Viedma mak sidade ida besik tasi ibun Atlantiko nian no mota Rio Negro. Anin neba diak tebes. Iha uma salesiana iha neba, iha farmasia no hospital hamutuk ho kolegio. Fatin ne’e diak tebes ba ema moras ida atu hela hodi hetan fali isin diak.

Iha 1889, bispo salesiano, Mons. Cagliero hare katak ema barak mate tan deit la iha aimoruk. Ne’e duni, nia halo desisaun atu loke farmasia ida iha kolegio salesiano. Molok atu sai salesiano, foinsa’e ida, naran Padre Evasio Garrone, sai ona infermeiro iha forsa italiana. Mons. Cagliero haruka nia atu loke farmasia ne’e. Iha farmasia ne’e, ema riku sira selu, maibe ema kiak sira selu deit buat nebe sira bele selu, no dala ruma, sira la selu buat ida. Kooperador salesiano sira mak buka osan atu taka kiak sira nian.

Wainhira Padre Evasio sei iha forsa italiana, nia aprende barak kona ba aimoruk no mos kona ba ema nia moras. Hodi hare deit ema, nia hatene kedas ema ne’e moras sa. Tan la iha doutor, ema hotu iha Viedma halai ba Padre Evasio, hodi bolu nia “doutor.”

Loron ida, Padre Evasio husu Padre Direitor kolegio nian atu akompania nia ba hare ema moras ida. Ema moras ne’e toba iha fatin nebe kasihan liu. La iha ema atu tau matan ba nia. Nia hein deit atu mate. “Ita bele husik nia iha ne’e?” Padre Evasio husu. Padre na’in rua hateke ba malu, hafoin sira dehan ba ema moras ne’e, “Ami sei fila fali mai.”

Padre na’in rua ne’e ba koalia ho Mons. Cagliero hodi dehan: “Monsignor, presisa harii hospital iha ne’e.” Bispo hanoin fali buat nebe Don Bosco dehan ba sira wainhira sira husik Genoa atu ba misaun: “Tau matan di-diak ba ema moras sira, ba labarik sira, ba katuas no ferik sira, no ba ema kiak sira, no imi sei hetan Maromak nia bensa no ema sira nia laran diak.” Ne’e duni, amo bispo hatan: “Tebes, presisa hospital ida.”

Iha kolegio, iha balada luhan ida. Sira hamos fatin ne’e di-diak hodi tau aimoruk ba nia atu oho ular sira hotu. Madre sira tau tan mina morin atu halakon dois uluk nian. Sira lori mai tobafatin ida, kulsaun, kadeira ida – hospital pronto ona! Sira ba lori ema moras ne’e, hatama nia iha hospital foun ne’e. Iha fulan ida nia laran, ema nebe uluk besik atu mate ne’e sai housi hospital ho isin diak los ona. Ema moras seluk mai tama iha hospital balada luhan nian ne’e.

Wainhira Artemide to’o Viedma iha fulan Marso 1902, hospital ne’e boot ona. “Doutor” Padre Evasio tau matan ba nia.

Artemide hakerek nune’e ba nia mama: “Ho ksolok mak hau to’o iha ne’e hodi hetan hau nia maluk salesiano sira. Kona ba hau nia saude, hau konsulta ona ho doutor, Padre Evasio, nebe dehan katak iha fulan ida nia laran, hau isin diak ona.” Nia ho Padre Evasio hakneak iha Nossa Senhora Auxiliadora nia altar oin, no Artemide halo promessa katak nia hetan karik isin diak, nia sei saran nia moris tomak atu tau matan ba ema kiak sira nebe moras. Nossa Senhora simu duni Artemide nia promessa, maibe la fo kedas isin diak ba nia.

Nia “mear” – nune’e mak Artemide bolu nia moras, maibe lo-los nia moras tuberkolosi (TBC)--- ataka nia nafatin. Maibe nia iha tempo barak atu deskansa. Komunidade salesiana tau matan di-diak ba nia. Nia fiar maka’as iha Nai nia tulun atu halo nia hetan fali isin diak, maski nei-neik. Nune’e, iha 1904, nia bele fo tulun ona ho nia serbisu iha farmasia laran. Iha 1908, superior sira husik nia halo nia votos nudar irmaun salesiano ida.

Sai amlulik? Iha tempo ne’e, Artemide sai ona ema ida nebe metin liu iha farmasia laran. Nia aprende ona buat barak nudar infermeiro. Ema hotu iha neba hanoin katak nia la iha karik, hospital la bele ba oin. No aat liu tan, iha tinan 1911, Padre Evasio mate teki-teki. Nune’e, Irmaun Artemide hetan Farmasia Saun Francisco nian no Hospital Saun Jose nian iha nia liman.

Knaar todan duni! Problema ida tan mosu housi estadu. Maski estadu rasik la bele tau matan ba ema moras sira iha Viedma, nia fo todan tan ba sira nebe bele tau matan. Estadu esige katak doutor ida sai responsavel ba hospital. Ikus mai, Padre Superior ten ke bolu doutor ida atu tau iha hospital nia oin, maibe se mak tau matan lo-los mak Irmaun Artemide. Nudar chefe hospital nian, Irmaun Artemide hetan problema barak.

Hospital foun

Iha tinan 1913, superior sira deside atu harii hospital foun. Osan la iha, maibe sira hatene katak osan sei mai. Sira halo komite ida, hala’o loteria no buat oi-oin. La kleur, hospital foun hamriik ona. La dun boot, maibe metin. Uma ho andar rua, no sala atu halo operasaun mak sala diak liu tuir tempo no situasaun neba.

Irmaun Artemide iha serbisu barak liu tan: nia mak dirige hospital tomak, halo kompras, selu ema, halo kontratu, sosa aihan ba moras sira, hare kona ba kusina no limpesa, no wainhira la iha ema atu dasa rai ka hamos kuarto sira, nia rasik mak halo serbisu ne’e. Serbisu susar no todan liu mak buka osan. Serbisu ne’e fo ulun fatuk moras ba nia to’o mate. Iha hospital, hanesan mos iha farmasia, se mak bele selu, selu; se mak la bele, la selu! Ema barak liu mak la selu.

Iha 1915, hospital simu ema moras na’in 189. Housi komarka mos, estadu haruka ema dadur nebe moras atu hela iha hospital, tamba iha neba mos ema bele moras, no sira nia infermeria la to’o atu tau matan ba sira.

Irmaun Artemide sa’e bisekleta hodi ba housi uma ba uma atu buka osan. La kleur, ema hatene ona. Wainhira nia sa’e bisekleta ho faru mutin, ne’e katak Irmaun Artemide ba hare ema moras ida, maibe wainhira nia usa sapeu, ne’e katak nia ba buka osan ka husu osan housi ema riku ruma.

Iha tinan 1914, estadu argentino halo Irmaun Artemide sai sidadaun argentino. Nia haksolok tebes, basa nia hadomi rai ida ne’e nebe sai ona nia rasik nia rai.

Iha tinan 1915, ema dadur ida moras, no estadu haruka nia atu hela iha hospital. Iha kalan, ema ne’e halai. Sira nebe hirus Kreda iha Viedma aproveita okasiaun ida ne’e atu fo susar ba Kreda nia emar. Sira akusa Irmaun Artemide ho akusasaun “la hatene tau matan ba ema dadur ida.” Lo-los, knaar ida ne’e polisia nian, la’os infermeiro nian!

Ema hare hakfodak wainhira polisia sira lori Irmaun Artemide ba komarka. Povu sira ba komarka atu hare nia: salesiano sira, infermeiro sira ho ema moras sira nebe diak ona uitoan, Irmaun Artemide nia belun sira iha sidade laran, no mos labarik sira housi kolegio. Labarik sira ne’e ba visita Irmaun Artemide hodi lori banda, no toka tuir dalan. Sira toka maka’as teb-tebes atu ema hotu bele rona.

Liu tiha loron tolu, estadu haruka Irmaun Artemide hamriik iha tribunal. Tribunal nakonu teb-tebes. Sira hotu hare polisia sira ho mauser no katana, akompania Irmaun Artemide housi komarka ba tribunal. Irmaun Artemide kaer deit tersu iha nia liman, hodi reza no hamnasa ba povu sira. Fila housi tribunal ba komarka, hanesan ne’e mos, maibe ema atu hare nia barak liu tan. Liu tiha loron lima iha komarka laran, Irmaun Artemide fila ba uma. Irmaun Artemide bolu loron lima ne’e nia “feriados”. Wainhira nia fila ba uma, ema barak akompania nia hanesan liurai boot ida!

Besik hospital, ema loke farmasia seluk. Ema ne’e iha diploma farmako nian, no nia hakarak obriga misaun nia farmasia atu taka. Tuir ukunfuan estadu nian, misaun nia farmasia ten ke taka duni tamba la iha ema diplomado atu tau matan ba nia. Farmasia ne’e taka duni karik, ema kiak sira sei la hetan tan aimoruk. Irmaun Artemide hetan susar barak liu. Ema ameasa nia, nia ten ke selu multa, nia ten ke taka farmasia ba tempo ruma. Maibe, iha 1917, nia halo luta hodi manan: nia prepara nia an ba esame universidade farmako nian iha La Plata. Pronto tiha, nia tuir esame, hodi manan diploma farmako nian. Ema ida la bele ona haruka nia atu taka farmasia misaun nian.

