EMA KIAK SIRA HOTU NIA PARENTI

Irmaun Artemide Zatti

Artemide Joaquim Desiderio Zatti mak Luis Zatti no Albina Vecchi nia oan. Sira serbisu iha to’os deit.

12 Outubru 1880Artemide moris iha Boretto, Guastalla, Reggio Emilia, Italia. Sira maun alin na’in ualu, Artemide mak oan ba dala tolu. Iha loron ne’e rasik, Artemide simu baptismu.

1897. Nia familia ba Bahia Blanca, iha Argentina, Amerika.

1898. Nia tama iha seminario salesiano iha Bernal.

1897. Nia moras tuberkolosi (tafui ran). Superior sira haruka nia ba Viedma atu hetan isin diak. Nia sei horik iha sidade ne’e to’o mate.

1904 Nia isin sai diak uitoan. Nia tulun iha padre salesiano sira nia farmasia.

1908. Isin diak los ona, nia sai irmaun salesiano ida, hodi halo votos.

1909. Superior sira haruka nia atu tau matan ba hospital no farmasia salesiana.

1908. Nia harii hospital foun.

1909. Estadu halo nia sidadaun argentino.

1910. Atu bele kontinua nia serbisu nudar farmako, nia ba estuda iha universidade hodi manan diploma nudar farmako.

Tan dadur na’in ida nebe moras halai housi hospital, Irmaun Artemide ten ke tama iha komarka ba loron lima. Loron lima ne’e nia hare nudar “feriados”. Iha nia moris tomak nudar irmaun, iha loron sira ne’e deit mak nia deskansa duni.

1934. Nia ba fali Italia atu tuir selebrasaun Don Bosco nia kanonisasaun nian. Nia visita nia rai, no mos Torino no Cottolengo.

1935. Ema haruka nia atu muda hospital ba fatin seluk.

19 Julho 1950Nia hetan disastre ida, katak nia monu housi eskada. La kleur doutor sira hetan sinal sira moras ida nian nebe la bele kura.

15 Marso 1951Irmaun Artemide mate.

1953Padre Raul Entraigas, eskritor salesiano, publika Irmaun Artemide nia moris ho titulo “Ema kiak sira nia parenti”. Livru ne’e halo iha Buenos Aires. Publika dala ida tan iha 1960.

1980Hahu prosesu diocesano atu haklaken nia “Beato”.

14 Abril 2002Santu Padre Joao Paulo II sei deklara nia “Beato”.

Livrinho ne’e publika iha lia Tetum atu selebra “Beato” Irmaun Artemide nia gloria. Irmaun salesiano sira mos iha vokasaun atu sai santu. Irmaun salesiano sira halo parte importante liu iha Congregasaun salesiana. Irmaun sira la iha karik, Congregasaun salesiana la’os ona Congregasaun salesiana, hanesan wainhira kateri nia lamina ida falta, kateri la’os kateri ona.

Hau dedika tradusaun livrinho ne’e housi Padre Raul Entraigas nia livrinho nebe hakerek iha lia italiano ba irmaun salesiano sira namkari lemo rai, liu-liu ba irmaun salesiano sira iha Timor. Iha sira leet mos, ita bele hetan esemplu santidade nian. Dili, Pascoa, 31 Marso 2002. P. Rolando, SDB

1. Kosok oan nebe kasihan teb-tebes

Iha familia Zatti nia uma iha Boretto, Reggio Emilia, iha rai Italia, Artemide nia inan ba serbisu iha to’os. Nia bin hein nia. Nia toba hela. Teki-teki, nia hader hodi hahu tanis maka’as. Nia inan la mosu mai. Nia bin hananu knananuk oi-oin ba nia atu halo nia hakmatek, maibe nia tanis maka’as liu tan. Nia bin hatene kedas. Nia hamlaha! Nia kaer kosok oan, lori ba karau vaca nia luhan, hakbesik nia ba karau inan. Tebes, kosok oan hamlaha duni! Nia susu maka’as housi karau inan. La kleur, nia toba fali. Bin lori fali nia ba uma. La kleur nia toba ona, hodi mehi...

Iha nia mehi, nia hare futuru naruk ida. Nia sei la’o rai ba Amerika. Nia sei hetan moras ida nebe la perdua ema, maibe kosok oan ne’e sei manan. Nia sei harii no hala’o hospital ida, maski osan la iha. Nia sei serbisu barak liu. Nia sei hela loron lima iha komarka laran. Nia sei tau matan no serbi ema moras barak liu no ema kiak sira. Tan sira ne’e kiak, nia ten ke tau matan ba sira. Nia sei sai ema kiak sira hotu nia parenti!

