiam ut intellegatur fides ad credentium vitam actionemque spectans.

Ante oculos constitutis provocationibus hodiernis in re sociali, oeconomica, in re politica ac

scientifica, ethica hominis conscientia confunditur. In Litteris Encyclicis Veritatis splendor

docuimus Nos complures in orbe nostro exsistentes difficultates inde oriri quod est « crisis circa

veritatem. Amissa notione veritatis universalis de bono quod ab humana mente percipi potest,

necessario de conscientia opinio est immutata, quae iam suo in primigenio statu non consideratur,

tamquam scilicet actus intellectus personae cuius est adhibere universalem cognitionem boni in

6.6 Page 56

▲back to top

peculiari quadam condicione et iudicium facere de honesto eligendo hic et nunc; eo tenditur ut

personae conscientiae privilegium tribuatur statuendi autonoma ratione normam boni malique,

indeque agendi. Mens haec arte coniungitur cum individualistica ethica, secundum quam quisque

cum sua confertur veritate, quae ab aliorum veritate differt ». 116

Totas per easdem Encyclicas Litteras praecipuas extulimus partes attinentes ad veritatem morali

in provincia. Veritas haec de plerisque ethicis quaestionibus, quae magis hodie premunt, a

theologia morali intentam exposcit meditationem quae eius in Dei verbo radices illuminet. Suum ut

expleat hoc munus, debet ideo moralis theologia uti ethica philosophiae disciplina, quae bonorum

veritatem respicit; ethica videlicet utatur oportet disciplina quae neque subiectiva sit neque utilitati

soli serviat. Haec postulata ethica ratio importat atque ante flagitat philosophicam anthropologiam

nec non metaphysicam bonorum tractationem. Hanc unicam rerum iudicationem adhibens, quae

cum christiana vitae sanctitate virtutumque humanarum et supernaturalium exercitatione cohaeret,

moralis theologia diversas sua in regione quaestiones agitare poterit — cuius generis sunt pax

socialisque iustitia, familia, vitae defensio locorumque naturae custodia — multo quidem efficacius

et plenius.

99. Theologicum Ecclesiae opus ad fidem et catechesim in primis nuntiandam deputatur. 117

Nuntiatio sive « kerygma » ad conversionem vocat, Christi proponendo veritatem quae eius

consummatur paschali in Mysterio: in Christo, enim, uno veritatis agnosci potest plenitudo quae

homines salvat (cfr Act 4,12; 1 Tim 2,4-6).

Hinc probe pariter intellegitur cur praeter theologiam sibi etiam catechesis adsumat maius

quoddam pondus: in se enim haec complectitur philosophica aliqua consectaria fidei sub lumine

vestiganda. Doctrina intra catechesim tradita aliquid certe ad instituendam personam humanam

confert. Debet catechesis, quae etiam communicatio est facta per verba, Ecclesiae Magisterium

tota ex ipsius integritate praebere, 118 coniunctionem illius etiam cum credentium vita

demonstrans. 119 Unicum ita efficitur doctrinam inter et vitam vinculum quod aliter attingi non

potest. Non sane veritatum intellectivarum corpus in catechesi traditur, verum viventis Dei

mysterium. 120

Plurimum aequabiliter philosophica disputatio confert ad necessitudinem collustrandam inter

veritatem et vitam, inter eventum et doctrinalem veritatem ac, praesertim, rationem inter

transcendentem veritatem et sermonem qui humanitus intellegi potest. 121 Mutua consociatio

inter disciplinas theologicas et exitus variis ex opinationibus philosophicis perceptos exprimet,

itaque, veram fecunditatem in fide communicanda altiusque in ea comprehendenda.

CONCLUSIO

6.7 Page 57

▲back to top

100. Quandoquidem iam transierunt plus quam centum anni cum Leonis XIII Litterae Encyclicae

Æterni Patris prodierunt, quas saepenumero hoc in Nostro scripto commemoravimus,

necessarium Nobis visum est de necessitudine inter fidem et philosophiam distinctius sermonem

repetere. Omnino manifestum est momentum quod habet philosophica cogitatio in cultura

explicanda et in personalibus socialibusque moribus temperandis. Ipsa multum potest, quod haud

semper clare percipitur, etiam circa theologiam eiusdemque diversas disciplinas. Has propter

causas consentaneum necessariumque esse iudicavimus vim confirmare quam philosophia pro

fidei intellectu finibusque habet, quibus ipsa occurrit cum obliviscitur vel Revelationis veritates

denegat. Ecclesia enim persuasissimum habet fidem et rationem « opem sibi mutuam » ferre, 122

dum utraque simul iudicium criticum et purificatorium exercet, simul stimulum admovet ad

inquisitionem producendam et altius perscrutandas res.

101. Si autem opinationum historiam respicimus, in occidentali potissimum parte, commode

percipiuntur divitiae quae ad hominum progressum a philosophiae et theologiae occursu atque ab

earum ipsarum acquisitionum permutationibus manarunt. Theologia, quae dono apertionem

recepit proprietatemque quarum vi tamquam fidei scientia exsistere valet, rationem certe lacessivit

ut radicali novitati pateret, quam Dei revelatio secum fert. Hoc sine dubio philosophiae fuit utilitati,

quae hoc modo novos prospectus in alias significationes comparere vidit, quae rationi altius sunt

perscrutandae.

