hf_jp-ii_apl_19880131_iuvenum-patris-la


hf_jp-ii_apl_19880131_iuvenum-patris-la

1 Page 1

▲back to top
The Holy See
IOANNES PAULUS PP. IIEPISTULA AD
AEGIDIUM VIGANÒ
RECTOREM MAIOREM SOCIETATIS
S. FRANCISCI SALESII
POST CENTUM TRANSACTOS ANNOS
AB OBITU S. IOANNIS BOSCOIUVENUM PATRIS Dilecto filio Aegidio Viganò,
Rectori Maiori Societatis S. Francisci Salesii
Dilecte Fili, salutem et Apostolicam Benedictionem.1. IUVENUM PATRIS et magistri, Sancti Ioannis Bosco, obitum post
centum transactos annos cum dilecta ista Salesiana Societas commemorandum opportuna per incepta susceperit, datam
opportunitatem perquam libenter arripimus ut iuventutis quaestiones iterum penitus perpendamus, ea considerantes
gravissima officia, quae in Ecclesiam recidunt ut ipsi iuvenes ad futuri temporis munera ineunda apparentur.Etenim
Ecclesia iuvenes vehementer diligit; quapropter numquam sane non, at potissimum hoc tempore, cum annus bis
millesimus iam impendet, adduci se a Domino percipit ut peculiari cum amore et spe illos respiciat et eorum simul
censeat institutionem velut unum esse e praecipuis muneribus suis pastoralibus.Quem ad modum asseveravit clarissimo
e rerum prospectu Concilium Vaticanum II, “hodie genus humanum in nova historiae suae aetate versatur” (Gaudium et
Spes, 4); et alibi eodem docente Concilio, “conatus fiunt ad opus educationis magis magisque promovendum”
(Gravissimum Educationis, prooemium). Hoc ergo tempore, quo modi ac rationes animorum culturae in alias transeunt
formas, Ecclesia animadvertit magna quidem cum sollicitudine quam in ipsa hac institutionis provincia sit necessarium ut
discrimen illud supervadatur altioris cuiusdam discidii inter Evangelium et culturam (Cfr. PAULI VI Evangelii Nuntiandi,
20), quod salutiferum Christi nuntium imminuit ab hominumque segregat consortione.In ea quam habuimus Nos oratione
coram Coetus Nationum Unitarum participibus, cui titulus UNESCO est, haec inter alia pronuntiavimus: “Dubitatur nihil
quin primaria ipsa principalisque res ad culturam attinens exsistat homo spirituali ratione maturus, homo videlicet
usquequaque educatus, homo, qui potest se ipsum instruere necnon et ceteros pariter instituere” (IOANNIS PAULI PP. II
Allocutio ad eos qui conventui Consilii ab exsecutione internationalis organismi compendiariis litteris UNESCO nuncupati
affuere, 12, die 2 iun. 1980: Insegnamenti di Giovanni Paolo II, III, 1 (1980) 1645); inibi etiam monuimus res iam eo
propendere ut “in unam dumtaxat partem tendatur ad eruditionem” indeque omnia tractari posse ut arcessatur “vera
educationis abalienatio” (Ibid. 13: l.c., p. 1646). Qua de causa his verbis sententiam Nostram inculcavimus: “Primum
necessariumque officium culturae universim ac particulatim cuiusque culturae est educatio. Quae in eo consistit quod
magis homo evadere homo possit, ut plus ipse “esse” valeat nec tantum plus “habere”, ac propterea omnibus ex iis quae
“habeat”, omnibusque iis quae “possideat”, plenius homo “esse” ille sciat” (Ibid. 11: l.c., p. 1644).Compluribus in illis
congressionibus, quas adhuc cum variarum orbis terrarum celebravimus iuvenibus, necnon in nuntiis a Nobis ad eosdem
missis ac potissimum in Epistula, quam anno millesimo nongentesimo octogesimo quinto iuvenibus inscripsimus,