Iha futuru mos, ema sei halo monumento ida ho nia estatua; ema sei hanaran dalan no hospital ho nia naran. Liu fali ida ne’e, bispo sira Argentina nia sei halo prosesu atu haklaken nia nudar ema santu. Prosesu ne’e sei to’o ba Roma, no Santu Padre Joao Paulo II sei deklara nia “Beato” iha 14 Abril 2002. Maibe…

Maibe, wainhira Artemide foin halo tinan haat, nia ten ke ba halo ona serbisu tuir nia bele. Iha nia uma, ibun barak no aihan uitoan deit.

Nia ba eskola primaria, maibe wainhira nia halo ona tinan sia ho balun, nia buka serbisu iha ema nia to’os hodi manan osan lira 25 tinan ida. Nia hader tuku tolu dader, han batar uitoan, hafoin ba ona to’os. Maibe iha loron Sabado, wainhira nia fila ba uma, to’os nia na’in feto falun nafatin buat ruma ba nia atu lori ba uma: dose ruma nebe na’in feto ne’e rasik mak tunu. Nia ksolok boot mak hare nia maun no alin sira han bolu ne’e ho ksolok.

Nia moris nune’e to’o nia halo tinan 16. Lia kona ba Amerika rona maka’as iha familia Zatti nia uma laran. Iha Eropa, ema mate hamlaha; iha Amerika, ema kiak mos bele sai riku la-lais! Iha Eropa, iha krisi osan nian nebe tu-tuir malu hanesan laloran sira iha tasi laran. Iha Italia, aat liu tan. Iha mos krisi iha to’os no natar sira. Imposto boot kona ba batar no hare halo krisi ne’e todan liu tan. Sira nebe serbisu iha ema nia to’os terus maka’as tebes. To’os na’in sira la hanoin sira nebe serbisu iha to’os. La iha makina atu fila rai ka dulas batar. Sistema atu halo to’os mos la diak ida, tempu uluk nian! Serbisu na’in sira la hetan hahan; dala barak sira moras ho malaria, kolera no pelagra. Dala barak mos, serbisu la iha.

Familia Zatti iha ona tio ida iha Argentina. Nia horik iha sidade ida nebe foin hahu naran Bahia Blanca. Tio ne’e mandor ba sira nebe serbisu iha governu kota nian. Sira nebe la’o rai bolu malu. Familia Zatti sei tuir tio ne’e. Iha 1897, sira falun sira nia sasan hodi sa’e ro ba Amerika.

Iha tempu neba, Artemide foinsa’e krekas no ain aas, ksolok na’in maibe hatene nonok hodi hanoin barak. Ema ida la hanoin katak foinsa’e ida ne’e, nebe hamlaha boot dudu atu la’o rai, sei hetan naran boot aban bain rua!

Hanoin di-diak lai!

Iha Bahia Blanca, sidade nebe loke ba rai luan Patagonia, tio hein sira. Mos, iha serbisu. Artemide nia aman loke kios iha merkado, Artemide serbisu ba loron ruma iha hotel; maibe nia la gosta atmosfera iha hotel laran. Nia halo batako no tejolu. Moris la dun diak, maibe ba sira nebe foin to’o mai, moris ne’e diak liu fali uluk nian. Argentina nakonu ho italiano kiak sira nebe la’o rai. La kleur sira sai sidadaun diak, badinas, matenek, hetan resultado diak. Sei sai mos hanesan ne’e ba familia Zatti.

Loron Domingo, familia tomak ba uma kreda. Iha Bahia Blanca, ema barak la fiar Maromak. Sira barak odi amlulik sira. Italiano barak nebe la’o rai husik sira nia religiaun. Maibe la’os hanesan ne’e ba familia Zatti.

Besik sira nia uma mak Kreda nebe padre salesiano sira hala’o. Sira to’o Argentina nudar misionariu sira iha 1875. Hahu 1890, sira serbisu iha Bahia Blanca. Sira barak mai housi Italia. Artemide sinti katak nia iha fali Boretto. Wainhira nia la halo serbisu halo batako no tejolu, nia ba pasa tempo ho paroko, Padre Carlo Cavalli. Padre ne’e simples liu. Artemide tulun nia aruma kreda, akompania nia hare ema moras sira. Nia le’e iha padre nia biblioteka (perpustakaan) kona ba Don Bosco nia moris, nebe fo impresaun maka’as ba nia. Nune’e mosu iha nia ulun hanoin ida ne’e: “Ha’u mos sai amlulik karik atu saran ha’u nia moris tomak ba maluk sira nia diak?”

Artemide sei la sai amlulik, maibe Padre Cavalli dehan katak bele karik, no nia ba hasouru Artemide nia aman inan atu koalia kona ba ne’e. Sira hatan ho fiar: “Ne’e Maromak nia hakarak karik, husik nia tuir ba. Maibe husik nia hanoin di-diak lai molok atu hakat ba oin. Ami sei la gosta hare nia fila mai ho laran susar.”