Loron loron, Irmaun Artemide hader tuku lima dader; dala ruma, tuku haat ho balun deit, Irmaun Artemide hader ona. Nia sunu lakan ahi oan no ba uma Kreda. Ema seidauk iha karik, nia taka oin ba rai, mesak iha Maromak futar oin. Tuir mai, nia halo meditasaun hamutuk ho komunidade, hafoin loke nia klamar ba Kristu nebe hela iha Eukaristia. Nia halo ne’e loron loron to’o loron hatnulu resin ida molok nia mate.

Iha dader, Missa hotu tiha, nia ba visita ema moras sira. Nia husu bei-beik, “Ema hotu sei dada iis ka?” No sira hatan, “Hot-hotu sei dada iis, Irmaun!” “Obrigado ba Nai!” Nia dehan teni.

Nia visita tobafatin ida-ida hodi hare keta ema presisa buat ruma karik. Hafoin ba hemu kafe no hola matebisio ruma. Nia han lalais. Ne’e hotu tiha, nia ba fali hospital atu hare ema moras sira.

Hare tiha sira nebe iha hospital laran, nia sa’e bisikleta atu hare sira nebe moras iha uma. Wainhira farmako sira inventa ona penisilina, nia ten ke serbisu maka’as liu tan, basa ema barak husu nia atu sona sira iha uma.

Maibe iha meio dia, nia pronto nafatin atu dere simu ba komunidade. Nia halo ne’e oin sa, la hatene los! Ba nia, sinu ne’e Maromak nia lia. Nia dere ho devosaun. Nia reza “Nai Maromak nia anju…” hodi taka matan atu bele konsentra didiak.

Han hotu tiha, nia halimar ho ema moras sira nebe diak ona uitoan. Nia halimar ho laran, hodi tau nia an tomak ba jogo. Ida ne’e mos, nia halo ba Nai; tan ne’e nia hakarak halimar di-diak.

Tuku rua loraik, nia sa’e fali bisekleta atu hare ema moras sira. Fila ba uma atu halo merenda. Nia nunka husik merenda ne’e, tan nia hatene katak ne’e diak ba nia saude hodi fo forsa ba nia, nune’e nia bele serbi diak liu tan. Dala ruma, nia hela iha hospital atu hare osan ho nia emar sira, ka atu hadia buat ruma.

Wainhira ema moras sira han iha kalan, nia ba farmasia atu prepara aimoruk sira. Iha tempo neba, ten ke kahur aimoruk oi-oin tuir doutor nia haruka, la’os hanesan ohin. Ita sosa aimoruk nebe pronto ona; hemu deit.

Wainhira ema moras sira reza orasaun kalan nian, nia mos iha neba iha sira leet, hodi reza ho sira. Orasaun hotu tiha, nia fo “Boa noite” ba sira. Nia haktuir buat barak kona ba Don Bosco; nia fo komentario kona ba santu sira loron nian. Nia hatene santu sira hotu nia moris.

Molok atu han kalan, nia hatan ba surat sira nebe nia simu, ka koalia ho hospital nia emar sira. Tinan tinan, sira ne’e sai barak liu tan. Ba balun, nia fo konseliu; ba seluk, nia hatan ba sira nia pergunta sira; ba seluk tan, nia haruka buat ruma. Enkontro sira ne’e hanesan eskola ida, iha nebe nia kolaboradores sira aprende buat barak, hodi hakarak halo karidade liu tan.

Tuir mai, nia han ho komunidade. Han hotu tiha, nia ba fali hospital atu hare buat hotu nebe sei presisa ba loron aban; ka la iha buat ruma karik, nia ba estuda tan kona ba moras sira no sira nia tratamento. Nia hakarak hatene buat hot-hotu kona ba moras sira. Tansa moras sira ne’e mosu, moras sira nia sinal sira mak nebe los; oin sa bele trata no kura sira. Nia le’e mos ba nia klamar nia diak. Nia le’e kona ba santu sira nia moris, kona ba moris nudar religioso, no kona ba dalan atu sai santu liu tan. Nia le’e to’o tuku sanulu ka sanulu resin ida. Dala ruma, ema bolu nia iha kalan atu hare ema moras iha sidade laran. Sira husu diskulpa tan book nia, maibe nia hatan nafatin: “Hau ten ke mai hare, no imi ten ke mai bolu.”

Iha vikariato apostoliko Viedma ninian, ema hotu hatene nia, maski sira la hatene nia naran lo-los. Ba ema nebe koalia espanyol, susar atu temi nia naran; hakerek nia susar liu tan! Balun dehan “Artemiro”, “Artensio”, “Artemisco”; balun tan dehan “Arkimede”. Nia apelido mos fo problem ruma: sira hakerek “Sati”, “Sapti”, “Sacti”. Sira nebe hatene liu tan hakerek “Zatting”, “Zatez” ka “Sates”. Sira nebe hakarak hatudu respeitu usa “Donzati”. Sira usa “Don” nebe ema italiano sira usa ba amlulik sira no ema espanyol sira usa atu hanaran ema sira housi ran liurai.

Maibe nia la gosta “don” ne’e. “Bolu hau ‘Zatti’ no ne’e to’o ona!” nia dehan bei-beik. Ba sira nebe bolu nia “Don”, nia dehan “Para ostentar el don, hay ue tener algo de algodon” katak atu bele usa “don”, ten ke iha buat ruma ho kabas rahun.”

Povo sira deside ona atu usa “don”, basa ba sira, nia ema importante ida. Nia sai mos ema nebe isin maka’as no boot. Nia ibun rahun halo nia sai hanesan ema boot ida nebe ema tauk; maibe ibun rahun sira ne’e la bele subar hamnasa nebe mosu iha nia oin nafatin. Mear maka’as uluk nian nebe halo nia hirus matan atu rebenta ona, lalatak ida mos la mosu ona. Lo-los, ema nebe uluk moras todan hodi la iha esperansa atu sai diak fali nakfila fali ba ema hotu nia doutor.

3. Doutor isin no klamar nian

“Don Zatti doben, ami foin simu alkohol nebe ita, ho laran luak, haruka mai ami. Ami sei selu hodi reza ‘Ave Maria’ barak. Kumprimentu ba belun diak sira iha Cottolengo (hospital) Patagonia nian.” Surat ida ne’e iha tinan 1944 hatudu buat ruma kona ba Irmaun Artemide nia laran no nia serbisu.

Irmaun Artemide hadomi ema sira nebe terus no iha susar laran. Susar atu hanoin kona ba Irmaun Artemide ketak housi ema moras sira nebe nia tau matan, no hanesan ema moras sira sai moras duni atu nia bele tau matan ba sira. Wainhira nia halo kurativo ba sira, nia kanta atu sira la bele sinti todan. Dala ruma, nia koalia kona ba buat seluk nebe ksolok liu atu sira nia terus sai kmaan. Ema moras ida dehan kona ba Don Zatti: “Nia hanesan inan ida ba nia oan sira.”

Fetoran ida nebe tama iha hospital ho moras todan dehan katak wainhira nia tama, Don Zatti hamnasa maka’as. “Hau hanoin katak nia hamnasa hau, maibe ikus mai, hau hare katak nia hamnasa tamba nia sinti haksolok atu serbi.” Fetoran ne’e hetan fali isin diak. Ikus mai, nia mos sai infermeira ida.

Doutor ida nebe serbisu hamutuk ho Don Zatti ba tinan barak dehan: “Don Zatti la’os deit doutor nebe hatene lo-los aimoruk sira. Nia rasik mak aimoruk, basa hodi nia presensa, ema moras hetan fali isin diak; tan nia liafuan, nia knananuk no nia halo komiko.”

“Rona ba aikakeu nia lian”

Nia tau matan liu-liu ba sira nebe sira nia moras hamoe sira. Nia haketak sira atu ema la bele hatene sira nia moras. Sira nebe iha kankro, sira nebe iha kanek nebe dois. Nia hakarak katak nia rasik mak tau matan ba sira, la husik ema seluk tau matan ba sira ka fo haris sira. “Don Zatti, ita la tauk mikrobio sira?” “Lae, hau nia mikrobio sira maka’as liu, no sira sei han mikrobio sira seluk.”

Irmaun Artemide buka atu halo ema moras sira sai kontenti. “Imi hakarak han sa ida loron ne’e?” nia husu sira, no nia lori housi merkado buat nebe sira husu. Nia hatene katak ba ema moras balun, hahan ne’e mak ksolok ikus nebe sira sei koko iha rai ne’e. Nune’e mos, kona ba aimoruk. Dala ruma presisa aimoruk nebe karu liu, maibe atu fo ksolok ba ema moras sira, nia buka hetan aimoruk ne’e.

Ema moras balun nia parenti sira horik dook. Sira la hatene hakerek. Irmaun Artemide hetan tempo atu hakerek ba tio tia ka primo prima ruma.