2 Page 2

▲back to top
2
“internationali vertente anno iuventuti dicato”, affirmavimus quantum Nobis persuasum esset Ecclesiam cum
adulescentibus procedere cum iisdemque ambulare debere (IOANNIS PAULI PP. II Parati Semper).Easdem vero
sententias illas ac notiones et nunc repetere cupimus rursumque inculcare celebritatibus iamiam saecularibus
volventibus ipsius “diei natalis” magni cuiusdam Ecclesiae filii, sacerdotis nempe Sancti Ioannis Bosco, qui a Decessore
Nostro Pio IX sine ulla dubitatione descriptus est “educator princeps” (PIO XI Litt. Decret. Germinata Laetitia, die 1 apr.
1934: AAS 27 (1935) 285).Iucundissimam sane Nobis opportunitatem eadem haec commemoratio praebet colloquendi
per litteras non Tecum modo Tuisque Fratribus ac Sodalibus universis Salesianae Familiae, verum etiam cum iuvenibus,
quibus devovetur educandi industria et cum educatoribus ipsis christianis coniugibusque, qui omnes invitantur ut adeo
praecelsum ministerium procurent tum humanum tum etiam ecclesiale.Pariter sane Nos memorare iuvat eandem hanc
“memoriam” Sancti Ioannis Bosco ipso contingere “Anni Marialis” tempore, qui mentem nostram ad eam nominatim
dirigit, “quae credidit”: intra ipsius nempe magnanimam consensionem fidei uberrimum detegimus fontem eius educandi
operae (IOANNIS PAULI PP. II Redemptoris Mater, 12-19), primo uti Iesu Matris deindeque Ecclesiae etiam Matris atque
Christifidelium Auxiliatricis omnium.I2. Augustae Taurinorun Ioannes Bosco obiit Ianuarii mensis tricesimo primo die anno
millesimo octingentesimo octogesimo octavo. Suae vero vitae septuaginta ferme tribus annis spectavit ille veluti testis
oculatus magnas quidem implicatasque rerum politicarum, socialium, humanarum commutationes: motus varios ad
societatis perficiendam penitus eversionem, bella atque hominum commigrationes de agris in urbes: quae singula populi
ipsius valde affecerunt condicionem potissimumque pauperiorum ordinum. In suburbiis conglomerati pauperes universim
ac particulatim iuvenes immodico quaestui habentur aut opere carentes conflictantur: illorum propterea incrementum tum
humanum et morale tum religiosum et ad artis professionem pertinens parum sane diligenter procuratur, quin immo
funditus saepe neglegitur. Novis cum facile rerum motibus ipsi inclinentur, iuvenes saepius securi haud sunt et
confunduntur. Coram hac evulsa suis locis multitudine hominum veluti obstupescit communis illa ac usu accepta
educandi ratio: diversis inde nominibus philanthropi atque educatores necnon filii et filiae Ecclesiae operam vicissim dant
ut obviam procedatur novis illis necessitatibus. Inter eos conspicuus exstat Augustae Taurinorum Ioannes Bosco ob
clarissimum suum instinctum christianum, animosum etiam propter suum inceptum tum denique ob celerem et latam
proprii operis disseminationem.3. Sibi prorsus videbatur recepisse peculiare in vita officium atque adiuvari et quasi manu
deduci ad explendum munus suum a Domino ipso maternaque Virginis Mariae deprecatione. Talis autem fuit responsio
eius eidem vocationi ut publica eum auctoritate proposuerit fidelibus Ecclesia mater tamquam sanctimoniae exemplar.
Cum anno millesimo nongentesimo tricesimo quarto, exeunte Redemptionis Iubilaeo, Decessor Noster immortalis
memoriae Pius XI in album Sanctorum Caelitum ipsum referret, laudationem simul contexuit eius, quam nulla umquam
exstinguet oblivio.Patre iam puerili aetate orbatus, et a matre institutus animo usquequaque humano atque christiano,
Ioannulus cumulatur a providentissimo Deo donis unde iam primis ab annis fit amicus magnanimus ac diligens suorum
aequalium. Adulescentia illius iam singulare eius educandi opus anticipat. Iam vero in urbe illa Taurinensi, omni tunc ex
parte efflorescente et progrediente, sacerdos Ioannes proximum consortium instituit cum adulescentibus in carcere
retentis atque pariter alios tractat hominum tristissimos casus.Praeditus, uti fuit, opportuna rerum concretarum
aestimatione atque diligens simul historiae ecclesiasticae inquisitor, ipse rationem “Oratorii” derivavit e talium
condicionum cognitione necnon de experimentis aliorum virorum apostolicorum, praesertim Sanctorum Philippi Neri et
Caroli Borromeo. Quod nomen Oratorii gratissimum illi est: enim Oratorium signavit universam ipsius industriam, idque
accommodavit ille paulatim secundum rationem sibi propriam et peculiarem iuvenibus ipsi creditis eorumque
necessitatibus pro locorum temporumque natura. Praecipuum vero patronum et exemplar adiutorum suorum elegit
Sanctum Franciscum de Sales, virum multiplicis studii ac bonitatis humanissimae, quae morum suavitate in primis
comprobabatur agendique mansuetudine.4. Initur anno millesimo octingentesimo quadragesimo primo “Opera

3 Page 3

▲back to top
3
Oratoriorum” per “catechismum simplicem” gradatimque extenditur ut convenienter ea condicionibus prementibus ac
necessitatibus respondeat: hospitium accedit quo abiecti recipiantur iuvenes, officina dein et schola artium munerumque,
ubi utile doceantur opus aptique reddantur qui victum sibi honesto lucrentur modo; aperitur humanarum ludus
disciplinarum, viam sternens ad sacrarum vocationum proposita boni preli opus; incepta denique et remissionis
animorum rationes ea vigentes aetate instituuntur (theatrum, grex symphoniacus, cantus, gestationes autumnales).
Peropportuna illa elocutio: “Esse vos iuvenes satis est ut vehementer vos diligam” (Il Giovane Provveduto, Augustae
Taurinorum 1847, p. 7), vox propria est, quin immo multo antea, optio educandi primaria huius Sancti: “Sum ego Deo
pollicitus vel extremum etiam halitum meum pauperibus meis iuvenibus me traditurum” (Memorie biografiche di S.
Giovanni Bosco, vol. 18, Augustae Taurinorum 1937, p. 258). Ac revera pro illis miram quandam persequitur industriam
verbis et scriptis, institutionibus, itineribus, congressionibus cum civilibus religiosisque auctoritatibus. Pro illis in primis
sollicitam testatur curam, ipsas eorum personas complectentem, ut in paterno Ioannis amore amoris altioris documentum
percipere iuvenes possint.Amoris dynamica vis eius sese in universalem dilatat amorem eumque impellit ut voces
longinquarum exaudiat nationum, usque ad transmarinas missiones, ut suscipiatur, quae haud umquam a vero
progressionis humanae seiungitur opere.Easdem vero secundum agendi regulas eodemque pariter animi ardore mederi
ipse etiam iuventutis femineae contendit difficultatibus. Iuxta eum igitur Dominus excitat sociam fundatricem, Sanctam
Mariam Dominicam Mazzarello, una cum collegarum iuvenum manipulo, iam pridem apud paroecias christianae
puellarum institutioni deditarum. Paedagogica autem ratio eius alios quoque adiutores allicit - tam viros quam mulieres -
firmis “consecratos” votis, “cooperatores” coniunctos cum illo per communicationem eorundem praecellentium
paedagogicorum et apostolicorum propositorum; adiungit denique secum “quondam alumnos”, quos hortatur ut
institutionem perceptam et ipsi testentur et promoveant.5. Tantum porro rerum suscipiendarum studium fructus est
solidissimae vitae interioris. Ipsa huius Sancti figura, ob peculiarem qualitatem, inter praestantes eum reponit Institutorum
religiosorum in Ecclesia conditores. Multis quidem excellit rationibus: auctor est scholae novae animosque allicientis
apostolicae spiritualitatis; peculiaris fautor est pietatis erga Mariam, Christianorum Auxiliatricem Matremque Ecclesiae,
testem praeterea se praebet sinceri animosique ecclesialis sensus, quem ostendit interventibus magnae quidem
prudentiae in tunc temporis rationibus inter Ecclesiam ac Civitatem perquam difficilibus; ut apostolus eminet, qui ad
concretam rerum condicionem usumque vitae refert, qui etiam proventibus patet atque affectibus novorum inventorum;
studiosus est Missionum sacrarum temperator cum animi affectu vere catholico; insigniter autem ut exemplar effulget
praecipui amoris et praeter omnes erga iuvenes, potissimum vero egentiores in Ecclesiae societatisque bonum; magister
tandem efficacis et ingeniosae agnoscitur educandi viae, quam veluti donum magni pretii post se reliquit sollerter
custodiendum ac rite provehendum.Respicere id vero hisce in Litteris apud Ioannem Bosco Nos iuvat quod nempe
propriam suam consequitur vitae sanctimoniam per paedagogicum officium, fervore pectoreque apostolico exactum,
quodque simul sanctitatem exhibuit tamquam suae institutoriae artis certissimam metam. Haec profecto reciproca
permutatio inter “educationem” ac “sanctitatem” ipsa esse videtur huius viri proprietas: est enim ille “educator sanctus”
atque “sanctum exemplar” sequitur - scilicet Franciscum de Sales - et discipulus est “magistri spiritualis sancti” Iosephi
Cafasso valetque inter iuvenes instituere “educandum sanctum”, Dominicum Savio. II6. Iuvenum status hac aetate,
saeculo videlicet a Sancti obitu elapso, plurimum sane commutatus est condiciones rationesque demonstrat multiplices,
quem ad modum neminem prorsus educatorum aut pastorum praeterit. Nihilo tamen minus, etiam hoc ipso tempore
eaedem illae quaestiones et interrogationes permanent, quas secum iam inde a ministerii sui initiis ponderabat Ioannes
Bosco studens eas intellegere sibique statuens eas convenienter expedire. Qui iuvenes sunt? Quid cupiunt? Quo
tendunt? Quibus egent rebus? Hae tunc perinde ac hodie instant difficiles quaestiones, neque effugere eas quisquam
educator potest, verum dissolvendas suscipere.Inter omnis hodie orbis terrarum iuvenes non desiderantur complures, qui