His quidem consideratis rebus, quemadmodum confirmavimus theologiae esse sinceram cum

philosophia necessitudinem redintegrare, ita similiter iterare debemus philosophiae pro

cogitationis bono et progressu recuperandam esse cum theologia necessitudinem. Reperiet in ea

non singulorum hominum cogitationem, quae, quamvis alta locuplesque sit, unius personae tamen

limitibus et lineamentis circumscribitur, sed communis cogitationis divitias. Theologia namque in

veritate perquirenda, sua natura, nota ecclesialitatis 123 sustentatur itemque Dei Populi traditione

cum multiformitate sapientiae et culturarum in fidei unitate.

102. In momento et philosophicae cogitationis vera magnitudine hoc modo innitens, Ecclesia tum

hominis dignitatem tum evangelicum nuntium tuetur. Nihil hodie plus quam haec praeparatio

instat, perducendi scilicet homines ad eorum detegendam facultatem cognoscendi verum 124

inveniendique anhelitum versus summam consummatamque exsistentiae significationem. Harum

altarum rationum in prospectu, quas Deus in hominum natura inscripsit, liquidius humana apparet

significatio Dei verbi, quod humaniores reddit homines. Philosophiae beneficio, quae etiam vera

facta est sapientia, huius temporis homo sic agnoscet se tanto esse humaniorem quanto plus,

Evangelio confidendo, Christo pateat.

103. Philosophia, praeterea, est tamquam speculum in quod populorum cultus repercutitur.

Philosophia, quae, theologicis necessitatibus impellentibus, una cum fide concorditer progreditur,

particeps est illius « culturae evangelizationis », quam Paulus VI inter praecipua evengelizationis

proposita annumeravit. 125

6.8 Page 58

▲back to top

Dum autem novae evangelizationis necessitatem iterare numquam intermittimus, philosophos

compellamus, qui altius veri, boni et pulchri granditatem vestigent, quibus Dei verbum aditum

patere sinit. Id magis instat, si provocationes expenduntur, quas novum millennium secum ferre

videtur: ipsae peculiari ratione regiones antiquaeque traditionis christianae culturas afficiunt. Haec

quoque consideratio veluti praecipuum originaleque ad novam evangelizationem persequendam

habendum est adiumentum.

104. Philosophica in disciplina saepe solummodo invenitur consensus et dialogus instituitur cum

illis qui nostram fidem haud communicant. Hodiernus philosophicus motus postulat ut philosophi

attente periteque fideles agant partes facultatibusque polleant ea percipiendi quae hodiernis

temporibus exspectantur, recluduntur et agitantur. Dum secundum rationem eiusque regulas

argumentatur, christianus philosophus, qui illo semper intellectu dirigitur quem Dei verbum

subministrat, quandam ratiocinationem agere potest quae etiam ab illis, qui nondum omnem

veritatem capiunt quam divina Revelatio ostendit, intellegi et sensu percipi potest. Provincia haec

in qua consensus ac dialogus reperiuntur eo plus habet momenti propterea quod quaestiones

quae impensius humanitati opponuntur — puta quaestionem oecologicam, pacis quaestionem vel

convictum stirpium et culturarum — communi opera eaque perspicua et sincera Christianorum et

asseclarum aliarum religionum expediri possunt necnon illorum quibus, quamvis nullius sint

religionis, cordi est hominum renovatio. Id quidem confirmavit Concilium Oecumenicum Vaticanum

II: « Desiderium talis colloquii, quod sola caritate erga veritatem ducatur, servata utique congrua

prudentia, ex nostra parte neminem excludit, neque illos qui praeclara animi humani bona colunt,

eorum vero Auctorem nondum agnoscunt, neque illos qui Ecclesiae opponuntur eamque variis

modis persequuntur ». 126 Philosophia illa, in qua aliquid Christi veritatis splendet, qui est

humanarum quaestionum una ac postrema responsio, 127 fulcimentum erit illius ethicae verae

simulque omnem orbem complectentis, qua hodiernus homo indiget.

105. His Litteris encyclicis finem imponentibus, Nobis placet cumprimis ad theologos mentem

Nostram postremo convertere, qui peculiari animi intentione philosophicas Dei verbi implicationes

observent ac cogitationes in illa re defigant, unde speculativa ac practica scientiae theologicae

granditas emergat. De ecclesiali opera iis gratias agere cupio. Artus inter sapientiam

philosophicam et theologicam disciplinam nexus in singularissimis christianae traditionis divitiis de

revelata veritate vestiganda ponitur. Quapropter eosdem cohortamur ut recipiant et veritatis

metaphysicam rationem clarius extollant ad criticum et impellentem dialogum instituendum sive

cum nostrae aetatis philosophia sive cum omni philosophica traditione, quae cum Dei verbo

concinat aut dissonet. Ob oculos continenter habeant sententiam praeclari cogitationis

spiritalitatisque magistri, sancti Bonaventurae scilicet, qui legentem suum in Itinerarium mentis in