Wainhira nia ba visita ema moras sira iha sira nia uma, no nia hare katak sira kiak liu, nia husik osan iha meja hamutuk ho aimoruk.

Dala ruma, ema moras ida too mai no hospital nakonu ona. Irmaun Artemide lori ema moras ne’e ba nia kuarto rasik hodi tau nia iha nia tobafatin. Iha kalan, nia nahe biti iha rai no toba neba. Dala ruma nia tur deit iha kadeira, tau nia liman iha meja no toba nune’e. Nia tobafatin sai fali ema hotu nia tobafatin. Doutor ida mos, Dr. Pietrafaccia, nebe sai moras, toba iha neba too nia mate.

Kalan ida, ema moras ida mate. Ten ke hasai nia housi hospital no tau nia iha mortuario. Irmaun Artemide atu lori nia neba, maibe tuir dalan, nia hanoin hikas katak mortuario ne’e nakonu ona. Halo nusa? Irmaun Artemide lori nia ba nia kuarto, tau ema mate ne’e nia isin iha nia tobafatin! Iha dader, ema husu nia, “Don Zatti, ita la tauk?” “Tamba sa? Ami na’in rua toba hela. Ho ema moris mak ita bele tauk. Ema mate, lae! Mos, ema mate sira la namkorok.”

Maibe kalan ida, Irmaun Artemide lori ba nia kuarto ema moras ida nebe namkorok maka’as iha kalan tomak. Loron tuir mai, ema hotu hare katak Irmaun Artemide la toba iha kalan. Sira seluk besik atu si’ak nia, maibe nia hatan, “Hau kontenti katak nia namkorok maka’as kalan tomak. Wainhira nia namkorok, hau dehan ba hau an rasik: ‘Obrigado ba Nai, nia sei moris.’”

Irmaun Artemide hadomi ema nebe terus. Ema moras ida terus teb-tebes. Irmaun Artemide hakbesik nia hodi dehan, “Reza atu Maromak halo kmaan o nia terus. Hare ba, manulin sira mos reza. Rona ba manulin sira nia lia iha ai leten. Sira reza tuir sira nian.”

Dala ida, doutor ida lakon nia pasiensia tan ema moras tanis maka’as. Irmaun Artemide dehan, “Doutor, ita rona aikakeu sira nia lia? Sira dehan sa?” Doutor ne’e hatan, “Hau la hatene.” “Diak,” Irmaun Artemide dehan fali, “Rona ema moras sira nia tanis. Sira kasihan tebes, hanesan aikakeu sira!”

Lo-los, iha tinan lima nulu nebe nia serbisu iha hospital, Irmaun Artemide la toman ho ema nia terus. Nia la bele hakmatek. Doutor Sussini dehan kona ba nia, “Iha ema moras sira oin, Irmaun Artemide halimar, halo komiko atu fo aten berani ba sira, maibe wainhira nia mesak, nia tanis sub-subar.” Wainhira nia la bele fo tulun ba nia maluk, ami hare nia tanis,” infermeira ida dehan.

Nia ba hodi hamnasa

Irmaun Artemide matenek. Nia ba universidade karik….! Maibe nia la bele lakon tempo hodi hanoin an rasik. Iha kalan, nia hader atu bele estuda buat ruma kona ba moras sira. Wainhira iha 1917 nia ba La Plata atu tuir esame, nia la hetan susar atu tuir esame. Nia la hetan susar atu manan nia diploma.

Nia tau hamutuk teoria no matenek nebe nia hetan housi esperiensa. Sira lori ba nia foinsa’e ida nebe foin halo tinan sanulu resin hitu. To’o tempo neba, doutor sira fo kurativo ba nia nudar ema nebe moras tuberkolosi. “Lori nia ba hospital,” nia dehan wainhira nia hare ona nia didiak. “Hau hare labarik ne’e hamlaha liu fali moras.” Foinsa’e ne’e tama tiha iha hospital, Irmaun Artemide fo reseita ba nia nune’e: sasouru barak, bisteka ruma, feuk eropa, modo tahan no aifuan, no mos tua uvas kopu ida nakonu. Liu tiha fulan ruma, foinsa’e ne’e ba fali serbisu iha to’os, isin diak los ona.

Hamutuk ho nia matenek no esperiensia, Irmaun Artemide hatene lo-los ema nia laran: “Aimoruk fo tulun duni,” nia dehan fila fila, “maibe isin la hatan karik, aimoruk sira la bele halo buat ida.” Iha madre salesiana sira nia uma, iha grupu ferik sira nebe hein deit Maromak bolu sira. Dala barak Irmaun Artemide fo deit ba sira be kahur ho masin midar, no sira diak ona. Sira fiar nia maka’as, no iha loron nebe tuir mai, sira fo agradese ba nia hodi dehan, “Irmaun, ita nia aimoruk tulun hau teb-tebes.”

Ema ida dehan, “Irmaun Artemide nia espiritualidade maka’as teb-tebes. Nia koalia ba ema moras sira kona ba Maromak; nia tulun sira atu simu Maromak nia hakarak.” Kondoutor ida naran Nazario Contin moras isin manas tifus nian. Irmaun Artemide ba nia uma hodi tau atan ba nia ba fulan rua. “Hau debe hira ba Irmaun?” nia husu. Irmaun Artemide hatan, “Ita hakarak fo hira mai hau? La presisa.” “Lae, hau ten ke selu buat ruma,” kondoutor ne’e insiste. “Diak, ba konfessa no komunga didiak. Ne’e to’o ona.”

Iha Julho 1936, ema lori labarik ida housi dook. Nia kamutis liu, susar mos atu hamriik. Nia moras todan teb-tebes, no bele mate de repente. Irmaun Artemide simu nia nudar oan ida. Nia prepara nia ba primeira komuniaun, sosa sapeu mutin ba nia, no lori nia ba katedral atu simu Jesus. Iha kalan neba, nia sinti aat liu. Sira bolu Irmaun. “Don Zatti, hau atu mate ona!” labarik dehan. Irmaun Artemide nebe akompania ema barak iha sira nia agonia, hatan: “Diak, o hakarak tebes atu ba ona lalehan, halo lai sinal krus nian ida didiak, tau o nia liman hamutuk ba, hafoin hodi hamnasa, ba lalehan ho ksolok.” Labarik halo duni buat nebe Irmaun Artemide dehan, no hodi hamnasa, nia iis kotu.

Iha dader, Irmaun Artemide dehan ba doutor: “Doutor, sei hanoin hikas labarik nebe moras? Nia mate ona, maibe iha buat ruma nebe hau admira; nia mate hodi hamnasa.” Doutor ba atu hare. Tebes duni, labarik ne’e sei hamnasa hanesan Irmaun Artemide dehan ba nia molok atu mate.

Feto monok

Iha hospital, iha ema ida nebe hela kleur iha neba hanesan Irmaun Artemide. Ema ne’e feto monok ida. Padre Bonacina lori nia ba hospital iha tinan 1894, molok Irmaun Artemide too iha neba. Padre Bonacina hetan nia mesa-mesak iha to’os laran hanesan balada ida. Nia familia lakohi simu nia; husik nia mesak deit. Nia la’o tuir bibi sira, hodi la’o mos hanesan bibi sira, ho ain no liman. Buat uluk nebe infermeiro sira hanorin nia iha hospital mak atu la’o los fali hanesan ema. Loron ida, nia monu iha be matan, no tan tauk teb-tebes, nia sai monok. Iha hospital, ema halo hatais ba nia ho hena karong nian, basa nia lakohi tau vestido. Wainhira ema tau hatais ba nia, nia les hotu deit. Loron ida, Irmaun Artemide fo manta ho kor oi-oin ba ema moras sira. Loron tuir mai, Irmaun Artemide hare katak feto ne’e nia manta les hotu ona. Maibe feto ne’e gosta halimar ho boneka sira. Nia hare boneka ruma, nia buka atu na’ok nia. Loron ida, Irmaun Artemide lori hena ho borda no trinkos sira. Loron tuir mai, hena ne’e les hotu ona, no trinkos sira lakon hotu. Loron seluk, feto matebian ida iha mortuario nia sapatu lakon; maibe la dook housi neba, ema hare feto monok ne’e buka atu tau sapatu ne’e. Feto monok ne’e demais ona, ten ke halo buat ruma. Doutor no infermeiro sira dehan ba Irmaun Artemide, “Baku nia; si’ak nia didiak!” Irmaun Artemide hatan, “Tansa? Nia kasihan ona, ita nebe hanoin mos la bele aumenta tan nia terus.”

Feto monok ne’e hela iha hospital ba tinan hatnulu resin ualu, hodi buka atu hato’o buat nebe iha nia laran, maibe liafuan ida deit mos la sai housi nia ibun.

Hatais ida ba Na’i

“La iha buat ruma nebe boot liu no furak liu fali ema kiak ida wainhira ita hare Na’i Jesus iha nia.” Liafuan sira ne’e S. Vicente de Paulo nian, maibe sira hatudu Irmaun Artemide nia segredo. Nia hare iha ema kiak sira Na’i Jesus Kristu rasik.