4 Page 4

▲back to top
4
reapse bona animi et spiritus persentiunt adiumentumque concupiscunt et solidum adminiculum, quo fulciantur
maturescente propria persona. Ex altera vero parte iuventutem constat impulsionibus obici malis et stimulis profluentibus
ex diversis ideologiis. Intentus autem educator rationem sibi reddere sciet verae adulescentium condicionis atque inibi
agere certa cum auctoritate et peritia necnon prudentia longe in posterum prospiciente.7. Quo in opere se incitari percipit
et illuminari atque sustentari incomparabili Ecclesiae traditione institutoria.Conscia enim sibi populum se esse, cuius
Deus sit pater et magister secundum luculenta Sacrarum Litterarum testimonia (Cfr. Deut. 1, 31; 8, 5; 32, 10-12; Os. 11,
1-4; Is. 1, 3; Ier. 3, 14-15; Prov. 3, 11-12; Hebr. 12, 5-11; Apoc. 3, 19) Ecclesia “humanitatis perita”, iure meritoque
appellare se potest etiam “educationis peritam”. Hoc namque historia ipsa testificatur duorum milium annorum, quam
parentes et familiae, sacerdotes et laici viri ac mulieres, instituta religiosa et ecclesiales motus conscripserunt, qui per
educationis ministerium proprium charisma declaraverunt, quo nempe divinam continuarent educationem, cuius culmen
est in Christo. Propter tot educatorum ac pastorum, tot Ordinum et Institutorum religiosorum opus, a quibus institutiones
inaestimabilis excellentiae humanae et culturalis sunt promotae, ipsa Ecclesiae historia evadit maximam quidem partem
una eademque res ac populorum historia educationis. Revera oportet Ecclesia, sicut Concilium docuit Vaticanum II,
educationem procuret, ut oboedientem se comprobet erga “mandatum implendum a divino suo Conditore acceptum,
mysterium nempe salutis omnibus hominibus nuntiandi et omnia instaurandi in Christo” (Gravissimum Educationis,
prooemium).8. Paulus PP. VI, venerandae memoriae, de Religiosorum actione loquens eorumque alacritatem proferens
in lucem, dixit eorundem apostolatum “saepe proprietate et ingenii acumine distingui, quae ad admirationem perpellant”
(PAULI VI Evangelii Nuntiandi, 69). Quod ad Sanctum Ioannem Bosco pertinet, magnae Familiae spiritualis conditorem,
affirmari potest excellentis eius ingenii notam peculiarem coniungi cum disciplina illa institutoria, quam ipse appellavit
“rationem ad praecavendum aptam” seu “praeventivam”. Hoc ostendit quodam modo summam prudentiae paedagogicae
ipsius et nuntius est propheticus, quem ipse suis reliquit et Ecclesiae universae, consideratus et comprobatus a multis
educatoribus et paedagogiae studiosis.Vox “praeventiva”, qua is utitur, accipienda est potius quam secundum suam
grammaticam significationem, secundum copiam notarum peculiarium institutoriae artis huius Sancti. Est imprimis
commemoranda voluntas praeveniendi malorum experimentorum ortum, quae possint vires iuvenis in discrimen vocare
aut hunc ad longos et duros recuperationis nisus cogere. Inest vero in illa voce etiam perspicientia, peculiari cum
vehementia habita, insunt optiones accuratae, rationes methodologicae, quales: ars educandi modo “positivo”, quatenus
bonum proponitur experientiis consentaneis et iuvenes implicantibus, ad alliciendum aptis ob earum dignitatem et
pulchritudinem; ars efficiendi ut iuvenes “intus in animo” crescant, quatenus libertas interior eorum stimulatur et
condicionibus eas astringentibus et nimiae legum exteriori observantiae obsistitur; ars sibi conciliandi iuvenum animos, ut
cum laetitia et oblectamento excitentur ad bonum; errationum emendatio eorumque praeparatio ad futura munera per
solidam indolis eorum formationem.Ut par est, hic paedagogicus nuntius requirit ut educator persuasum sibi habeat in
omni iuvene, utcumque est abiectus vel depravatus, ad bonum efficiendum vires inesse, quae, opportune excitatae,
possint ad fidei et honestatis electionem perducere.Expedit ergo paulum immorari ut breviter consideremus id, quod ob
providam Verbi Dei resonantiam, est una ex formis paedagogiae huius Sancti singularissimis.9. Ioannes Bosco vir
industriae multiformis et indefatigabilis, per vitam suam proposuit efficacissimam institutionem, adeo ut iam ab
aequalibus eminens educator sit habitus. Paucae paginae, quibus suam exposuit paedagogicam experientiam (Cfr. Il
Sistema Preventivo, in «Regolamento per le case della Società di S. Francesco di Sales», Augustae Taurinorum 1877, in
GIOVANNI BOSCO Scritti pedagogici e spirituali (a cura di AA. VV.), LAS, Roma 1987, pp. 192 ss.), plenam
significationem consequuntur, solum si conferuntur cum summa diuturnae et amplae experientiae, quam cum iuvenibus
vivendo sibi comparavit.Eius concilio, educare peculiarem requirit educatoris habitum et multiplices modos, in
persuasionibus rationis et fidei innixos, qui actionem paedagogicam moderantur. In intima parte elus iudicii de hac re est