Deum introducens, eundem monet « ne forte credat, quod sibi sufficiat lectio sine unctione,

speculatio sine devotione, investigatio sine admiratione, circumspectio sine exultatione, industria

sine pietate, scientia sine caritate, intelligentia sine humilitate, studium absque divina gratia,

speculum absque sapientia divinitus inspirata ». 128

Mens quoque Nostra ad eos dirigitur quorum est sacerdotibus institutionem tradere, tam

6.9 Page 59

▲back to top

academicam quam pastoralem, ut peculiari studio philosophicam praeparationem curent illorum

qui hodiernis hominibus Evangelium enuntiare debebunt, ac magis illorum qui theologiae

perquirendae et docendae operam dabunt. Ad Concilii Oecumenici Vaticani II praescripta 129 et

subsequentia praecepta operari contendant, ex quibus instans officium oritur, quod a nemine

posthaberi potest, quodque nos omnes alligat, ut opem sincere profundeque feramus ad fidei

veritatem communicandam. Grave porro officium non est obliviscendum magistrorum antea

convenienterque instituendorum, qui in Seminariis et ecclesiasticis Institutis philosophiam tradant.

130 Necesse est hoc docendi opus congruentem scientificam institutionem secum ferat, ordinatam

rationem exhibeat, magnum traditionis christianae suppeditando patrimonium efficiaturque

denique debito iudicio, hodiernis spectatis Ecclesiae mundique necessitatibus.

106. Ad philosophos praeterea Nos convertimus et eos qui philosophiam docent, ut, ob oculos

philosophica traditione usque probabili habita, animose repetant sincerae sapientiae veritatisque,

metaphysicae etiam, philosophicae disciplinae rationes. Se illis interrogari patiantur

postulationibus, quae e Dei verbo effluunt ac strenue suam ratiocinationem et argumentationem

agant ut ei interrogationi respondeatur. Ad veritatem usque tendant atque ad bonum quod verum

continet sint intenti. Hoc modo sinceram illam ethicam effingere poterunt, qua homines, his

potissimum annis, omnino indigent. Ecclesia attente et amabiliter eorum inquisitiones spectat; pro

certo ideo habeant eam iustam eorum scientiae autonomiam colere. Credentibus praesertim

animum addere volumus, qui in philosophica provincia agunt, ut varios ambitus humanae

industriae per rationem illam collustrent quae securior acriorque fit propter adiumentum quod fides

ministrat.

Facere denique non possumus quin scientiae peritos alloquamur, qui suis inquisitionibus de

mundo in universum plus plusque cognitionum praebent deque incredibili varietate ipsius

elementorum, tum animalium tum inanimorum, quae multiplices structuras atomicas et

moleculares exhibent. Hoc potissimum saeculo ii tam progressi sunt ac tales attigerunt metas, ut

admiratione nos subinde afficiamur. Dum admiramur ac simul incitamus hos scientificae

inquisitionis vestigatores principes, quibus multum praesentis prosperitatis debet humanitas, eos

cohortemur oportet ut suos labores usque persequantur, semper in illa sapientiae provincia

manentes, in qua cum scientiae technicaeque artis fructibus bona philosophica et ethica

coniunguntur, quibus peculiariter et artissimo vinculo persona humana significatur. Scientiae cultor

prorsus sibi est conscius veritatis vestigationem numquam desinere, etiam cum ad quandam

finitam mundi hominisve partem spectat; ad quiddam reicit enim quod locatur supra proxima

studiorum obiecta, ad interrogationes scilicet quae Mysterii aditum recludunt. 131

107. Omnes rogamus ut penetralia contueantur hominis, quem Christus suo in amoris mysterio

servavit, quique usque veritatem sensumque perquirit. Complures philosophicae scholae, eum

fallentes, ei persuaserunt ipsum absolutum esse sui dominum, qui de fortuna sua deque eventura

sorte per se decernere possit, sibimet ipsi suisque dumtaxat fidens viribus. Numquam haec erit

hominis praestantia. Illud tantum eum efficiet quod in veritatem se inseri eligit, sub Sapientiae

umbra suum struens domicilium ibique inhabitans. Hoc solummodo in veritatis prospectu intelleget

6.10 Page 60

▲back to top

plane exprimi suam libertatem ac suam ad dilectionem Deique cognitionem vocationem, veluti

summam sui explicationem.

108. Postremam Nostram cogitationem ad Eam convertimus, quae Ecclesiae deprecatione Sedes

Sapientiae invocatur. Ipsius vita vera est parabola quae collustrare poterit quae antea a Nobis

dicta sunt. Etenim inter vocationem Beatae Virginis et verae philosophiae strictam consonantiam

prospicere licet. Quemadmodum namque ad suam humanitatem et femininam naturam tradendam

ipsa vocata est, unde Dei Verbum carnem sumere posset fieretque unus ex nobis, sic ad operam

sustinendam, rationalem videlicet et criticam, vocatur philosophia, ut theologia, veluti fidei

intellectio, fecunda sit et efficax. Atque sicut Maria, Gabrielis nuntio assentiendo, nihil suae verae

humanitatis ac libertatis amisit, sic philosophica disciplina, in his accipiendis quae Evangelii veritas

suppeditat, nihil suae autonomiae amittit, sed omnes suas inquisitiones ad summam perfectionem

propelli experitur. Hanc quidem veritatem plane intellexerunt sancti antiquitatis christianae

monachi, a quibus Maria « fidei mensa intellectualis » 132 appellabatur. Ipsam congruentem verae

philosophiae effigiem respiciebant sibique erant conscii se debere cum Maria philosophari.