Ba madre nebe toma konta hatais sira, nia dehan: “Madre, hare to’ok ba keta iha karik hatais ida ba Na’i.” Wainhira madre fo hatais ida ba nia atu fo ba ema kiak ruma, nia husu: “La iha hatais nebe furak ida ne’e, ka? Ba ita nia Na’i Jesus, ita ten ke fo buat nebe diak liu.” Na’i Jesus ne’e mak ema kiak ida nebe mosu iha hospital iha kondisaun nebe kasihan liu.

Ba infermeira ida, Irmaun Artemide dehan, “Alin, hadia tobafatin ida ne’e ba Jesus.” Indio ida foin mosu iha hospital. Dala seluk, labarik ida to’o iha hospital ho hatais nebe kiak teb-tebes. Irmaun Artemide dehan ba madre, “Madre, ita iha hatais ba Jesus nebe foin halo tinan sanulu?”

Loron ida, doutor ida hare Irmaun Artemide simu iha hospital ema moras ida nebe hospital seluk lakohi simu. Doutor ne’e dehan ba Irmaun, “Ita simu nafatin sira nebe aat liu!” “Lae, mai hau, ida ne’e mak diak liu,” Irmaun Artemide hatan.

Iha tan labarik ida nebe hela kleur iha Irmaun Artemide nia hospital. Labarik ne’e moras ho makrosefalo, katak ulun boot resin. Nia ho Irmaun Artemide halo buat oi-oin. Maibe loron ida, ema lori ba Irmaun Artemide notisia katak nia hakarak karik, hospital ida iha Buenos Aires pronto atu simu labarik ne’e. Irmaun Artemide hatan katak la presisa. “Tansa?” ema husu. “Tamba ema moras sira hanesan nia mak lori Maromak nia bensa mai ita,” Irmaun Artemide hatan.

Iha doutor sira leet, iha ida nebe la fiar Maromak. Maibe doutor ne’e dehan, “Wainhira hau hare Irmaun Artemide, hau nia fiar laek ne’e namlele hela. Iha karik santu sira iha rai, Irmaun Artemide mak ida. Wainhira hau kaer tudik atu halo operasaun no hau hare Irmaun Artemide ho nia terso, hau sinti katak kuarto nakonu ho buat ruma nebe la’os rai ne’e nian, maibe Maromak nian.”

4. Maromak mak tau matan

Hospital no farmasia nebe Irmaun Artemide hala’o ema kiak sira nian. Tan ne’e iha tusan barak, osan la to’o. Halo nusa? Los duni, Irmaun Artemide la gasta osan ba nia an rasik. Iha tinan haat nulu nia laran, osan barak liu housi Irmaun Artemide nia liman; maibe doit ida deit mos la belit ba nia limanfuan. Irmaun Artemide hatais hanesan ema kiak ida; dala barak, nia usa ropa nebe ema mate husik iha hospital. Nia sapeu mos nebe nia usa hahu iha tinan 1907 mai housi ema moras ida. Wainhira tempo diak, nia tau sapeu lo-los; wainhira udan tau, nia tau fali sapeu nia laran iha liur. Wainhira nia to’o uma ruma ho bisikleta, nia tau sapeu ne’e iha volante nia leten atu hamaran nia. “Tamba sa la mai ho sombrino ida, Irmaun?” ema husu. “Ita bele hetan sombrino nebe diak liu fali hau nia sapeu iha nebe?” nia hatan.

Irmaun Artemide la’o ba la’o mai ho nia bisikleta. Wainhira nia bisikleta aat liu ona no la bele la’o, belun ida fo bisikleta seluk ba nia. Ema fo kareta ba doutor sira atu lori ema moras sira. Kareta ne’e Dodge ida. Wainhira Irmaun Artemide hare kareta ne’e, nia laran susar. Ikus mai, nia organisa loteria ida, hodi tau kareta ne’e nudar premio. Nune’e nia manan osan ba hospital. Nune’e nia sinti an kiak hanesan Kristu; nia laran hakmatek ona.

Loron ida tan, nia belun sira hanoin nia teb-tebes la’o kole ho bisikleta. Sira hakarak fo kareta kiik ida ba nia. Maibe nia lakohi simu. Tuir mai, sira ofrese motor kiik ida ba nia atu tau ba nia bisikleta, maibe nia dehan nafatin “Lae! Iha loron nebe hau sei presisa motor ida atu la’o ba la’o mai, ne’e katak hau la bele halo buat ruma ona; la bele sona ema ka fo kurativo ba ema moras sira ona.”

Nia la interese kona ba osan. Ho ema seluk, nia laran luak liu. Ba ema moras sira, nia pronto atu gasta osan barak. Nia dehan fila fila: “Osan la serbi atu halo diak karik, osan ne’e la serbi ba buat ida.” Wainhira nia haruka atu sosa buat ruma, no ida nebe toma konta hatan katak nia estraga deit osan, nia hatan: “Sosa ba hodi lalika hanoin barak; Maromak riku liu.”

Konto numero 226

Irmaun Artemide nia tusan boot duni; maibe nia fiar liafuan evangeliu nian, “Husu ba, imi sei simu; buka ba, imi sei hetan; tuku odamatan ba, odamatan sei loke ba imi.” Irmaun Artemide fiar liafuan hirak ne’e ho laran metin. Nia tusan sira halo metin liu tan nia fiar katak Maromak tau matan.

Los duni, nia la fiar katak Maromak sei haraik anju ida ho bornal iha nia liras. Nia hatene katak Maromak husu ema nia tulun nafatin. Tan ne’e, nia reza maka’as, no mos nia la’o ba la’o mai atu buka ema nia tulun. Nia dehan, “Hau la husu Maromak atu haruka osan mai hau. Hau husu Nia atu fo hatene mai hau osan iha los nebe.” Wainhira ema sisi tusan ba nia no nia osan la iha, nia sa’e bisikleta hodi buka belun sira. Wainhira nia tau hatais nebe diak liu, ne’e katak nia tusan boot liu.

Banko nasional argentino loke banko ida iha Viedma. Irmaun Artemide ba hodi husu impresta. Banko nia emar sira nebe la hatene Irmaun Artemide husu nia garansia ruma, basa garansia la iha karik, la bele husu impresta. Irmaun Artemide hatan, “Hau nia rikusoi? Ema moras no kiak sira na’in haat nulu nebe hela iha hospital. Sira ne’e mak hau nia rikusoi. Ema ida la folin liu fali bibi rihun ida?” Banko nia ulun hakfodak ho risposta ida ne’e, no hetan impresaun boot tebes, nune’e nia fo impresta ba Irmaun. Nune’e, Irmaun Artemide simu konto numero 226. Wainhira nia fila ba uma, nia dehan, “Hare ba oin sa ema moras sira folin boot. Iha banko mos, sira konta.”

Banko la manan karik buat ruma housi Irmaun Artemide nia osan, maibe banko ne’e hetan oportunidade barak atu fo tulun ba ema no hetan mos naran diak iha ema sira nia leet.

Impresta ba Maromak

Kona ba osan, Irmaun Artemide nia administrasaun oin seluk liu. Atu taka tusan ida, nia ba impresta osan housi belun seluk. No atu selu ida ikus ne’e, nia impresta fali housi ema seluk. Maibe ikus mai, nia bele selu hotu.

Irmaun Artemide iha teoria kona ba osan nebe espesial teb-tebes. Bele dehan nune’e: Krisi osan nian mosu wainhira osan la halai. Maromak hakiak rikusoi sira atu rikusoi ne’e la’o housi liman ba liman. Dala ruma, Maromak husik katak osan ne’e la halai. Wainhira ida ne’e mosu, mosu mos ema riku no ema kiak sira. Ema balun hetan osan resin no ema balun fali hetan uitoan liu. Wainhira ema kiak sira laran haksolok ho buat nebe sira iha no ema riku sira usa di-diak sira nia rikusoi, buat hotu la’o diak; maibe wainhira ema kiak sira moris susar liu hodi kuran buat barak no ema riku sira gasta osan arbiru deit, buat hotu la’o la los ona. Osan ten ke halai no la’o housi liman ba liman atu nune’e ema hot-hotu bele haksolok ho osan nia rahun diak sira. Irmaun Artemide hakaas an duni atu halo osan halai. Bele dehan katak nia konsegue halo buat nebe la bele halo atu halo osan halai hodi halo nia serbi ba ema hotu nia diak.

Irmaun Artemide hatene husu osan hodi halo ema fo tan nia domin ba Maromak. “Don Pedro, hakarak impresta osan ba Na’i?” nia husu. “Ba Na’i?” Don Pedro husu. “Ba Na’i duni, Don Pedro, basa wainhira ita impresta osan ba Na’i, ita halo kontratu diak ida.” Irmaun Artemide nia risposta.

Irmaun Artemide bele halo ema nebe laran tos sai fali laran luak, basa iha nia, iha buat ruma nebe Maromak nian. Loron ida tan, ema riku ida hatan aat liu ba Irmaun Artemide. Irmaun fila hodi oin nebe kasihan teb-tebes. Hare ida ne’e, ema riku ne’e bolu nia atan hodi dehan, “Ba lalais, bolu fali Don Zatti kedas mai.” Ema riku ne’e fo buat hirak nebe Irmaun Artemide presisa.