5 Page 5

▲back to top
5
“caritas pastoralis”, quam ita describit: “Usus rationis praeventivae nititur totus verbis Sancti Pauli, qui dicit: Caritas
benigna est et patiens; omnia suffert et omnia sustinet” (Ibid., pp. 194-195). Ea ad amandum iuvenem movet, quicumque
est status in quo versatur, ut eum adducat ad humanitatis plenitudinem, quae in Christo revelata est, ut ei conscientiam
praebeat et potestatem vivendi sicut vivit honestus civis filius Dei. Ea monstrat et alit vires, quas Sanctus breviter exprimit
iam claro illo trinomio: “Ratio, religio, amabilitas” (Cfr. Il Sistema Preventivo, in «Regolamento per le case della Società di
S. Francesco di Sales», Augustae Taurinorum 1877, in GIOVANNI BOSCO Scritti pedagogici e spirituali (a cura di AA.
VV.), LAS, Roma 1987, pp. 166).10. Vox, “ratio” in lumine ponit, secundum veram “humanismi” christiani visionem,
“valorem” personae, conscientiae, naturae humanae, culturae, laboris, vitae socialis, seu omnium illorum “valorum”, qui
sunt necessaria quasi supellex hominis in eius vita familiari, civili et publica. In Litteris Encyclicis a verbis “Redemptor
Hominis” incipientibus memoravimus: “Praecipua Ecclesiae via est Iesus Christus: et est ad quemlibet hominem via”
(IOANNIS PAULI PP. II Redemptor Hominis, 13. 14).Res significans est animadvertere iam ante amplius centum annos
Ioannem Bosco magnum momentum tribuisse aspectibus humanis et condicioni historicae “subiecti”; eius libertati, eius
ad vitam praeparationi et ad munerum professionem, ad officiorum civilium assumptionem, in condicione laetitiae et in
studiosa proximi cura. Haec proposita verbis efficacibus et simplicibus exprimebat, uti “hilaritate”, “studio”, “pietate”,
“prudentia”, “labore”, “humanitate”.Eius praeclara artis institutoriae forma notatur moderatione et respectu rerum
concretarum. In eius concilio paedagogico inter se egregie coniunctae sunt stabilitas eius quod est essentiale et res
historicae fortuito evenientes, res translaticiae et novae. Sanctus vir iuvenibus viam simplicem proponit et simul officio
obstringentem, quae his verbis praestantibus et pulchris breviter declaratur: “Honestus civis, quia bonus christianus”.In
summa, “ratio”, cui Ioannes Bosco credit tamquam dono Dei et tamquam muneri educatoris pernecessario, bona animi
indicat necnon proposita persequenda, instrumenta et modos adhibenda. “Ratio” iuvenes impellit ad participanda, pro
sua parte, ea bona cognita et comprobata. Ille eam definit etiam “aequum cum ratione consensum”, ob illud necessarium
spatium tribuendum indulgentiae, colloquio et immutabili patientiae, in quo perficitur non facile exercitium
rationalitatis.Haec, certe, postulant hodie ut mens feratur in anthropologiam renovatam et integram, liberam ab
imminutionibus ideologicis. Educator huius aetatis oportet attente sciat signa temporum intellegere ut comprehendat
“valores” qui ex iis emergunt quique iuvenes alliciunt: pacem, mulieris provectionem, solidam necessitudinem hominum,
progressionem, necessitates oecologicas.11. Altera vox, “religio”, significat Ioannis Bosco paedagogiam esse suapte
natura transcendentem humana, quoniam propositum institutorium summum, quod is constituit, est formatio credentis.
Eius sententia homo recte formatus et maturus est civis fidem colens, qui in medio vitae suae loco ponit egregiam
formam hominis novi, a Iesu Christo denuntianti, et qui est suarum religiosarum persuasionum animosus testis.Non
agitur - ut patet - de religione speculativa et abstracta, sed de fide viva, in rebus posita, in praesentia et communione
collocata necnon in auditione et docilitate erga gratiam. Sicut dicere consueverat, “columnae aedificii institutorii”( Cfr.
GIOVANNI BOSCO Scritti pedagogici e spirituali (a cura di AA. VV.), LAS, Roma 1987, pp. 168) sunt Eucharistia,
Paenitentia, pietas in Virginem Mariam, amor Ecclesiae eiusque Pastorum. Eius educatio est “iter” precationis, liturgiae,
vitae sacramentalis, moderationis spiritualis: pro quibusdam, responsio ad specialis consecrationis vocationem (quot
sacerdotes et religiosi in institutis Sancti formati sunt!); pro omnibus prospectus et adeptio sanctitatis.Ioannes Bosco est
presbyter diligens, qui ad fundamentum revelatum omnia refert, quae accipit, quae donat, ex quibus vivit.Hic aspectus
“transcendentiae” religiosae, fundamentum methodi paedagogicae Ioannis Bosco, non solum ad omnes culturas applicari
potest, sed fructuose accommodari potest etiam ad religiones non christianas.12. Denique, quod ad rationem
methodologicam spectat, proponitur “amabilitas”. Agitur de consuetudine cotidiana, quae non est simplex humanus amor
nec sola caritas supernaturalis. Ea significat res multiplices et continet animi facilitatem, sana iudicia et agendi rationes
consentaneas.“Amabilitas” fit cura educatoris omnino dediti educandorum bono, praesentis inter eos, parati ad subeunda