Sedes Sapientiae iis qui sapientiae vestigandae dependunt vitam portus sit tutus. Ad sapientiam

iter, quod est postremum sincerumque omnis scientiae propositum, ab omnibus impedimentis

expediat intercedendo Ea quae, Veritatem parturiens eandemque in corde servans, in

sempiternum tota cum humanitate ipsam communicavit.

Datum Romae, apud S. Petrum, die XIV mensis Septembris, in festo Exaltationis Sanctae Crucis,

anno MCMXCVIII, Pontificatus Nostri vicesimo.

IOANNES PAULUS PP.II

1 Iam primis Nostris in Litteris Encyclicis Redemptor hominis inscriptis ediximus: « Inde huius

muneris Christi, prophetae, participes facti sumus et ex eodem munere cum eo servimus veritati

divinae in Ecclesia. Officium circa hanc veritatem assumptum etiam idem valet atque eam amare

et curare, quo penitius cognoscatur, ita ut ad eam, cum tota vi salvifica, qua pollet, cum splendore,

quo nitet, cum profunditate simul et simplicitate, quibus distinguitur, propius accedamus ». N. 19:

AAS 71 (1979), 306.

2 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes,

16.

7 Pages 61-70

▲back to top

7.1 Page 61

▲back to top

3 Const. dogm. de Ecclesia Lumen gentium, 25.

4 N. 4: AAS 85 (1993), 1136.

5 Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de divina Revelatione Dei Verbum, 2.

6 Cfr Const. dogm. de fide catholica Dei Filius, III: DS 3008.

7 Ibid., IV: DS 3015; memoratum etiam in Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. de Ecclesia in mundo

huius temporis Gaudium et spes, 59.

8 Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de divina Revelatione Dei Verbum, 2.

9 Litt. Ap. Tertio millennio adveniente (10 Novembris 1994), 10: AAS 87 (1995), 11.

10 N. 4.

11 N. 8.

12 N. 22.

13 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de divina Revelatione Dei Verbum, 4.

14 Ibid., 5.

15 Concilium Vaticanum I, ad quod superior haec prolata refertur sententia, docet fidei

oboeditionem opus postulare tum intellectus tum voluntatis: « Cum homo a Deo tamquam creatore

et Domino suo totus dependeat et ratio creata increatae Veritati penitus subiecta sit, plenum

revelanti Deo intellectus et voluntatis obsequium fide praestare tenemur » (Constitutio dogm. de

fide catholica Dei Filius, III; DS 3008).

16 Sequentia in sollemnitate Sanctissimi Corporis et Sanguinis Domini.

17 Pensées, 789 (ed. L. Brunschvicg).

18 Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes, 22.

19 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de divina Revelatione Dei Verbum, 2.

20 Prooemium et nn. 1. 15: PL 158, 223-224.226; 235.

7.2 Page 62

▲back to top

21 De vera religione, XXXIX, 72: CCL 32, 234.

22 « Ut te desiderando quaererent et inveniendo quiescerent »: Missale Romanum.

23 Aristoteles, Metaphysica, I, 1.

24 Confessiones, X, 23, 33: CCL 27, 173.

25 N. 34: AAS 85 (1993), 1160-1161.

26 Cfr Ioannes Paulus II, Litt. Ap. Salvifici doloris (11 Februarii 1984), 9: AAS 76 (1984), 209-210.

27 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Declaratio de Ecclesiae habitudine ad religiones non-christianas

Nostra aetate, 2.

28 Haec est ratiocinatio cui iam dudum studemus quamque saepius exprimimus: « Quid est homo,

quis defectus, et quae est utilitas illius? Et quid est bonum, aut quid nequam illius? » (Eccli 18, 7).

[...] Queste domande sono nel cuore di ogni uomo, come ben dimostra il genio poetico di ogni

tempo e di ogni popolo, che, quasi profezia dell'umanità, ripropone continuamente la domanda

seria che rende l'uomo veramente tale. Esse esprimono l'urgenza di trovare un perché

all'esistenza, ad ogni istante, alle sue tappe salienti e decisive così come ai suoi momenti più

comuni. In tali questioni è testimoniata la ragionevolezza profonda dell'esistere umano, poiché

l'intelligenza e la volontà dell'uomo vi sono sollecitate a cercare liberamente la soluzione capace di

offrire un senso pieno alla vita. Questi interrogativi, pertanto, costituiscono l'espressione più alta

della natura dell'uomo; di conseguenza la risposta ad esse misura la profondità del suo impegno

con la propria esistenza. In particolare quando il perché delle cose viene indagato con integralità

alla ricerca della risposta ultima e più esauriente, allora la ragione umana tocca il suo vertice e si

apre alla religiosità. In effetti, la religiosità rappresenta l'espressione più elevata della persona

umana, perché è il culmine della sua natura razionale. Essa sgorga dall'aspirazione profonda

dell'uomo alla verità ed è alla base della ricerca libera e personale che egli compie del divino »:

Udienza Generale, 19 ottobre 1983, 1-2: Insegnamenti VI, 2 (1983), 814-815.