Dala ruma, ema fo hatene ba nia katak osan nebe ema seluk fo ba nia la dun mos (osan nebe na’ok,, osan korupsaun nian…) tan ne’e la bele simu. “Keta tauk,” Irmaun hatan, “Keta laran taridu,” Irmaun hatan, “Hau sei hamos nia iha ahi domin nian. Imi hatene katak karidade mak ahi nebe hamos buat hot-hotu?”

Osan housi Maromak

“Don Zatti, loron ida ami ten ke halo monumento ida ba ita,” ema dehan ba nia, no sei sai duni nune’e. Nia hatan, Diak liu halo kedas ohin ho sasan sira nebe hospital presisa: kabas rahun, ligadura, aimoruk no alkohol.”

Dala ruma, tulun mai housi fatin ka ema nebe ita la hanoin. Sasin ida haktuir katak loron ida, wainhira nia la’o hamutuk ho Irmaun Artemide tuir dalan Viedma nian, tio ida hakbesik ba sira hodi dehan katak nia ten ke ba lalais ba Buenos Aires maibe nia osan la iha atu selu kareta. Halo nusa? Irmaun Artemide buka iha nia bolso hotu, no ikus mai, hetan osan nebe to’o atu selu ema ne’e nia viagem. Irmaun fo osan ne’e ba ema kiak ne’e. Hodi fo agradese ba Irmaun Artemide, ema kiak ne’e la’o ba ho ksolok. Irmaun no sasin ne’e la’o tuir sira nia dalan. La kleur, ema seluk hakbesik sira, fo agradese ba Irmaun Artemide ba favor nebe nia halo tempo liu ba. Hasai osan housi nia bolso hodi fo ba Irmaun, ema ne’e la’o liu ba. Wainhira nia dook ona, Irmaun sura osan nebe nia fo. Los hanesan osan nebe Irmaun fo ba ema nebe ten ke ba Buenos Aires, no peso lima tan. “Maromak nia esmola!” Irmaun hatutan.

Wainhira ema riku sira la fo tulun ba nia, Irmaun halai ba ema kiak sira. Ema bele hakfodak ho tulun nebe ema kiak sira mos fo ba hospital ho sira nia osan kiik. Badae sira, sira nebe halo to’os ka fila liman iha merkado, funsionario sira balun. Maibe loron ida, ema la iha duni atu fo tulun ba nia.

Banko bolu nia. Tempo atu selu impresta boot ida liu ona. Irmaun osan la iha! Nia hakbesik nia belun sira no sira nebe bai-bain fo tulun ba nia, maibe sira mos osan la iha. Irmaun Artemide la’o ba banko hodi reza no tanis. Ema ida hare nia situasaun no halai ba amo bispo. “Amo bispo, Irmaun Artemide iha susar boot nia laran. Nia iha banko, tanis deit basa nia osan la iha atu selu impresta boot ida. Dala ida ne’e, nia la selu karik, nia bele ba komarka.” “Nafatin deit, Zatti ne’e,” amo bispo dehan. Tuir mai, amo bispo bolu amlulik nebe tau matan ba diosese nia osan hodi husu, “Ita iha osan ruma?” “Iha, amo bispo,” padre ne’e hatan, “osan revista diosesana nian.” “Diak, lori osan ne’e lalais ba banko hodi selu Irmaun nia impresta,” amo bispo haruka padre ne’e. Minutu sanulu liu tiha, Irmaun Artemide tanis fali, maibe ho ksolok, tan problema risolve ona.

5. Don Zatti: ema festa nian

Irmaun Artemide la hatene koalia aat kona ba ema seluk. Ba nia, ema hot-hotu mesa diak. Ema hot-hotu Maromak nia oan. Iha Irmaun Artemide nia oin, ema ida la bele koalia aat kona ema seluk. Irmaun sei defende nia kedas. Nia la hatene si’ak. Kolaborador sira iha hospital halo sala karik, nia terus nonok deit, hodi tanis. Irmaun la moe atu tanis.

Loron ida, Irmaun Artemide lori ba hospital autoklav ida (sana atu hamos instrumento sira nebe usa ba operasaun). Autoklav ne’e moderno liu iha tempo neba, no Irmaun gaba an teb-tebes kona ba nia. Nia selu pesos atus lima ba autoklav ne’e…iha tempo neba, ne’e osan barak tebes! Maibe liu tiha loron ruma deit, ida nebe tau matan ba autoklav ne’e haluha tau be iha laran, nune’e ahi han autoklav, sunu aat liu, la bele usa tan. Infermeiro sira hirus ema ne’e, hodi hein katak Irmaun sei duni sai nia housi hospital. Hare tiha autoklav nia kondisaun, Irmaun Artemide dehan katuas Job nia liafuan, “Na’i fo, no Na’i hasai tiha; rahun diak ba Na’i nia naran!” La kleur, nia hamnasa fali ona.

Irmaun la hatene si’ak basa nia ksolok iha nia laran boot tebes. Ksolok laran nian ne’e mak nia kondisaun normal, kondisaun loron loron nian. Nia ema ksolok na’in; nia ema festa nian. Ema nebe koalia ho nia ten ke haksolok mos, tan Irmaun nia ksolok daet ba nia.

Arloji rua

Loron ida, doutor ida husu ba nia, “Don Zatti, ita boot kontenti, ka?” Irmaun hatan, “Hau kontenti duni, ita fali?” Doutor ne’e hatan, “Hau. Lae!” Irmaun fo hatene ba nia ninia segredo kona ba ksolok. “Ksolok ne’e la mai housi liur; ema ida-ida lori ksolok iha ninia laran. Ita kontenti ho buat nebe ita iha karik, ita sei haksolok. Ne’e mak buat nebe Na’i hakarak housi ita, katak ita lalika hanoin barak; kona ba buat seluk, Maromak mak hatene.”

Tan ne’e, Irmaun bele hamnasa wainhira iha terus. “Maromak husik terus mosu mai ita,” nia dehan ba ema moras sira, “hamutuk ho buat seluk nebe nia fo. Ne’e duni, ita la bele laran susar.”

Iha kuarto operasaun nian, iha arloji tuan rua. Ida-ida la’o tuir ninian. Doutor ida hateten ba Irmaun katak arloji sira ne’e arbiru deit. Irmaun hatan, “Ita hanoin katak sira marka horas hanesan karik, hau sei tau arloji rua?”

Loron dia, Irmaun Artemide buka atu sona ema moras ida ho siringa ho daum nebe kleuk ona, hodi hetan susar atu hatama lo-los ba ema moras ne’e nia isin. Doutor ida si’ak nia dehan, “Don Zatti, oin sa ita bele son ema ho siringa nebe daum kleuk?” Irmaun hatan, “Be la liu karik mos housi mota sira nebe kleuk liu?”

Dala ruma, doutor sira lakon pasiensia liu-liu wainhira sira halo operasaun. Irmaun Artemide tulun nudar infermeiro. Loron ida, nia haluha taka odamatan. Doutor nebe halo operasaun hakilar, “Don Zatti, tan domin ba Maromak, taka odamatan!” Irmaun taka kedas odamatan. Operasaun hotu tiha, nia dehan ba doutor, “Hare ba, hau la haluha taka odamatan karik, ita boot sei la reza hodi temi Maromak nia naran santu”

Dala ruma, la’os orasaun mak sai housi doutor nia ibun maibe lia aat ida. Irmaun nonok deit, maibe operasaun hotu ona, hodi hamnasa midar teb-tebes, nia dehan ba doutor, “Hatene, Na’i sei la se tilun ba ita nia orasaun wainhira ita hateten lia aat.”

“Kumprimentu ba ita boot nia fen”

Wainhira nia hela hamutuk ho ema moras sira, nia haksolok teb-tebes. Wainhira labarik ida tanis tan nia kole ona ho gis todan nebe doutor sira tau ba nia liman tohar, Irmaun dehan, “Aten berani ba, ohin ami sei hasae o housi o nia mantolu kulit.”

Ba katuas ida nebe terus maka’as tan han resin, nia dehan, “Avo, haksolok ba. Ohin hau sei lori ita nia matecito.” Katuas ne’e haksolok duni basa matecito ne’e, nebe ema sira iha Argentina gosta atu hemu, halo nia kabén suli sai. Irmaun sai housi katuas ne’e nia kuartu, maibe fila fali hodi be litru rua nebe nia sei hatama housi katuas ne’e nia kidung atu halo katuas ne’e ba sentina lalais.

Loron ida, mosu buat ida nebe ema sira iha hospital haktuir bei-beik no la bele haluha. Irmaun Artemide ba hare katuas ida iha uma. Katuas ne’e la dun hatene Irmaun. Wainhira Irmaun lakohi simu osan ba nia kurativo no Irmaun atu ba ona, katuas ne’e dehan ba nia, “Obrigado barak, Don Zatti, ba buat hotu. Hau hato’o hau nia kumprimentu boot liu ba ita no mos ba ita boot nia fen, maski hau la hatene nia.” “Hau mos la hatene nia!” Irmaun hatan hodi sa’e kedas nia bisikleta.