6 Page 6

▲back to top
6
incommoda et labores in proprio munere implendo. Haec omnia requirunt ut magister vere praesto sit iuvenibus,
requirunt magnam benevolentiam et facultatem colloquii. Singularia sunt et quam maxime significantia haec verba: “Hic
vobiscum bene est mihi: vere mea vita est vobiscum esse” (Memorie biografiche di S. Giovanni Bosco, vol. 4, S. Benigni
in Salassis 1904, p. 654). Praestanti cum perspicacia aperte haec profert: “Hoc interest: iuvenes non solum amari, sed se
amari cognoscere” (Lettera da Roma, 1884, in GIOVANNI BOSCO, Scritti pedagogici e spirituali (a cura di AA. VV.),
LAS, Roma 1987, p. 294).Verus ergo educator vitam iuvenum participat; de eorum quaestionibus curat, intellegere studet
quo modo ii res iudicent; cum iis communicat ludicras corporum et culturales mentium exercitationes, necnon
sermocinationes; ut amicus maturus et officii sui conscius proponit vias et metas ad bonum assequendum, promptus est
ad se interponendum ut quaestiones explicet, indicet iudicandi regulas, cum prudentia benignaque cum firmitate
aestimationes corrigat et mores reprehendendos. In hac condicione “praesentiae paedagogicae”, educator non
existimatur “superior”, sed “pater, frater et amicus” (Ibid., p. 296).Iuxta hunc prospectum anteponuntur imprimis
necessitudines personales Ioannes Bosco libenter voce familiaritatis utitur, qua probum educatorum usum cum iuvenibus
definiat. Diuturna experientia ei persuasit sine familiaritate amorem non posse ostendi, nec posse sine eiusmodi
ostensione illam oriri fiduciam, quae est condicio pernecessaria ad felicem actionis institutoriae exitum consequendum.
Proposita adipiscenda, rerum agendarum ordines, directiones methodologicae ad effectum adducentur et efficaciam
obtinebunt, si notam sinceri “spiritus familiae” prae se ferunt, videlicet si perficiuntur in consortione serena, iucunda,
animos excitante.Hac in re est saltem mentio facienda multi spatii et dignitatis, quae Sanctus vir tempori oblectatorio,
ludicris corporis exercitationibus, musicae, theatro vel — ut eum dicere iuvabat — cavaedio tribuebat. Ibi, in simplicitate
et in laetitia maturae necessitudinis, sagax educator invenit modos se immiscendi, tam verbis leves, quam efficaces
constantia et indole amicitiae, in qua fiunt (Quod ad nexum inter lusus et institutionem iuxta Ioannis Bosco mentem et
consuetudinem, constat Salesianorum Oratoria denotari ob tempus oblectatorium tributum corporis exercitationibus,
theatro, arti musicae, atque cuilibet incepto sanae compositaeque relaxationis). Congressio, ut sit institutoria, exigit
continentem at acrem curam, quae adducat ad singulos ipsos cognoscendos et simul elementa eius condicionis cultus
humani, quae est eorum communis. Agitur de alacri et benevola attentione in appetitiones, in existimationes, in
condiciones obstringentes, in status vitae, in exempla ambitus vitae, in animorum contentiones, in vindicationes, in
proposita communia. Agitur de percipienda necessitate formandi conscientiam, sensum familiarem, socialem et
politicum, maturitatem in amore et in visione christiana eorum, quae ad sexum attinent, facultatem critice iudicandi et
iustae docilitatis in aetatis auctu et habitus mentis, dum semper indicandi probe agnoscatur iuventutem non esse solum
fugax momentum, sed verum tempus gratiae ad personam formandam.Hodie quoque, etsi in condicione cultus humani
civilisque mutata et iuvenes habentur etiam religionis non christianae, haec proprietas est unum ex multis postulatis
probatis et singularibus paedagogiae Ioannis Bosco.13. Cupimus enim notare has paedagogicas rationes non in
praeteritum solum tempus reici: huius Sancti viri figura, iuvenum amici, adhuc blanditia sua iuvenes attrahit, pertinentes
ad diversissimas humani cultus formas, quae sub caelo sunt. Certe, eius nuntius paedagogicus est etiam altius
perscrutandus, accommodandus, renovandus intellegenter et audacter, ob ipsas mutatas condiciones sociales-
culturales, ecclesiales et pastorales. Opportunum erit ea considerare, quae recens in multis vitae campis sunt reclusa et
comparata, signa temporum et normas Concilii Vaticani II. Ioannis Bosco tamen doctrina quoad substantiam manet; eius
spiritus proprietas, eius perspicientia, eius habitus, eius charisma non deficiunt, quia ex transcendenti Dei hauriuntur
paedagogia.Sanctus Ioannes Bosco etiam ob aliam causam ad praesentia pertinet: docet enim “valores” perennes
Traditionis novis solutionibus complere, ut creatrice virtute occurratur necessitatibus et quaestionibus eminentibus:
difficilibus his temporibus nostris pergit esse magister, “novam educationem” proponens, quae est simul creatrix et
fidelis.“Ioannes Bosco revertitur” (Don Bosco ritorna): hic est Familiae Salesianae cantus translaticius: quo quidem simul