29 « [Galilée] a declaré explicitement que les deux vérités, de foi et de science, ne peuvent jamais

se contredire, "L'Ecriture sainte et la nature procédant également du Verbe divin, la première

comme dictée par l'Esprit Saint, la seconde comme exécutrice très fidèle des ordres de Dieu",

comme il l'a écrit dans sa lettre au Père Benedetto Castelli le 21 décembre 1613. Le Concile

Vatican II ne s'exprime pas autrement; il reprend même des expressions semblables lorsqu'il

enseigne: "Ideo inquisitio methodica in omnibus disciplinis, si... iuxta normas morales procedit,

numquam fidei revera adversabitur, quia res profanae et res fidei ab eodem Deo originem ducunt"

(Gaudium et spes, n. 36). Galilée ressent dans sa recherche scientifique la présence du Créateur

qui le stimule, qui prévient et aide ses intuitions, en agissant au plus profond de son esprit ».

7.3 Page 63

▲back to top

Ioannes Paulus II, Discorso alla Pontificia Accademia delle Scienze, 10 Novembris 1979:

Insegnamenti, II, 2 (1979), 1111-1112.

30 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de divina Revelatione Dei Verbum, 4.

31 Origenes, Contra Celsum, 3, 55: SC 136, 130.

32 Dialogus cum Tryphone Iudaeo, 8, 1: PG 6, 492.

33 Stromata I, 18, 90, 1: SC 30, 115.

34 Cfr ibid. I, 16, 80, 5: SC 30, 108.

35 Cfr ibid. I, 5, 28, 1: SC 30, 65.

36 Ibid. VI, 7, 55, 1-2: PG 9, 277.

37 Ibid. I, 20, 100, 1: SC 30, 124.

38 S. Augustinus, Confessiones VI, 5, 7: CCL 27, 77-78.

39 Cfr ibid., VII, 9, 13-14: CCL 27, 101-102.

40 De praescriptione haereticorum, VII, 9: SC 46, 98.

41 Cfr Congregatio de Institutione Catholica, Instructio de Patrum Ecclesiae studio in sacerdotali

institutione (10 Novembris 1989), 25: AAS 82 (1990), 617-618.

42 S. Anselmus, Proslogion, 1: PL 158, 226.

43 Id., Monologion, 64: PL 158, 210.

44 Cfr Summa contra Gentiles I, VII.

45 Cfr Summa Theologiae, I, 1, 8 ad 2: « cum enim gratia non tollat naturam sed perficiat ».

46 Cfr Ioannes Paulus II, Allocutio ad participes IX Congressus Thomistici Internationalis (29

Septembris 1990): Insegnamenti, XIII, 2 (1990), 770-771.

47 Litt. Ap. Lumen Ecclesiae (20 Novembris 1974), 8: AAS 66 (1974), 680.

7.4 Page 64

▲back to top

48 Cfr ibid., I, 1, 6: « Praeterea, haec doctrina per studium acquiritur. Sapientia autem per

infusionem habetur, unde inter septem dona Spiritus Sancti connumeratur ».

49 Ibid., II, II, 45, 1 ad 2; cfr etiam II, II, 45, 2.

50 Ibid. I, II, 109, 1 ad 1 ubi notam Ambrosiastri In 1 Cor 12, 3 dictionem resumit: PL 17, 258.

51 Leo XIII, Litt. Encycl. Æterni Patris (4 Augusti 1879): ASS 11 (1878-1879), 109.

52 Paulus VI, Litt. Ap. Lumen Ecclesiae (20 Novembris 1974), 8: AAS 66 (1974), 683.

53 Litt. Encycl. Redemptor hominis (4 Martii 1979), 15: AAS 71 (1979), 286.

54 Cfr Pius XII, Litt. Encycl. Humani generis (12 Augusti 1950): ASS 42 (1950), 566.

55 Cfr Conc. Oecum. Vat. I, Const. dogm. de Ecclesia Christi Pastor aeternus: DS 3070; Conc.

Oecum. Vat. II, Const. dogm. de Ecclesia Lumen gentium, 25 c.

56 Cfr Synodus Constantinopolitana, DS 403.

57 Cfr Concilium Toletanum I, DS 205; Concilium Bracarense I, DS 459-460; Xystus V, Bulla Coeli

et terrae Creator (5 Ianuarii 1586); Bullarium Romanum 4/4, Romae 1747, 176-179; Urbanus VIII,

Inscrutabilis iudiciorum (1 Aprilis 1631): Bullarium Romanum, 6/1, Romae 1758, 268-270.

58 Cfr Conc. Oecum. Viennense, Decr. Fidei catholicae, DS 902; Conc. Oecum. Laternanese V,

Bulla Apostolici regiminis, DS 1440.