Dala ruma, nia hatan ho liafuan sira housi evangeliu, no nia liafuan sira hanesan teologia teb-tebes. Foinsa’e ida mai husu konseliu housi Irmaun kona ba nia vokasaun. Foinsa’e ne’e faan kaisaun no halo kontratu atu hakoi ema mate sira. Irmaun hatan ba nia, “Clementino, husik matebian sira hakoi matebian sira.”

Wainhira nia fo kurativo ba feto moras ida ho aimoruk nebe moruk teb-tebes, ferik ne’e dehan, “Por Deus, Don Zatti!” Irmaun hatan, “Tebes duni, Senhora, hau halo buat hotu ba Maromak.”

Loron ida, ema moras sira iha hospital hare katak Irmaun Artemide mos besik ona atu mate. Sira ida husu, “Houri ohin ba oin, se mak sei halo ami haksolok?”

Iha Italia

Iha 1934, notisia ida too ba Argentina nebe halo salesiano sira hotu laran haksolok liu. Santu Padre Pio XI fo hatene ba mundu tomak katak iha loron Paskua, nia sei deklara Don Bosco santu. Housi fatin hot-hotu iha mundu tomak, salesiano sira hakarak ba Roma. Sira housi provinsia Argentina nian deside atu haruka amlulik ida no irmaun ida atu tuir seremonia kanonisasaun nian. Se mak irmaun nebe soi liu atu ba? Salesiano sira hotu konkorda: Irmaun Artemide! Mos tamba Irmaun nunka fila ba nia rai hahu iha loron nebe nia husik Italia iha Genova iha tinan 1897.

Maibe Irmaun hetan susar boot ida. Nia la iha ropa nebe diak. Sosa foun? La bele, estraga osan deit! Doutor Harosteguy, nebe serbisu iha hospital impresta ninian ba Irmaun. Kona ba pasta, ne’e la problema ida. Iha hospital, iha missionario ida nebe hein deit Maromak bolu nia. Nia pasta nebe nia usa wainhira nia halo visita missionaria iha Patagonia iha tinan sanulu resin nia laran sei hela. Kona ba sapeu (Iha tempo neba, ema la’o nafatin ho sapeu), iha ida nebe katuas ida husik iha hospital wainhira nia mate iha tinan 1907. Irmaun Artemide nia preparasaun atu ba Italia mak ne’e deit. Hanesan labarik ida, nia laran manas liu atu ba tuir kanonisasaun; maibe mos, nia laran triste tan nia ten ke haketak an housi nia ema moras sira, maski ba tempo uitoan deit.

Loron sanulu resin neen mak nia iha ro ahi Neptuno nia laran, no liu tiha tinan tolu nulu resin hitu, nia sama fali sidade Genova iha Italia. Nia ba kedas Torino atu visita fatin sira nebe Don Bosco hela wainhira nia sei moris. Irmaun Artemide, nudar salesiano diak, le’e barak kona ba fatin sira ne’e: Kuartu sira nebe Don Bosco usa, uma kreda boot Maria Auxiliadora nian nebe Don Bosco harii atu hahi Maromak nia Inan Santa. Mos hospital Cottolengo. Madre sira akompania nia iha hospital ne’e hodi esplika buat hotu, maibe Irmaun Artemide la rona, basa nia ba koalia kedas ho ema moras sira.

Ikus mai, nia ba Roma, iha loron uluk Abril nian, Paskua, atu hare Don Bosco nia gloria. Irmaun Artemide iha surat espesial. Nia iha oin nafatin. Nia halo parte ho laran manas teb-tebes. No visita ba Santu Padre rasik, hodi bele hare nia no kaer liman ho nia.

Selebrasaun hotu tiha, nia ba la-lais ba Boretto, nia rai, iha provinsia Reggio Emilia nian. Parenti sira halo festa boot ba nia. Nia haksolok liu atu bele hare fali uma kreda iha nebe iha loron 12 fulan Outubru 1880, moris tiha, nia simu kedas baptismu. Hare tiha hotu ne’e, nia hakarak fila lalais. Ema moras sira diak ka lae? Labarik nebe moras ho ulun boot liu ne’e, nia diak ka lae? Ferik monok? Ne’e duni, iha loron 28 Abril, nia sa’e ro ahi Oceania, iha sidade Napoli nian atu fila fali ba nia hospital.

To’o tiha Viedma, povu sira simu nia ho ksolok. Ema oras sira nebe bele hamriik forma iha hospital nia odamatan. Wainhira nia tama, sira basa liman maka’as. Buat ruma halo sira hotu hakfodak. Ferik monok nebe nunka bele dehan liafuan ida konsegue hakilar “Atti!” hodi lolo nia liman ba Irmaun Artemide.

Hospital hanesan repueliu: ten ke fokit no kuda fali iha fatin seluk

Fo fali ona ropa no pasta nebe nia impresta, Irmaun Artemide tau fali nia hatais uluk nian hanesan bai-bain. Loron, fulan, tinan liu ba. Iha tinan 1941, mosu buat ruma nebe todan teb-tebes. Ten ke sobu hospital. Ema sei baku rahun nia. Halo nusa?

Hahu tinan 1934, sidade Viedma sai amo bispo nia sede. To’o ohin, amo bispo hela iha uma kiik ida nebe la dun diak ba bispo nia knaar. Rai iha nebe hospital hamriik mak rai diosese nian, no houri uluk kedas, amo bispo no amlulik diosese sira nian hanoin ona atu halo aban bainrua amo bispo nia uma no kartorio iha neba. Loron ne’e to’o ona. Molok tinan 1941 remata, inginiero sira no badae sira housi Ministerio serbisu publiko nian mosu mai atu harii amo bispo nia uma no kartorio. Maibe uluk knanain, ten ke sobu hospital. No molok ida ne’e, ten ke hetan fatin atu simu ema moras sira.

La dook housi sidade, Salesiano sira iha rai luan ida. Uluk, rai ne’e eskola agrikultura nian. Uma eskola bele simu ema moras sira. Maibe halo oin sa wainhira Irmaun Artemide la iha buat hotu? Irmaun hein katak amo bispo no amlulik sira hatene situasaun, no sei muda sira nia hanoin, hodi husik hospital atu hela iha fatin nebe nia hela. Maibe milagre ne’e la mosu. Badae sira simu liafuan lo-los no loron mos atu hahu sobu rahun hospital marka ona.

Badae sira la halimar. Sira hahu baku rahun muru sira nebe harii iha 1913, kuartu furak sira nebe Irmaun halo iha 1922 ho sakrifisiu boot tebes, no seksaun ba feto sira nebe Irmaun haruka halo iha 1933. Wainhira badae sira baku muru sira, hanesan sira baku Irmaun Artemide nia fuan rasik. Irmaun la’o ba la’o mai, bilan deit. Nia hanoin la to’o, nia la hatene halo sa ida. “Hau hare Irmaun tanis hanesan labarik ida,” salesiano ida dehan. Laran susar tebes, terus todan duni! Maibe nia la hateten liafuan aat ida. Wainhira nia la bele halo sira muda sira nia hanoin, nia hahu organisa atu muda ba fatin seluk.

Ema laran diak sira no belun sira impresta sira nia kareta. Komarka nia kareta mos mai. Doutor no infermeiro sira hasai ema moras sira housi kuartu sira nebe hahu nakonu ona ho rai rahun housi muru sira nebe monu. Nune’e mos armario sira, meja no kadeira. Kareta barak forma linea naruk housi hospital ba eskola agrikultura nian.

Irmaun Artemide hare buat hotu hodi laran bilan deit. “Don Zatti, hatene buat nebe ema sira dehan”, ema ida nebe beik liu husu nia. “Sira dehan sa?” Irmaun husu. “Sira dehan katak ita taka hospital basa hospital lakon ona.” Irmaun nonok deit, maibe bele hare katak liafuan sira ne’e hakanek nia fuan. Irmaun foti deit nia liman ba lalehan, hodi hakilar ho lia nebe halo ema tauk. “Halo favor, keta halo hau koalia!” Ema beik ne’e hadook an, tauk teb-tebes. Nei-neik, Irmaun hatun nia liman, fila no la’o ba uma kreda. Iha neba, nia hakneak, reza hodi tanis.

“Hare repueliu sira”

La kleur, nia sai housi uma kreda hodi fo tulun ba sira nebe hatama sasan sira iha kareta laran. Ema sei bele hare katak nia terus iha laran, maibe nia hamnasa ona. Kareta sira ba mai. Ikus mai, buat hotu iha kareta laran ona. Badae sira bele serbisu lo-los ona. Irmaun sai ikus housi hospital, hanesan kapitaun ro ahi nian nebe atu mout ona. Nia mos ba ona hospital foun.

Infermeira sira, hare nia mai iha kareta ikus, ba hasouru nia. Sira hili aifunan no ai sanak sira housi dalan hodi infeita kareta ne’e, hanesan iha festa ida. Wainhira nia to’o eskola agrikultura nian nebe sai ona hospital, nia hamnasa lo-los. Ten ke hahu fali; maibe ne’e hotu ba ema kiak sira, ba nia parenti sira. Sakrifisiu hotu ne’e iha folin.