7 Page 7

▲back to top
7
“reditus Ioannis Bosco” et “reditus ad Ioannem Bosco” desideratur, ut educatores apti sint ad fidelitatem erga vetera
servandam et una simul attenti, sicut ille, in plurimorum iuvenum huius temporis necessitates; ut in eius hereditate rursus
inveniant principia, quibus hodie quoque respondeatur eorum difficultatibus eorumque exspectationibus. III14. Ecclesia
se quaestione educationis sentit directo sollicitari, quoniam ea ibi est, ubi de homine agitur, cum “homo prima via sit,
quam Ecclesia emetiatur oportet in suo munere exercendo” (Cfr. IOANNIS PAULI PP. II Redemptor Hominis, 14). Hoc
evidenter postulat ut iuventus vere praeter ceteros ametur.Iuvenes adeamus: haec est prima et fundamentalis necessitas
institutoria. “Dominus misit me pro iuvenibus”. In hac Ioannis Bosco affirmatione eius optionem apostolicam principalem
videmus, quae dirigitur ad iuvenes pauperes, ad eos qui generis popularis sunt, ad eos qui magis periclitantur.Iuvat
commemorare pulcherrima verba, quibus Ioannes Bosco iuvenes suos alloquebatur, quaeque sunt germanus index eius
praecipuae optionis; “credite me, quantus sim, totum vestrum esse, die noctuque, mane et vesperi, omni tempore. Nil
aliud intendo, quam ut utilitati vestrae, tum morum, tum mentis, tum corporis prospiciam” (Memorie biografiche di S.
Giovanni Bosco, vol. 7, S. Benigni in Salassis 1909, p. 503). Ego pro vobis studiis incumbo, pro vobis laboro, pro vobis
vivo et pro vobis etiam sum vitam devovere paratus” (DOMENICO RUFFINO, Cronache dell’Oratorio di S. Francesco di
Sales, Romae, Archivio Salesiano Centrale, quad. 5, p. 10).15. Ad tantum sui donum pro iuvenibus, in difficultatibus
interdum maximis, Ioannes Bosco pervenit propter singularem et vehementem caritatem, seu vim interiorem, quae in eo
coniungit artissime amorem Dei cum amore proximi. Ita navitatem evangelizandi et navitatem educandi apte inter se
componit.Eius cura iuvenes evangelizandi non ad solam catechesim redigitur, aut ad solam liturgiam, aut ad illos
religionis actus, qui apertum postulant exercitium fidei et ad eam adducunt, sed extenditur ad totum amplumque
campum, qui condicionis iuvenilis est proprius. Ille ergo collocat se intra ipsum processum formationis humanae,
conscius infirmitatum, sed etiam fiduciae plenus quoad progredientem maturitatem, cum persuasum sibi habeat Verbum
Evangelii esse serendum in usu vitaque communi seu cotidiano, ut iuvenes adducat ad studiose se vitae officiis
impendendos. Quoniam aetatem vivunt peculiarem suae educationis, nuntius salvifici Evangelii debet eos sustinere per
omnem processum institutorium, et fides fieri debet elementum quod personam cuiusque in unitatem redigat et
illuminet.Hinc quaedam optiones sequuntur. Educatori sunt peculiariter animadvertenda bona et instituta cultum
humanum contingentia, et ideo scientiarum humanarum acuta cognitio comparanda. Ita adepta peritia fiet valens
subsidium ad sustinendum efficax evangelizationis propositum. Insuper educatori est peculiare iter paedagogicum
sequendum, quod, dum percipit facultatum humanarum dynamicam progressionem, in iuvenibus suscitat liberae et
progredientis responsionis condiciones.Curabit praeterea totum processum institutorium dirigendum ad religiosum finem
salutis. Haec omnia multo plus requirunt, quam nonnulla tempora, quae, instructioni religiosae et divini cultus
significationi tributa, in cursum institutorium tribuuntur; requirunt multo gravius officium discipulos adiuvandi ut se aperiant
principiis absolutis et vitam interpretentur atque historiam secundum altitudines et divitias Mysterii.16. Institutor ergo
dilucide ultimum percipiat finem: etenim in arte institutoria fines vim habent decretoriam. Iudicium de iis mancum vel
falsum aut eorum neglectio, causa etiam exstat mentis in unam tantum partem propendentis et declinationis a recto
itinere, praeter quam signum imperitiae.“Aetatis nostrae cultus civilis - sicut Coetui Nationum Unitarum, cui titulus est
UNESCO, significavimus - hominibus plura speciosa imperata mandare conatur, quae ab eorum nuntiis necessaria
ducuntur, praetexta ratione evolutionis et progressionis. Ita, exempli gratia, pro reverentia vitae debita, “mandatum”
ponitur vitam tollendi ac delendi; pro amore, qui personarum communionem cum conscientiae officio coniunctam secum
fert, “mandatum” supremae delectationis sexualis, quavis responsabili ratione sublata; pro veritatis principatu in agendo,
“principatus” se gerendi secundum novos habitus invectos, “principatus” eius quod est subiectivum et quod proxime
feliciter succedit” (IOANNIS PAULI PP. II Allocutio ad eos qui conventui Consilii ab exsecutione internationalis organismi
compendiariis litteris UNESCO nuncupati affuere, 13, die 2 iun. 1980: Insegnamenti di Giovanni Paolo II, III, 1 (1980)