59 Cfr Theses a Ludovico Eugenio Bautain iussu sui Episcopi subscriptae (8 Septembris 1840),

DS, 2751-2756; Theses a Ludovico Eugenio Bautain ex mandato S. Congr. Episcoporum et

Religiosorum subscriptae (26 Aprilis 1884), DS 2765-2769.

60 Cfr S. Congr. Indicis, Decr. Theses contra traditionalismum Augustini Bonnetty (11 Iunii 1855),

DS 2811-2814.

61 Cfr Pius IX, Breve Eximiam tuam (15 Iunii 1857), DS 2828-2831; Breve Gravissimas inter (11

Decembris 1862) DS 2850-2861.

62 Cfr S. Congr. S. Officii, Decr. Errores ontologistarum (18 Septembris 1861), DS 2841-2847.

63 Cfr Conc. Oecum. Vat. I, Cost. dogm. de fide catholica Dei Filius, II: DS 3004; et can. 2,1: DS

3026.

7.5 Page 65

▲back to top

64 Ibid., IV: DS 3015, memoratum in Conc. Vat. II, Const. past. de Ecclesia in mundo huius

temporis Gaudium et spes, 59.

65 Conc. Oecum. Vat. I, Const. dogm. de fide catholica Dei Filius, IV: DS 3017.

66 Cfr Litt. Encycl. Pascendi dominici gregis (8 Septembris 1907): ASS 40 (1907), 596-597.

67 Cfr Pius XI, Litt. Encycl. Divini Redemptoris (19 Martii 1937): AAS 29 (1937), 65-106.

68 Litt. Encycl. Humani generis (12 Augusti 1950): AAS 42 (1950), 562-563.

69 Ibid., l.m., 563-564.

70 Cfr Ioannes Paulus II, Const. Ap. Pastor Bonus (28 Iunii 1988), artt. 48-49: AAS 80 (1988),

873: Congr. de Doctrina Fidei, Istructio de ecclesiali theologi vocatione Donum veritatis (24 Maii

1990), 18: AAS 82 (1990), 1558.

71 Cfr Instr. de quibusdam aspectibus « theologiae liberationis » Libertatis nuntius (6 Augusti

1984), VII-X: AAS 76 (1984), 890-903.

72 Concilium Vaticanum I claris iam verbis et auctoritate hunc errorem iam condemnavit « Hanc

vero fidem [...] Ecclesia catholica profitetur, virtutem esse supernaturalem, qua, Dei aspirante et

adiuvante gratia, ab ea revelata esse credimus, non propter intrinsecam rerum veritatem naturali

rationis lumine perspectam, sed propter auctoritatem ipsius Dei revelantis, qui nec falli nec fallere

potest »: Const. dogm. Dei Filius, III: DS 3008, et can. 3.2: DS 3032. Ceterum idem Concilium sic

iudicat: « ratio numquam idonea redditur ad ea percipienda instar veritatum, quae proprium ipsius

obiectum constituunt »: ibid., IV: DS 3016. Sic haec conclusio: « Quapropter omnes christiani

fideles huiusmodi opiniones, quae fidei doctrinae contrariae esse cognoscuntur, maxime si ab

Ecclesia reprobatae fuerint, non solum prohibentur tamquam legitimas scientiae conclusiones

defendere, sed pro erroribus potius, qui fallacem veritatis speciem prae se ferant, habere tenentur

omnino »: ibid., IV: DS 3018.

73 Cfr nn. 9-10.

74 Ibid., 10.

75 Ibid., 21.

76 Cfr ibid., 10.

77 Cfr Litt. Encycl. Humani generis (12 Augusti 1950): AAS 42 (1950), 565-567: 571-573.

7.6 Page 66

▲back to top

78 Cfr Leo XIII, Litt. Encycl. Æterni Patris (4 Augusti 1879): ASS 11 (1878-1879), 97-115.

79 Ibid., l.m. 109.

80 Cfr nn. 14-15.

81 Cfr ibid., 20-21.

82 Ibid., 22; cfr Ioannes Paulus II, Litt. Encycl. Redemptor hominis (4 Martii 1979), 8: AAS 71

(1979), 271-272.

83 Decr. de institutione sacerdotali Optatam totius, 15.

84 Cfr Ioannes Paulus II, Const. Ap. Sapientia christiana (15 Aprilis 1979), art. 79-80: AAS 71

(1979), 495-496; Adhort. Ap. postsynodalis Pastores dabo vobis (25 Martii 1992), 52: AAS 84

(1979), 750-751. Cfr quoque quaedam S. Thomae de philosophia commenta: Discorso al

Pontificio Ateneo Internazionale Angelicum (17 Novembris 1979): Insegnamenti II, 2 (1979), 1177-

1189; Discorso ai partecipanti dell'VIII Congresso Tomistico Internazionale (13 Septembris 1980):

Insegnamenti III, 2 (1980), 604-615); Discorso ai partecipanti al Congresso Internazionale della

Società « San Tommaso » sulla dottrina dell'anima in S. Tommaso (4 Ianuarii 1986): Insegnamenti

IX, 1 (1986), 18-24. Praeterea S. Congr. pro Educatione Catholica, Ratio fundamentalis

institutionis sacerdotalis (6 Ianuarii 1970), 70-75: ASS 62 (1970), 366-368; Decr. Sacra Theologia

(20 Ianuarii 1972): AAS 64 (1972), 583-586.