Iha tinan 1900, Salesiano sira iha Argentina halibur sira nia aspirante ba amlulik hotu iha uma ida deit iha Bernal, besik Buenos Aires. Artemide, tinan 19, ain aas no isin moris, ho ain boot teb-tebes (numero 45!) hanesan ema nebe pronto atu la’o ba la’o mai iha mundu tomak, ho liman boot hanesan pronto atu fahe ba ema hot-hotu sasan naresin, sei ba hela iha Bernal. Nia inan akompania nia, hodi apresenta nia ba padre direitor. “Padre, hau nia oan mak ne’e. Nia diak, no hau hanoin katak nia hatene obedese. Maibe, nia la komporta diak karik, hau husu padre atu disiplina nia.”

Artemide gosta moris iha Bernal. Iha neba, nia moris simples ho disiplina. Moris ne’e tulun nia sai ema diak los. Nia hakerek ba uma nune’e: “Hau laran ksolok atu hela iha ne’e. Superior sira mesa diak deit; hau nia maluk sira mos haksolok nafatin. Barak housi sira leet mak ema housi rai Italia. Dehan ba mama, la bele hanoin resin kona ba hau.” Maski nune’e, susar sira sei mosu ba nia.

Tinan sanulu liu tiha, nia remata tinan haat (kuarta klase) iha eskola primaria. Ohin, nia ten ke aprende lia Latin. Nia maluk sira mesa ki-kiik deit. Tan ne’e, ho serbisu simples oi-oin, nia tulun sira. La kleur, nia ten ke hadia odamatan no janela, liga fiu, tau matan ba kanalisasaun be nian, tulun iha kusina. Iha eskola, nia estuda maka’as, maibe dalan ba matenek ne’e susar teb-tebes ba nia atu la’o tuir. Nia parenti sira iha uma hein nia surat, no nia hakerek iha lia italiano, espanyol, sira rasik nia lia (dialeto), no mos iha Latin. Maibe nia hakerek sabraut deit! Maski nune’e, iha nia surat ida-ida iha buat ruma nebe halo nia parenti sira hanoin kona ba Maromak. Dala barak, nia hakerek nune’e: “Buat ruma la folin ba moris rohan laek karik, ne’e la folin buat ida.”

Liu tiha tinan ida iha Bernal, Artemide krekas no kamutis liu. Maibe nia la hatene kole. La kleur, padre foinsa’e ida to’o iha Bernal. Padre ne’e kole liu, no moras tan, tafui ran. Anin bokon iha Bernal la dun diak atu tulun padre ne’e hetan fali isin diak. Artemide simu knaar atu tau matan ba padre ne’e.

Iha Janeiru 1902, padre ne’e mate. Artemide nia maluk sira simu batina, maibe nia lae, tamba nia sei moras todan. Nia mear maka’as, no mos isin manas liu. Doutor dehan: “Ten ke muda fatin.” Doutor husu superior sira atu haruka nia ba foho iha rai dook.

Nune’e, ho osan ba viagem iha bolso, Artemide ba mesak. Nia liu lae Bahia Blanca atu kumprimenta nia aman no inan. Sira sei dehan sa los? Iha estasaun Buenos Aires nian, nia sinti moras liu. Nia hahu tafui ran. Iha viagem tomak, 700 kilometru, nia moras nune’e. Nia tur deit iha konvoio laran. Nia hare katak esperansa ba nia atu sai amlulik lakon ona. Nia parenti sira nia esperansa mos lakon ona. Moe boot! Iha tempo neba, moras tafui ran ne’e la perdua ema. Ema ten ke mate duni. Ba Artemide, mate hakbesik dau-daun ona!

Wainhira nia inan hare nia, ferik tanis maka’as. Nia haruka Artemide toba kedas. Hafoin, ferik halai ba Padre Carlos, nebe dehan: “Nia la bele ba foho. Hau sei haruka nia ba Viedma. Iha neba, iha klinika diak ida.” Padre Carlos fo osan ba nia atu ba Viedma.

Ida nebe mak diak liu: haruka nia ba Viedma, ka husik foinsa’e ne’e hela iha uma hodi mate iha nia uma rasik, ho nia mama tau matan ba nia? Artemide la husu ne’e. Nia hatene obediensia katak sa, no nia halo tuir Padre Carlos nia haruka. Nia hatene katak halo tuir superior nia hakarak tamba domin ba Maromak folin boot liu teb-tebes. Maromak hakarak karik katak nia ba Viedma atu mate iha neba, nia sei ba neba! Maibe, Maromak nia hakarak ba nia oin seluk liu.