Fatin foun ne’e la dun boot, nune’e la husik nia atu simu ema moras barak. Maibe nia husu, “Jesus Kristu karik mai iha ema moras ne’e?” Ikus mai, nia hetan lisensa atu loke tan fatin seluk iha sidade laran nudar hospital nia sukursal (cabang). Ne’e duni, nia sa’e bisikleta loron kalan, iha tempo malirin no iha tempo manas nian, wainhira udan tau ka anin hu’u maka’as, atu ba hare ema moras sira nebe namkari iha sidade laran. Nia ten ke hanoin atu hala’o, la’os kusina ida deit, maibe kusina tolu. La halo buat ida! Naran, ema kiak sira iha fali sira nia hospital.

Nei-neik, buat hotu la’o ba diak. Iha buat diak kona ba hospital foun ne’e: to’os sira haleu hospital ne’e; buat hotu matak deit. Irmaun bolu fatin ne’e lalehan iha rai. Nia hatutan tan, “Hare ba repueliu sira; sira la sai boot wainhira ita la fokit sira hodi kuda fali iha fatin seluk. Nune’e mos ho hospital sira.” Ne’e duni, Irmaun nia hospital la lakon ida. Povu sira hadomi nafatin Irmaun Artemide liu tan. Inan sira lori sira nia oan ba nia hodi dehan, “Don Zatti, hau nia oan moras; favor fo bensaun ba nia.” Wainhira ema importante ida hare povu haleu nia hodi laran metin no domin, nia dehan, “Ami ema politiko hetan karik influensia hanesan ne’e!”

Loron, fulan, tinan sira liu ba…

“Don Zatti, diak ka lae?” “Hau atu ba ona lalehan, doutor”

Iha Patagonia, iha loron sira nebe furak teb-tebes, maibe tempo loron nian nebe furak liu mak wainhira loron atu monu ona. Lalehan sai mean furak. Irmaun Artemide mos nia loron tomak furak duni, maibe parte nebe furak liu mak wainhira nia atu mate ona. Viagem hakmatek housi tempo ba eternidade. Hahu wainhira nia hetan isin diak housi tuberkolosi wainhira nia sei foinsa’e, nia la moras tan. Maibe loron ida…

Loron 19 Juliu 1950. Tanki be nian iha hospital nia seksaun ida aat ona. Be suli sai, ten ke halo diak kedas. Udan tau no rai malirin. Han meiu dia hotu tiha, Irmaun Artemide tau eskada ba muru hodi sa’e. “Kuidado, la bele monu, Irmaun!” infermeira ida dehan ba nia. “O la hare katak udan tau? Be uitoan halo ulun malirin,” Irmaun hatan. Maibe nia namdoras, no atu la bele monu, nia tau nia ain hasouru eskada nia ai ida. Eskada mos namdoras, monu ba rai ho Irmaun, kona rai ho nia kotuk. Nia desmaia, ulun kanek. Infermeira sira halai husu tulun. La kleur, Irmaun hader ona. “Ne’e la halo buat ida,” nia dehan. Maibe doutor dehan, “Ohin ne’e, Irmaun, ba toba kedas.” “Hau atu toba kedas, tamba sa?” Irmaun husu. Iha tobafatin, nia nebe haruka ema barak atu ba toba, la hakmatek fali. Liu tiha loron tolu, nia buka atu hamriik housi toba fatin. Nia sorin moras uitoan. Nia husu ligadura ida, no sira fo ida ba nia naruk metru lima. Nia falun nia sorin didiak, hodi dehan, “Ohin ne’e hau sinti diak los.” Hodi la’o tuir muru, nia ba to’o uma kreda, atu fo agradese ba Maromak tan nia la mate.

Sai tasak hanesan aifuan ida

Liu tiha fulan ida, nia sa’e fali bisikleta atu visita ema moras sira. Iha fulan Agosto, nia tuir ona komunidade nia moris bai-bain. Maibe, nia oin la hanesan ona, sai fali hanesan modok.

Iha fulan Outubru, nia hatan ba fetoran balun nebe dehan ba nia katak nia oin modok uitoan, “Imi la pinta imi nia oin? Hau pinta hau nian. La kleur, hau sei pinta hau nia oin ho kor seluk tan. Hanesan deruk, nebe la folin ida wainhira sei modok, maibe sai folin fali wainhira kinur ona. Imi sei hare iha fulan neen nia laran.” Nia hamnasa, maibe fetoran sira la komprende nia liafuan sira ne’e.”

Irmaun Zatti la bosok an. Nia hatene kedas nia moras no buat nebe hein nia. Nia iha tumor iha pankreas. Moras ne’e sei halo nia oin sai kinur. Nia koalia halimar nafatin kona ba “pinta oin” ne’e. Buat ida deit mak nia dehan sala: La’os fulan neen, maibe fulan lima deit.

Doutor sira iha hospital haruka nia atu hemu aimoruk. “Diak, hau sei hemu aimoruk sira ne’e. Maibe hau hatene ona katak sira ne’e sei la halo hau hetan isin diak fali. Tebes duni, hau mos ten ke halo tuir. Tinan lima nulu liu ba, hau mai iha ne’e atu prepara hau nia an atu mate. Ohin, horas to’o ona, hau hakarak sa ida tan? Iha hau nia moris tomak, hau prepara hau nia an!”

Irmaun Artemide la bele serbisu ona hanesan uluk, nia la bele tau matan ona ba hospital, nebe tan nia la iha, hahu la’o la los ona. “Hau besi tua ida,” nia dehan hodi tanis basa nia la bele tulun ema ona.

Doutor husu nia, “Irmaun, diak ka lae?” “Atu ba lalehan ona, doutor, atu ba lalehan!” Irmaun hatan hodi hateke ba leten.

Wainhira nia sai ba sidade, nia hasouru nafatin ema ruma nebe dehan, “Don Zatti, ita boot sai kinur liu!” Nia hatan, “Hau sai tasak dau-daun, hanesan aifuan sira.”

Riseita ikus nian

Doutor sira hakarak haruka nia ba hospital iha Bahia Blanca, hodi hanoin katak hospital ne’e bele halo buat ruma ba nia. Iha semana uluk Janeiro 1951 nian, nia ba duni, maibe nia hatene lo-los ona. Doutor sira visita nia; sira doko ulun. Irmaun Artemide hateke ba sira hodi hamnasa.

Irmaun Artemide nia sobrina nebe sai madre ba visita nia. “O tio, tio santu! Wainhira tio atu mate, hau sei subar an iha tio nia bolso ida nune’e hau sei tama iha lalehan hamutuk ho tio,” nia dehan.

Iha loron 13 Janeiro, nia fila fali ba Viedma, hodi halo hakfodak infermeira sira no ema moras sira nebe reza dau-daun ba nia saude. Doutor sira hakarak haruka nia ba toba, maibe nia lakohi. “Imi hatene katak hau nia moras ne’e la iha kurativo ona. Hau manan sa ida hodi toba deit? Hodi hamriik, hau sei bele halo buat ruma ba hau nia ema moras sira.”

Iha loron 29 Janeiro, iha tempo neba festa boot Saun Francisco de Sales nian, nia selebra festa salesiana ikus ho nia maluk salesiano sira. Salesiano sira housi dook mos mai; nia hamnasa ba sira hotu hodi buka subar terus nebe nia lori. Salesiano balun husu fali, “Irmaun Artemide, ita boot sai dau-daun ema Japan ida.” “Lae, uluk hau manu modok; ohin hau nakfila fali ba manu kinur.” Salesiano sira hotu fo sira nia kumprimentu hodi hemu tua ba nia saude hodi hamnasa, maibe barak sinti triste iha laran hodi hakarak atu tanis.

Iha loron 27 Fevereiro, ---ba loron ruma ona, nia toba deit---nia simu sakramentu mina ema moras nian. Nia maluk salesiano sira, infermeira no doutor sira no ema moras sira nebe bele hamriik haleu nia tobafatin. Ho lian mos, Irmaun Artemide hafoun fali nia promessa baptismal no nia voto religioso sira. Nia tuir selebrasaun ho laran tomak. Hotu tiha, nia fila ba sira hotu nebe haleu nia. Nia fo agradese ba Maromak tan nia bele mate nudar Don Bosco nia oan. Nia fo agradese ba sira hotu tan sira reza ba nia. Nia si’ak uitoan feto sira nebe tanis, hodi konsola sira hanesan sira mak moras.

Iha loron 8 Marso nian, nia hakerek iha surat tahan ida kurativo nebe infermeira sira ten ke fo ba nia iha loron hitu nebe atu mai. Ne’e mak riseita ikus nebe nia hakerek, no nia husu doutor atu hare no fo lisensa, hanesan nia halo bei-beik. Loron ikus reseita ne’e nian mak loron 14 Marso nian. Nia mate iha loron 15 Marso nian, iha dader.

Nia la bele mate

Sinu boot eskola nian nebe fo hatene wainhira Santu Padre sira, presidenti sira, bispo sira mate fo hatene fali ba povu Viedma nian Irmaun Artemide nia mate. Doutor ba hare nia. Doutor hetan surat mate nian nebe Irmaun Artemide prepara tiha ona, hodi husik mamuk deit mak loron no horas.