8 Page 8

▲back to top
8
1646).In Ecclesia inque mundo forma integrae institutoriae artis, quam Ioannes Bosco expressit, sanctitatis paedagogia
est quae ad rerum veritatem refertur. Oportet sane quam primum germana resumatur notio “sanctitatis”, quae elementum
vitae est credentis cuiuslibet peculiare. Singularis indoles atque audacia propositi cuiusdam “sanctitatis iuvenilis” propriae
sunt artis institutoriae clari huius Sancti, qui iure meritoque “religiositatis iuvenilis magister” vocari potest. Peculiaris ratio,
qua utebatur, fuit voluntas altas iuvenum appetitiones (desiderium vitae, amoris, effusionis animi, laetitiae, libertatis,
rerum futurarum) non decipiendi, simulque eos pedetemptim et rerum momentis attentis ducendi ad experiendum tantum
“per gratiae vitam”, id est per amicitiam cum Christo, fieri posse ut verissima et praeclarissima proposita ad effectum
adducantur.Eiusmodi institutio postulat ut iuvenes critica instruantur conscientia, qua germani “valores” percipiantur et
ideologiarum detegantur principatus qui, instrumentorum communicationis socialis ope, publicam opinionem capiunt
hominumque mentes surripiunt.17. Institutio, quae secundum Ioannis Bosco rationem fovet singularem actionem
reciprocam inter evangelizationem et humanam provectionem, ex institutoris corde menteque accuratas expostulat
sedulitates: paedagogicam sentiendi vim, patris simulque matris animum habitumque, voluntatem expendendi quidquid
fiat in singulorum hominum totiusque coetus incremento, secundum rationem institutoriam quae sapienti atque valida
consensione in unum coniungant finem institutorium cum voluntate quaerendi instrumenta aptissima.In nostra societate
institutoribus peculiari cum animi intentione perpendenda ea sunt quae in educationis arte maximi momenti sunt per
saeculorum decursum, ad eorum humanam socialemque naturam quod attinet, quaeque maxime conectuntur cum
gratiae Evangeliique postulationibus.Numquam fortasse ut hac aetate educandi disciplina facta est vitalis simulque
socialis postulatio, quae certum habitum mentis secum fert, nec non firmam voluntatem formandi personas maturas.
Fortasse numquam antea sicut nunc, mundus indiget hominibus, familiis et communitatibus, quorum ratio, cur exsistant,
munus institutorium sit, quique ei se dedant ut fini praecipuo, vires effundendo suas sine ulla exceptione, auxilium
expetendo sociatamque operam ad experiendas renovandasque, modo fecundo et ex officii conscientia, novas
educationis vias. Educandi ars hisce nostris temporibus veram aptamque vitae optionem secum fert, quam agnoscant et
adiuvent oportet quotquot in ecclesialibus et civilibus communitatibus auctoritate pollent.18. Ecclesiae rerum usus
ipsiusque sapientia paedagogica singulare tribuunt pondus institutorium “familiae”, “scholae”, “labori”, multiplicibusque
“consociationibus” coetibusque. Nunc expedit institutiones ad animum formandum aptas proferre atque familiam
revocare ad germanum institutorium munus, pro quo nihil substitui potest, sicut sane descripsimus in Nostra Apostolica
Adhortatione a verbis “Familiaris Consortio” incipiente. Etenim familiaris institutio (aut institutio familiaris non suscepta)
maximi ponderis et momenti exstat ad bonum et, pro dolor, interdum etiam ad malum; et tamen omnino oportet novas
generationes inde a prima aetate institui de necessitate recipiendi in se officium interpretandi res, quae sunt in usu
vitaque communi, secundum sempiternam Ecclesiae doctrinam, ita tamen ut renovationis necessariae postulata non
neglegantur.Familiae munus praecipuum in re institutoria exsistit una e gravissimis quaestionibus socialibus et moralibus.
“Quid faciendum - percontabamur in Nostra oratione ad coetum UNESCO - ut hominum educatio in rem deducatur
praesertim intra familiam? . . . Causae prosperi vel infelicis eventus in homine instituendo per familiae operam semper
quidem collocantur in medio ipso principali et efficienti culturae ambitu, qui est familia, simulque, et quidem eminentiore
gradu, in rei publicae eiusque institutorum auctoritate” (IOANNIS PAULI PP. II Allocutio ad eos qui conventui Consilii ab
exsecutione internationalis organismi compendiariis litteris UNESCO nuncupati affuere, 12, die 2 iun. 1980: Insegnamenti
di Giovanni Paolo II, III, 1 (1980) 1645).Una cum familiae actione institutoria ea sane magni ducenda est quae per
scholae officinam ampliores universalioresque edit prospectus. Iuxta Ioannis Bosco mentem schola, praeter quam quod
iuvenum elatioris cultus auctum promovet reique socialis atque munerum professionis, iisdem suppeditare debet virtutum
moraliumque principiorum efficacem compagem. Sin aliter, fieri profecto non posset ut quis constanter viveret et valide
ageret et honeste hac in nostra humana societate, contentionibus exagitata ac discordiis.In partem insuper venit magnae