85 Cfr Const. past. de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes, 57; 62.

86 Cfr ibid., 44.

87 Cfr Conc. Oecum. Lateranense V, Bulla Apostolici regiminis sollicitudo, Sessio VIII: Conc.

Oecum. Decreta, 1991, 605-606.

88 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de Divina Revelatione Dei Verbum, 10.

89 S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae II-II, 5, 3 ad 2.

90 « Eo quod condiciones perquiruntur in quibus homo per se ipse praecipuas quaestiones de

vitae sensu, de fine ad eam tribuendo atque de ea re quae post mortem erit, interrogat, id pro

theologia fundamentali constituit necessarium exordium, ut hodiernis quoque temporibus fides

plene iter ipsi rationi ostendat, quae sincere veritatem requirit ». Ioannes Paulus PP. II, Lettera ai

partecipanti al Congresso internazionale di Teologia Fondamentale a 125 anni dalla « Dei Filius »

7.7 Page 67

▲back to top

(30 Septembris 1995), 4: L'Osservatore Romano (3 Octobris 1995), p. 8.

91 Ibid.

92 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes,

15; Decr. de activitate missionali Ecclesiae Ad gentes, 22.

93 S. Thomas Aquinas, De Caelo, 1, 22.

94 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. past. de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes,

53-59.

95 S. Augustinus, De praedestinatione sanctorum, 2, 5: PL 44, 963.

96 Id., De fide, spe et caritate, 7: CCL 46, 61.

97 Cfr Conc. Oecum. Chalcedonense, Symbolum, Definitio: DS 302.

98 Cfr Ioannes Paulus II, Litt. Encycl. Redemptor hominis (4 Martii 1979), 15: AAS 71 (1979), 286-

289.

99 Cfr verbi causa S. Thomas Aquinas, Summa Theologiae, I, 16,1; S. Bonaventura, Coll. in Hex.,

3,8,1.

100 Const. past. de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes, 15.

101 Cfr Ioannes Paulus II, Litt. Encycl. Veritatis splendor (6 Augusti 1993), 57-61: AAS 85 (1993),

1179-1182.

102 Cfr Conc. Oecum. Vat. I, Const. dogm. de fide catholica Dei Filius, IV: DS 3016.

103 Cfr Conc. Oecum. Lateranense IV, De errore abbatis Ioachim, II: DS 806.

104 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de divina Revelatione Dei Verbum, 24; Decr. de

institutione sacerdotali Optatam totius, 16.

105 Cfr Ioannes Paulus II, Litt. Encycl. Evangelium vitae (25 Martii 1995), 69: AAS 87 (1995), 481.

106 Eandem in sententiam primis Nostris in Litteris Encyclicis, cum Evangelii sancti Ioannis

exponeremus dictionem « cognoscetis veritatem, et veritas liberabit vos » (8,32), sic elocuti

sumus: «Haec verba principalem in se necessitatem continent simulque admonitionem:

7.8 Page 68

▲back to top

necessitatem videlicet animi honesti erga veritatem uti condicionis verae libertatis; admonitionem

pariter, ut declinetur quaevis simulata tantum libertas, quaelibet levis unique tantum parti favens

libertas, omnis demum libertas, quae totam veritatem de homine ac mundo non permeet. Etiam

hodie, duobus annorum milibus post, Christus nobis comparet tamquam ille, qui homini libertatem

in veritate innixam affert, ille, qui hominem ab omnibus liberat, quae istam libertatem coarctant,

minuunt et quasi perfringunt ipsis in eius radicibus, nempe in hominis anima, corde, conscientia»:

Litt. Encycl. Redemptor hominis (4 Martii 1979), 12: AAS 71 (1979), 280-281.

107 Allocutio qua Concilium est inchoatum (11 Octobris 1962): AAS 54 (1962), 792.

108 Congr. pro Doctrina Fidei, Instr. de vocatione ecclesiali theologi Donum veritatis (24 Maii

1990), 7-8: AAS 82 (1990), 1552-1553.

109 In Litteris Encyclicis Dominum et vivificantem explicantes locum Io 16,12-13 scripsimus: «

Iesus Paraclitum, Spiritum veritatis, exhibet ut eum qui "docebit et suggeret", ut eum qui ei

"testimonium perhibebit"; nunc vero ait "deducet vos in omnem veritatem". Locutio "deducet vos in

omnem veritatem", prout ad ea refertur, quae Apostoli "non possunt portare modo", imprimis

necessario coniungitur cum exinanitione Christi, passione et Cruce peracta, quae eo tempore, quo

has protulit voces, iam impendebat. Postea tamen patefit illud "deducere in omnem veritatem"

necti non solum cum scandalo Crucis, sed etiam cum iis omnibus, quae Christus «fecit et docuit»

(Act 1,1). Re enim vera mysterium Christi, ut totum, postulat fidem, cum haec hominem in mysterii

revelati "realitatem" opportune inducat. Illud ergo "deducere in omnem veritatem" in fide et per

fidem ad effectum adducitur: quod Spiritus veritatis operatur, idque ex eius actione in homine

promanat. Hac in re Spiritus Sanctus est hominis summus magister, est lux spiritus humani », n. 6:

AAS 78 (1986), 815-816.