Rona tiha sinu, povo husu, “Mosu sa ida?” Ema ruma hatene ona. Irmaun Artemide mate. Ten ke halai ba hospital atu hare.

Ema nebe faan kaisaun sira no hakoi mate sira mos to’o ona neba. “Imi hakarak kategoria ida nebe ba kaisaun no selebrasaun?” nia husu. Padre direitor salesiano hatan, “Ami nia kategoria ida deit…ema kiak nian!” Maibe ema ne’e fo primeira kategoria nian, la husu buat ida. Nia tau Irmaun Artemide iha kaisaun laran, lori ba kapela eskola nian. Povu hahu mai. Sira lori aifunan no aisanak matak. Ema la hare karik sira nia oin triste, ema bele hanoin katak povu sira ne’e halo festa ruma. Sidade Viedma nian nunka hare aifunan barak hanesan ne’e iha fatin ida. No sira ne’e la’os aifunan nebe mai ho fita no letras osan mean nian. Sira ne’e aifunan nebe ema kiak sira lori housi sira nia uma; sira ne’e aifunan nebe Irmaun Artemide nia “parenti” sira lori mai.

Atu hare ema barak mai atu kumprimenta Irmaun Artemide, ema ida haksolok basa nia sinti katak oras to’o ona atu fo naran boot ba sira nia “parenti” ne’e nebe saran buat hotu ba sira no la rai hela buat ruma ba nia an rasik.

Iha loron 16 Fevereiro tinan 1951 nian, loron atu hakoi nia. Governu Viedma nian haruka taka kartorio hotu. Logia sira mos taka hotu hodi tuir luto. Fabrika sira mos ten ke taka, basa sira nia trabaliador sira hotu hakarak tuir prosesaun ba rate. Ema barak mai, hahu housi na’i ulun sira estadu no kreda nian, maibe liu-liu ema kiak sira. To’o tiha rate, na’i ulun sira hetan sira nia an dook housi rai kuak, basa Irmaun Artemide nia “parenti” sira mak haleu nia.

Wainhira liafuan despide nian hotu ona, ten ke hein tan molok atu hakoi nia, basa ema barak nebe mai housi dook seidauk to’o atu hato’o sira nia kumprimentu ba sira nia “parenti”. “Lo-los, nia la bele mate,” sira dehan.

Ohin iha Viedma, dalan ida lori Irmaun Artemide nia naran. Nune’e mos hospital foun ida. Sira harii mos monumento ida. Ne’e la to’o. Bispo Viedma nian no diosese sira nebe besik hahu prosesu ida, prosesu atu halo Irmaun Artemide sai santu. Prosesu ne’e to’o ona Roma, no kardeal sira hare katak Irmaun Artemide nia moris modelo santidade duni.

Santu Padre Joao Paulo II deside ona.

Iha loron 14 Abril tinan 2002 nian, nia sei deklara nudar “beato” Irmaun Artemide Zatti, hamutuk ho nia maluk salesiano Padre Luis Variara. Iha loron ne’e mos, Santu Padre sei deklara “beata” madre salesiana ida, Madre Maria Romero Meneses.

Padre Luis Variara

(1875-1923)

Padre Variara moris iha loron 15 fulan Janeiro 1875 iha Viarigi, Asti, Italia. Iha tinan 1856, Don Bosco ba Viarigi atu fo retiro. Iha loron uluk fulan Outubro tinan 1887, Padre Variara nia aman rasik lori Luis ba Don Bosco. Liu tiha fulan haat, Don Bosco mate. Maibe iha tempo badak nee, Luis koniese Don Bosco, no nia hakarak sai salesiano. Nia husu atu tama iha kongregasaun salesiana no tama iha novisiado iha loron 17 fulan Agosto 1891. Iha tinan neba, novisio sira na’in 140, ho Padre Eugenio Bianchi nudar maestro. Novisiado hotu tiha, Irmaun Luis estuda filosofia iha Valsalice, iha nebe nia hamutuk ho seminarista santu ida naran Andrea Beltrami.

Iha tinan 1894, Padre Miguel Unia, misionario boot iha Columbia, nebe hahu serbisu iha ema moras lepra sira nia leet iha “Agua de Dios”, visita Valsalice. “Hau hakfodak liu no haksolok liu,” Padre Luis sei dehan hodi hanoin hetan tempo neba, “wainhira iha ami seminarista na’in 188 nia leet, Padre Unia hateke mai hau hodi dehan, ‘Ida ne’e hau nian.’”

Irmaun Luis to’o “Agua de Dios” iha loron 6 fulan Agosto 1894. Iha tempo neba, iha “Agua de Dios” horik ema 2000; ema na’in 800 moras lepra. Irmaun Luis saran nia an tomak ba nia misaun iha sira leet. Nia organisa banda musika nian. Wainhira Presidente Columbia ba visita “Agua de Dios” no hare banda ne’e, nia laran haksolok tebes tamba iha fatin nebe ema hanaran sidade terus nian, nia hetan fali atmosfera festa nian.

Iha tinan 1898, Irmaun Luis simu ordenasaun nudar amlulik. Nia hatudu nia kualidade nudar direitor espiritual. Madre housi kongregasaun Maromak nia Providensa nian forma grupo ida naran Asosiasaun Maria Auxiliadora nian. Grupo ne’e iha membro fetoran na’in 200. Padre Luis mak sira nia konfesor. La kleur, nia hatene ona foinsa’e sira nebe iha vokasaun atu sai religiosa. Maibe, ne’e mehi nebe la bele sai realidade! La iha kongregasaun nebe simu ema moras lepra nia oan feto atu sai madre; aat liu tan, la iha kongregasaun nebe simu ema nebe moras lepra atu sai madre! Padre Luis nia mehi dudu nia atu harii kongregasaun ida nebe simu ema moras lepra atu sai madre. Kongregasaun hanesan ne’e mesak iha Kreda! Ohin, Kongregasaun “Oan feto sira Jesus no Maria nia Fuan Santo sira” iha membro na’in 600. Padre Luis laran manas nafatin kona ba nia misaun.

Loron ida, nia hatene katak nia mos moras lepra ona. Nia dehan deit, “Buat hotu mai housi Maromak no buat hotu sei fila ba Maromak.” Tan superiores sira haruka, nia mate dook housi ema moras lepra sira nebe nia hadomi liu. Ohin, nia isin hakoi tiha iha ninia “oan feto” sira nia kapela iha “Agua de Dios”.

Madre Maria Romero Meneses

(1902-1977)

Madre Maria moris iha Granada, Nicaragua iha 13 Janeiru 1902. Nia aman ministro governu Nicaragua nian ida nebe riku liu. Maibe nia mos laran luak liu ho ema sira nebe kiak. Maibe, loron ida, ema lohi nia, no estraga nia rikusoi ba nafatin. Maria laran luak mos hanesan nia aman. Nia familia iha plano boot barak ba nia: estuda musika hodi toka piano no violin. Maibe Maria hili fali atu moris nudar religiosa. Ba nia, Don Bosco nia karisma mak halo lo-los ba hakarak atu sai madre.

Halo tiha votos ba moris tomak, nia superiora haruka nia ba rai nebe hanran San Jose de Costa Rica. Nia hanorin fetoran sira nebe riku, maibe nia buka nafatin “labarik kiak sira nebe ema la tau matan” hanesan Don Bosco. Halo on apostolada iha sidade, nia ba buka tan sira nebe iha foho no rai klean sira atu “soi klamar sira”. Hanesan Don Bosco, nia mos forma housi nia aluna diak sira grupu ida nebe sei tulun nia hala’o oratorio. Nia bolu sira “misionarias kiik”, no sira ne’e halo milagre oi-oin tebes. Maski ikus mai, Madre la hanorin tan iha eskola, nia nunka husik hanorin katekese ba ema kiik no boot sira.

Nia organisa serbisu sosial oi-oin nebe hlo governu mos hakfodak hodi admira nia. Ema nebe kiak liu horik iha ponte okos deit. Nia konsegue fo ba familia ida-ida uma ida, hodi harii aldeia ida.

Nia devosaun ba Maria Auxiliadora makaas, no nia hatene lori ema seluk atu sai devoto Maria Auxiliadora. Iha sidade S. Jose nia laran, Madre Maria harii um kreda ida nebe sai naronan no mos maksoin ba ema barak. Madre Maria halo buat barak ho fiar boot no mos ho ema riku sira nia kolaborasaun. Ema riku sira ne’e hakarak tulun nia tan sira koko devosaun ba Maria Auxiliadora nia kmanek sira.

Madre Maria aktiv liu teb-tebes, mibe nia mos ema espiritual ida, liu-liu iha nia moris hamutuk ho Maromak loron-loron. Nia hakerek mos livro barak nebe nia hanaran “Hakerek espiritual”.

Nia mate iha loron 7 fulan Julio 1977. Governu Costa Rica nian halo nia sidadaun honoraria Costa Rica nian. Ema hakoi nia isin mate iha S. Jose de Costa Rica, besik uma nebe nia harii hodi hanaran uma ne’e Uma Nossa Senhora no Serbisu Social nian.