9 Page 9

▲back to top
9
hereditatis praeclari huius viri Pedemontani ipsius peculiaris sollicitudo de hominum operosa actione, ad quam iuvenes
diligenter componantur oportet. Societas haec nostra, quamquam gravibus obnoxia commutationibus, eiusmodi
necessitate premitur. Cum Ioanne Bosco communicamus sollicitudinem exornandi novas generationes apta munerum
professionis scientia et consentanea arte, sicut laudabiliter sane amplius centum annos artium operarumque scholae
testificatae sunt necnon officinae, quas Salesiani Coadiutores laudabili cum experientia moderati sunt. Ipsius
participamus curam fovendi usque vehementiorem institunonem ad operam socialem, in amplificata dignitate humanae
personae innixam (Cfr. IOANNIS PAULI PP. II Laborem Exercens, 6), quam Christiana fides non tantum ut legitimam
comprobat, sed et viribus instruit inaestimabilis momenti.Recolendum demum est pondus quod Sanctus vir tribuit
consociationibus ac coetibus, in quibus iuvenum dynamica virtus et incepta augescunt atque explicantur. Multiplicem
operositatem concitans, constituebat ille vitae condiciones ad tempus otio deditum apte peragendum, ad apostolatum, ad
doctrinae studium, ad preces, laetitiam, recreationem, ad humanitatis cultum, quo iuvenes convenire poterant atque
adolescere.Magnae aetatis nostrae mutationes respectu XIX saeculi, nullo modo institutorem exsolvunt a rationibus vitae
condicionibusque recognoscendis, ut aptum tribuatur tempus fecundis inceptis iuvenum propriis.19. Perpendentes autem
iuvenum nostrae aetatis necessitates simulque Ioannis Bosco, iuvenum amici, nuntium propheticum repetentes, oblivisci
non possumus praeter — immo, intus — quamlibet institutionis compagem necessaria fieri peculiaria illa “educationis
tempora” ad colloquium instituendum et personalem congressionem: apte congruenterque acta, illa fiunt itineris spiritualis
rectus trames. Hoc sane peragebat Sanctus Ioannes dum Reconciliationis Sacramentum singulari cum efficacitate
administrabat. Hac in nostra societate tantopere dissipata disparibusque plena nuntiis veluti paedagogicum donum
invenibus facultas praebetur cognoscendi accurateque conficiendi suae ipsius vitae rationem, in vocationis propriae
thesaurum inquirendo, e qua totius vitae dispositio pendet. Manca est illa ratio institutoria eius qui satis esse putat
necessitatibus, legitimis quidem, munerum professionis, humani cultus atque etiam iustae relaxationis satisfacere, non
tamen ipsorum animis, velut fermentum, proposita illa insinuat, quae Christus obtulit iuveni illi in Evangelio, per quae
utique vitae aeternae laetitiam mensus est aut cum nimio amore sui coniunctae possessionis tristitiam (Cfr. Matth. 19, 21
s.).Institutor iuvenes re vera diligit atque conformat, cum vitae iis praebet egregia proposita, quae humanam naturam
excedunt, atque prope eos ambulat, dum cotidianam gravem impendunt operam ad suam perficiendam ipsorum
optionem.20. Hac in saeculari memoria Sancti Ioannis Bosco, “iuvenum patris et magistri”, absoluta sane persuasione
affirmandum est Dei Providentiam vocare vos omnes, amplae Salesianae Familiae sodales, sicut et parentes et
institutores, ut magis magisque obstrictam agnoscatis institutionis invenum necessitatem, atque renovato ardore in
vosmet ipsos onus recipiatis ad opus profecto summi momenti implendum clara illa animi devotione quae peculiaris fuit
Ioannis Bosco. Ea tamen viva animi sollicitudine, quae ex rei gravitate oritur, singulariter sermonem convertimus, inter
educatores, ad presbyteros animarum curam proxime agentes: eos potissimum iuvenum institutio provocat. Nobis
persuasum habemus - hac de re testantur congressiones, quas constanter instituimus cum iuvenibus itinerum Nostrorum
pastoralium tempore - consiliorum inceptorumque copiam exstare ad iuvenes omnino ut decet christiane instituendos;
obliviscendum tamen non est his nostris praesertim diebus eos provocationibus et periculis obici, quae maiores nostri
ignorabant: eiusmodi sunt: medicamenta stupefactiva, saevitia, tromocratia, multorum cinematographicorum
televisificorumque spectaculorum dedecus, verborum picturarumque lascivia. Quae omnia postulant profecto ut, in
animarum curatione, officiosa iuvenum observantia primas obtineat partes, per aptas rationes perque consentanea
incepta ineunda. Ioannis Bosco mens et cor aptas etiam presbyteris agendi rationes suadere possunt. Quaestionum
gravitas exigit ut cogitate acquiratur rerum conscientia, de qua profecto a Domino iudicabimur. Sint iuvenes praecipua
sacerdotum sollicitudo! Ex iis Ecclesiae civilisque societatis futurum tempus pendet.Probe novimus, egregii institutores,
difficultates, in quas incurritis, et destitutiones quas interdum experimini. Ne animo deficiatis hoc in singulari caritatis

10 Page 10

▲back to top
10
itinere decurrendo, in educationis itinere dicimus. Solacium vobis praebeat inexhausta Dei patientia erga homines,
continua paternitatis exercitatio a Christo revelata in ipsius missione magistri et pastoris, atque in praesentia Spiritus
Sancti, cuius est faciem terrae renovare.Abdita atque valida Spiritus virtus eo spectat ut humanum genus progrediatur ad
Christi exemplar. Ipse novum hominem suscitat novumque mundum (Cfr. Rom. 8, 4-5). Hoc modo vester labor
institutorius fit re vera ministerium cooperationis cum Deo eritque sane fecundus.Vestrum omniumque nostrum Sanctus
dictitabat “rem institutoriam pertinere ad cor” (Memorie biografiche di S. Giovanni Bosco, vol. 16, Augustae Taurinorum
1935, p. 447), eaque de causa oportere “Deum immittere in iuvenum corda non per ianuam ecclesiae tantum, sed et
scholae et officinae” (Ibid., vol. 6, S. Benigni in Salassis 1907, pp. 815-816). Etenim in hominis corde praesens fit Spiritus
veritatis, consolator et commutator: continenter Ille ingreditur mundi historiam per cor hominis. Atque, sicut iam ediximus
in Litteris Encyclicis “Dominum et Vivificantem”, etiam “Ecclesiae via per cor hominis transit”; immo eadem est “cor
humanitatis”; “ex corde suo, quod omnia humana corda complectitur, a Spiritu Sancto petit “iustitiam, pacem et gaudium
in Spiritu”, in quibus, secundum Sanctum Paulum, regnum Dei consistit” (IOANNIS PAULI PP. II Dominum et
Vivificantem, 67). Navitate vestra, dilectissimi institutores, sublime ecclesialis maternitatis officium impletis (Gravissimum
Educationis, 3).Prae oculis semper habeatis Mariam Sanctissimam, excelsam Spiritus Sancti operis sociam, quae Ipsius
consiliis docilis fuit, eaque de causa Christi mater facta est Ecclesiaeque mater. Ipsa per saeculorum decursum “pergit
esse praesentia materna, prout verba designant in Cruce pronuntiata: “Mulier, ecce filius tuus . . .; Ecce mater tua”
(IOANNIS PAULI PP. II Redemptoris Mater, 24).Numquam oculos vestros a Maria deflectite: Eam auscultate cum dicit:
“Quodcumque dixerit vobis facite” (Io., 2, 5). Eam properanter cotidieque exorate, ut Dominus continenter iuvenes
exsuscitet magnanimos, qui eum vocantem hilares sequantur.Dei Matri vos committo unaque cum vobis iuvenum
multitudinem, ut ab Ea allecti, confirmati ac ducti vestra comitante institutoria opera, novorum hominum mensuram
consequi valeatis ad novum mundum formandum: mundum dicimus Christi, Magistri et Domini.Benedictio Nostra
Apostolica, caelestium munerum auspex et nuntia, caritatis Nostrae testis, te confirmet, omnesque amplae Salesianae
Familiae sodales soletur et muniat.Datum Romae, apud Sanctum Petrum, die XXXI mensis Ianuarii, in memoria Sancti
Ioannis Bosco Presbyteri, anno MCMLXXXVIII, Pontificatus Nostri decimo. IOANNES PAULUS PP. II © Copyright 1988
- Libreria Editrice Vaticana
Copyright © Dicastero per la Comunicazione - Libreria Editrice Vaticana