110 Cfr Conc. Oecum. Vat. II, Const. dogm. de divina Revelatione Dei Verbum, 13.

111 Cfr Pontificia Commissio Biblica, Instr. de historica Evangeliorum veritate (21 Aprilis 1964):

AAS 56 (1964), 713.

112 « Liquet etiam Ecclesiam non cuilibet systemati philosophico, brevi temporis spatio vigenti,

devinciri posse: sed ea quae communi consensu a catholicis doctoribus composita per plura

saecula fuere ad aliquam dogmatis intellegentiam attingendam, tam caduco fundamento procul

dubio non nituntur. Nituntur enim principiis ac notionibus ex vera rerum creatarum cognitione

deductis; in quibus quidem deducendis cognitionibus humanae menti veritas divinitus revelata,

quasi stella, per Ecclesiam illuxit. Quare mirum non est aliquas huiusmodi notiones a Conciliis

Oecumenicis non solum adhibitas, sed etiam sancitas esse, ita ut ab eis discedere nefas sit »: Litt.

Encycl. Humani generis (12 Augusti 1950): AAS 42 (1950), 566-567; cfr Commissio Theologica

Internationalis, docum. Interpretationis problema (Octobre 1989): Ench. Vat. 11, nn. 2717-2811.

7.9 Page 69

▲back to top

113 « Ipse autem sensus formularum dogmaticarum semper verus ac secum constans in Ecclesia

manet, etiam cum magis dilucidatur et plenius intellegitur. Christifideles ergo se avertant oportet

ab opinione secundum quam [...] formulae dogmaticae (aut quaedam earum genera) non possint

significare determinate veritatem, sed tantum eius commutabiles approximationes, ipsam

quodammodo deformantes seu alterantes ». S. Congr. Pro Doctrina Fidei, Decl. circa Catholicam

Doctrinam de Ecclesia contra nonnullos errores hodiernos tuendam Mysterium Ecclesiae (24 Iunii

1973), 5: AAS 65 (1973), 403.

114 Cfr Congr. S. Officii, Decr. Lamentabili (3 Iulii 1907), 26: ASS 40 (1907), 473.

115 Cfr Ioannes Paulus II, Allocutio apud Pontificium Athenaeum « Angelicum » (17 Novembris

1979), 6: Insegnamenti, II, 2 (1979), 1183-1185.

116 N. 32: AAS 85 (1993), 1159-1160.

117 Cfr Ioannes Paulus II, Adhort. Ap. Catechesi tradendae (16 Octobris 1979), 30: AAS 71

(1979), 1302-1303; Congr. pro Doctrina Fidei, Instr. de vocatione ecclesiali theologi Donum

veritatis (24 Maii 1990), 7: AAS 82 (1990), 1552-1553.

118 Cfr Ioannes Paulus II, Adhort. Ap. Catechesi tradendae (16 Octobris 1979), 30: AAS 71

(1979), 1302-1303.

119 Cfr ibid., 22, l.m., 1295-1296.

120 Cfr ibid., 7, l.m., 1282.

121 Cfr ibid., 59, l.m., 1325.

122 Conc. Oecum. Vat. I, Const. dogm. de fide catholica Dei Filius, IV: DS 3019.

123 « Nemini idcirco licet theologiam tractare, quasi de quibusdam agatur notionum eius

collectaneis: sed quivis sciat oportet se arcte coniunctum esse debere cum hoc munere docendi,

cum hoc munere veritatem docendi, quod Ecclesiae ipsi incumbat ». Ioannes Paulus II, Litt.

Encycl. Redemptor hominis (4 Martii 1979), 19: AAS 71 (1979), 308.

124 Cfr. Conc. Oecum. Vat. II, Declaratio de libertate religiosa Dignitatis humanae, 1-3.

125 Cfr Adhort. Ap. Evangelii nuntiandi (8 Decembris 1975), 20: AAS 68 (1976), 18-19.

126 Const. past. de Ecclesia in mundo huius temporis Gaudium et spes, 92.

7.10 Page 70

▲back to top

127 Cfr ibid., 10.

128 Prologus, 4: Opera omnia, Firenze 1891, t. V, 296.

129 Cfr Decr. de institutione sacerdotali Optatum totius, 15.

130 Cfr Ioannes Paulus II, Const. Ap. Sapientia christiana (15 Aprilis 1979), artt. 67-68: AAS 71

(1979), 491-492.

131 Ioannes Paulus II, Discorso all'Università di Cracovia per 600o anniversario dell'Alma Mater

Jagellonica (8 Iunii 1997), 4: L'Osservatore Romano, 9-10 Iunii 1997, p. 12.

132 «he noerà tés písteos trápeza»: S.P.N. EPHIFANIUS, Homilia in laudes Sanctae Mariae

Deiparae: PG 43, 493.